زمانی که ماهواره‌بر سفیر ماهواره امید را در مدار زمین قرار داد، جمع کثیری از علاقه‌مندان اخبار فضا در جهان مشتاقانه سعی کردند این ماهواره را در مدار زمین رصد کنند.
رصد ماهواره‌ها یکی از شاخه‌های جذاب و جدید در نجوم آماتوری به شمار می‌رود و نه‌تنها رصدی هیجان‌انگیز را در بر دارد بلکه می‌تواند اطلاعات علمی بسیار زیادی را در اختیار مهندسان و دانشمندان علوم فضایی قرار دهد؛ اطلاعاتی مانند مشخصات مداری اجرامی که در مدار قرار گرفته‌اند و تغییر احتمالی مدار آنها بر اثر حوادث مختلف و حتی کمک به درک تاثیرات رویدادهای فضایی مانند توفان‌های خورشیدی بر جو زمین، اما همه مطالب پشت سوال ساده‌ای قرار دارد. آیا می‌توان ماهواره‌ها را براحتی در مدار زمین مشاهده کرد؟ چگونه و مهم‌تر این که آیا ایرانیان می‌توانند ماهواره امید را در مدار زمین مشاهده کنند؟
52 سال پیش نخستین ماهواره در مدار زمین قرار گرفت و درهای فضا را به روی انسان گشود. ماهواره اسپوتنیک با ارسال پیام‌های رادیویی به زمین، ثابت کرد انسان به حدی رشد کرده است که بتواند قدم به بیرون از گهواره خود بگذارد و در راه فتح فضاهای دوردست گام بردارد. عصر پس از اسپوتنیک را باید دوره جدید در حیات انسان ارزیابی کرد؛ عصری که افق دید انسان گسترش یافت و در طول مدت نیم قرن به تجربه‌هایی انقلابی در زمینه فتح فضا دست زد. در این مدت صدها ماهواره در مدار زمین قرار گرفتند. زمین 24 ساعته زیر نظر چشم‌های بی‌خواب ابزارهایی قرار گرفتند که زندگی ما را روی این سیاره آسان‌تر می‌کنند. ابزارهایی که منابع زیرزمینی را آشکار می‌کنند، آب و هوا را دقیق‌تر پیش‌بینی می‌کنند، ارتباطات ما را ساده‌تر و راه را به سوی آینده باز کرده‌اند. انسان توانست برای نخستین بار سوار بر ماشین‌های پیشرفته خویش قدم از سیاره مادری بیرون بگذارد و سیاره خود را از فراز جو ببیند. بشر توانست به ماه سفر کند و ربات‌های کاوشگر خود را به ماه، زهره، مریخ، مشتری، زحل و فراسوی مرزهای سیاره‌ای منظومه شمسی بفرستد و تیزبین‌ترین چشمان خود را در مدار زمین قرار دهد تا اسرار شگفت‌انگیز جهان را کشف کند.
اینک ایده‌های بلندپروازانه‌ای در ذهن انسان جستجوگر موج می‌زند. انسان سودای فتح دوباره ماه را در سر دارد و آماده است حرکت خود را به سوی دروازه‌های سیاره سرخ ادامه دهد. هم‌اکنون صحبت از آسانسورهای فضایی از قالب داستان‌های علمی و تخیلی خارج شده‌اند و در آستانه واقعیت قرار گرفته‌اند و از امروز صحبت‌های جدی درباره حقوق فضا و نحوه استفاده از فضای ماورای جو و منابع موجود بر سیارک‌ها و سیاره‌ها و اقمار منظومه شمسی آغاز شده است و در کنار همه اینها بخش خصوصی با قدرت هر چه بیشتر و باانگیزه‌ای بیش از هر زمان آماده است وارد این بازی تاریخی شود.
همه این حرف‌ها تنها اشاره‌هایی گذرا به واقعیتی غیرقابل انکار است و آن این که در دوره جدیدی که آغاز شده است، مفاهیم قدیمی تعریفی دوباره یافته‌اند و باید بار دیگر برخی واژه‌ها را تعریف دوباره کرد که یکی از این مفاهیم بحث منافع ملی و منابع ملی و اقتدار کشور‌هاست.
بسیاری از کارشناسان امروزه معتقدند فضا، آینده بشریت و سرنوشت کشورها را رقم خواهند زد و اگر کشوری در این زمینه حضوری فعال نداشته باشد، نخواهد توانست در دنیای جدید جایگاهی برای ارائه دیدگاه‌هایش فراهم آورد.
