امروزه کتاب مهم ترین کالای فرهنگی جوامع محسوب می شود. کتاب های خوب مرزهای جغرافیایی را در می نوردد و بر انسان ها فراتر از دین و ملیت تاثیر می گذارند به همین دلیل چاپ و نشر کتاب همواره در کانون توجه مدیران فرهنگی هر کشوری است و کشور ما نیز از این قاعده مستثنی نیست. در این گزارش به برخی از چالش های فراروی کتاب پرداخته ایم و گوشه ای از زوایای مسائل و مشکلات نشر را بررسی کرده ایم به باور برخی از صاحب نظران عرصه نشر از نبود برخی قوانین رنج می برد و به نظر برخی دیگر هیاهوی ممیزی که گاه صحبت آن نقل مجالس می شود، بیشتر طبل توخالی است به نحوی که به گفته یکی از مسئولان مربوط در استان خراسان رضوی تنها یک درصد از آثار در خان ممیزی گرفتار می شوند.

مسئولیت محتوایی و ساختاری کتاب ها برعهده وزارت ارشاد است
در کشور ما شورای عالی انقلاب فرهنگی اختیار صدور مجوز چاپ برای کتاب ها را به عهده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گذاشته است. اداره نظارت بر ضوابط چاپ و نشر کتاب این وزارت خانه نیز اقدام به تشکیل هیئتی متشکل از کارشناسان رشته های مختلف کرده است که با تایید آن ها کتاب ها مجوز چاپ و نشر می گیرند. به دلیل کثرت ناشران و درخواست های متعدد برای صدور مجوز، وزارت ارشاد، با درخواست اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی و پس از تایید شورای فرهنگ عمومی کشور، موافقت خود را با تشکیل هیئت نظارت بر ضوابط چاپ و نشر کتاب در این استان اعلام کرد و از سال ۸۱، همه ناشران خراسان رضوی مجوز چاپ و نشر کتاب را به طور مستقل در خود استان دریافت می کنند اما کتاب هایی که از هیئت ۱۷ نفره نظارت بر ضوابط چاپ و نشر این استان و به طور کلی در سطح کشور مجوز می گیرند گاهی مورد انتقادهای جدی واقع می شوند چنان که جواد آرین منش نایب رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی و نماینده مردم مشهد در مجلس این انتقاد را به برخی از آثار انتشار یافته وارد می داند و معتقد است: گاهی کتاب هایی از هیئت های نظارت بر ضوابط چاپ و نشر کتاب وزارت ارشاد مجوز می گیرند که مبتذل بوده و در چارچوب اهداف و قوانین مصوب نیست و این وزارت خانه باید در این زمینه پاسخگو باشد به ویژه آن که ناشران کشور ما از یارانه ها و کمک های وزارت ارشاد نیز بهره می گیرند. او با اشاره به این که شورای عالی انقلاب فرهنگی مسئولیت چاپ و نشر کتاب را در کشور برعهده وزارت ارشاد گذاشته است یادآور می شود: برخلاف مطبوعات که مسئولیت چاپ و نشر مطالب آن ها برعهده مدیران مطبوعاتی است در مورد کتاب این مسئولیت به وزارت ارشاد واگذار شده و این وزارت خانه باید نظارت کافی بر چاپ و نشر کتاب ها داشته باشد تا آثاری مجوز بگیرند که با مواردی که در قانون مشخص شده مثل رعایت مصالح نظام اسلامی، عفت عمومی، امنیت ملی و سایر خط قرمزهایی که قانون مشخص کرده مخالفتی نداشته باشد و اگر در مراحل پیش از چاپ یا پس از آن مشکلی پیش آید این وزارت ارشاد است که باید پاسخگو باشد.

کتاب های زرد مخاطب دارند که منتشر می شوند
یکی از چالش های جدی پیش روی هیئت نظارت بر ضوابط چاپ و نشر کتاب وزارت ارشاد، صدور مجوز برای کتاب های زرد است که محمد جلال شانه چی سرپرست اداره چاپ و نشر اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی به دفاع از صدور مجوز برای چنین آثاری می پردازد و در پاسخ به این سوال که چرا هیئت های نظارت وزارت ارشاد در صدور مجوز برای کتاب ها به ویژه کتاب های زرد، سهل انگارانه برخورد می کنند، پاسخ می دهد: ما بر اساس قانون اقدام به صدور مجوز می کنیم و دایره قانون در زمینه صدور مجوز بازو نامحدود