آینده انسان در فضاست و هر ملتی که بخواهد در آینده نقشی مهم در جهان بازی کند، ناچار است به جریان پرشتاب اکتشافات فضایی بپردازد و بر دوش دانشی که همه مردمان پیشین به دست آورده‌اند قرار بگیرد و راه‌های جدیدی را به سوی آینده طی کند تا دیگران نیز بر پشت او قرار گیرند و بتوانند رشد انسان را سرعت بخشند و همه اینها مقدمه‌ای است که تا چه اندازه نامگذاری ماهواره امید به این نام واقع‌گرایانه است.
اما عصر فضا نه‌تنها دانشی نوین را پیشرفت داد که باعث توسعه زندگی روزمره ما حتی در حوزه‌های تفننی موجود نیز شده و موجب گردیده است در کنار هزاران دستاورد خرد و کلان شاخه جدیدی هم به دانش ستاره‌شناسی آماتوری اضافه شود که آن را رصد آماتوری ماهواره‌ها می‌نامند.
بسیاری از ماهواره‌ها و فضاپیما‌ها را می‌توان تنها با کمک چشم غیرمسلح در آسمان رصد کرد.
شاید باورش دشوار باشد که بتوان براحتی ایستگاه بین‌المللی فضایی یا تلسکوپ فضایی هابل یا ماهواره امید را در حالی که به مسیرشان در فضا ادامه می‌دهند، از روی زمین رصد کرد.
اما واقعیت این است که شما هم می‌توانید چنین تجربه‌ای را از سر بگذرانید. شاید فکر کنید چطور امکان دارد ماهواره یا سفینه‌ای را در مدار زمین با کمک چشمان غیرمسلح رصد کرد؟ بیایید برای پاسخ به این پرسش تجربه‌ای آشنا را مرور کنیم.
فرض کنید در کنار ساحل یا در دشتی مسطح نشسته‌اید و به غروب خورشید می‌نگرید و در کناری که نشسته‌اید دکل کوتاه یا نردبانی کوتاه یا تپه‌ای کم‌ارتفاع وجود دارد. دقیقا در لحظه‌ای که قرص خورشید از پیش چشمان شما ناپدید شد، بلند شوید و بلافاصله به بالای بلندی نزدیکی خود بروید. می‌بینید که تا دقایقی بعد هم می‌توانید خورشید را در آستانه غروب تماشا کنید. در حالی که همین چند لحظه قبل پیش چشمان شما غروب کرده بود.
توضیح این پدیده بدیهی است. زمانی که از سطح ارتفاع می‌گیرید، زاویه دید مقابل شما بازتر شده و در واقع افق دید شما تغییر می‌کند و می‌توانید مدت بیشتری خورشید را ببینید. کما این که اگر در نیمه‌های ظهر در کنار دره‌ای عمیق باشید و به درون آن بروید، با وجود این که زمان در میانه روز است، اما دیگر خورشید را نمی‌بینید و خورشید برای شما غروب خواهد کرد.
اما این موضوع چه ربطی به ماهواره‌ها دارد؟ فرض کنید به جای آن که چند پله از آن برجک نزدیک خودتان بالا روید، بلافاصله سوار بر هلیکوپتری شده و ارتفاع خود را تا چند هزار متری سطح زمین افزایش دهید، واضح است در این صورت افق دید شما بازتر شده و مدت زمان بیشتری می‌توانید خورشید را در هنگام غروب ببینید. در حقیقت زمانی که از زمان غروب خورشید برای دوست شما که در همان محل اول مانده می‌گذرد و آسمانش کم‌کم تاریک می‌شود، شما خورشید را بر فراز افق می‌بینید. بنابراین هرچه ارتفاع بیشتری از افق پیدا کنید، مدت زمانی که طول می‌کشد خورشید برای شما غروب کند، طولانی‌تر خواهد شد (کما این که اگر این آزمایش را در هنگام سحر انجام دهید شاهد طلوع سریع‌تر خورشید هستید)‌.
حال به ماهواره‌ها بازگردیم؛ سازه‌هایی که به جای چند هزار متر چند صد کیلومتر بالاتر از سطح زمین قرار دارند. مثلا ایستگاه بین‌المللی فضایی را در نظر بگیرید. این سازه عظیم در ارتفاع حدود 400 کیلومتری قرار دارد. بنابراین اگر این ایستگاه بر فراز سر شما قرار داشته باشد تا چند ساعتی پس از این که خورشید برای شما غروب کرده است هنوز ایستگاه زیر تابش پرتوهای نور خورشید قرار دارد.
با توجه به این که بدنه بیشتر ماهواره‌ها از موادی ساخته شده است که ضریب بازتاب بالایی دارند، این اجسام می‌توانند نور خورشید را به سمت زمین منعکس کنند. حال در شرایطی که شما ساعت‌ها از غروب را پشت‌سر گذاشته‌اید، ماهواره شما می‌تواند نور خورشیدی که هنوز در افقش قرار دارد را به سوی شما بازتاب دهد.
می‌توان‌ بسیاری از ماهواره‌ها را در‌ساعات اولیه‌ پس‌ از ‌غروب خورشید یا ساعات اولیه پیش ‌از ‌طلوع‌ خورشید در آسمان رصد کرد
به همین دلیل می‌توان بسیاری از ماهواره‌ها را در ساعات اولیه پس از غروب خورشید یا ساعات اولیه پیش از طلوع خورشید در آسمان رصد کرد، یعنی زمانی که زمین هنوز تاریک است اما برای ارتفاعی که ماهواره در آن قرار دارد خورشید طلوع کرده باشد. البته یک شرط دیگر هم وجود دارد و آن این است که ماهواره در آن ساعت بر فراز منطقه‌ای باشد که شما در آن حضور دارید.
هر چقدر ماهواره بزرگ‌تر باشد یا سطح درخشان‌تری داشته باشد، می‌توان آن را درخشان‌تر دید. در حقیقت این ماهواره به شکل نقطه‌ای نورانی که آرام آرام از سویی از آسمان به سویی دیگر می‌خرامد، خود را نشان خواهد داد، اما برای این که بتوانید چنین ماهواره‌ای را رصد کنید باید پیش از آن از محلی که ماهواره ظاهر خواهد شد مطلع باشید.
هر ماهواره‌ای که در مدار قرار می‌گیرد، مشخصات مداری منحصر به فردی دارد که به شکل استانداردی بیان می‌شود و با کمک آن می‌توان ماهواره را شناسایی و ردیابی کرد. با کمک همین مشخصات است که نرم‌افزارها و سایت‌های مختلف به شما پیش‌بینی‌هایی از گذر ماهواره‌ها می‌دهند.
یکی از معروف‌ترین و کاربردی‌ترین این سایت‌ها www.heavens-above.com است. شما برای دیدار با امید کافی است سری به این سایت بزنید و مختصات محل زندگی خود را با کمک بانک اطلاعاتی جامعی که این سایت دارد انتخاب کنید (پس از انتخاب تمام زمان‌ها به صورت زمان محلی شما نشان داده خواهد شد و نیازی به اصلاح زمانی ندارید.)
حال در صفحه اصلی این سایت روی نام امید (OMID) کلیک کنید. البته معمول نیست که این سایت ماهواره‌های عادی را چنین ویژه در صفحه نخست خود قرار دهد؛ اما اخبار وسیعی که درباره امید در سراسر جهان منتشر شد، باعث علاقه هر چه بیشتر مردم برای رصد این ماهواره شده است و به همین دلیل این ماهواره هم در صفحه اول آمده است.
با کلیک روی نام امید جدولی شامل تاریخ‌هایی که می‌توانید از شهر خودتان امید را ببینید، به همراه اطلاعات رصدی شامل سمت و ارتفاع محل رصد مشخص می‌شوید. کار کردن با واحد سمت و ارتفاع بسیار ساده است (اگر افق خود را دایره‌ای فرض کنید که نقطه شمال عدد صفر را نشان می‌دهد و این دایره را از سمت راست خود مدرج کنید، به واحد سمت دسترسی دارید و مثلا اگر گفته شود سمت 270 درجه یعنی باید از نقطه صفر یا شمال 270 درجه به سمت راست بگردید که شما را به نقطه غرب می‌رساند. ارتفاع هم فاصله زاویه‌ای است که در افق صفر وبرفراز سر شما 90 درجه است)‌.
اما اگر از کار کردن با این اعداد ناراحت هستید، روی تاریخ کلیک کنید تا نقشه محل عبور ماهواره امید نیز در اختیار شما قرار گیرد.
ماهواره امید با وجود آن که ماهواره‌ای با مدار پایین است؛ اما به دلیل کوچکی ابعاد بدنه فروغ چندانی در آسمان ندارد و اگر آسمان شهر شما چندان تیره نباشد و در اثر آلودگی نوری خیلی روشن شده باشد، شاید لازم شود که در برخی از گذرها از دوربین دوچشمی کوچکی برای رصد آن استفاده کنید.
دیدار با امید برای ایرانیان می‌تواند امید‌های تازه‌ای را در دل بنشاند، امیدهایی درباره نقشی که ایران می‌تواند در آینده در عرصه پرامید فضا ایفا کند و همراه با دیگر کشورها نقش مهمی در ارتقای دانش بشر و مشارکت در کاوش فضا ایفا کند.

منبع: / روزنامه / جام جم ۱۳۸۷/۱۲/۰۱
نویسنده : پوریا ناظمی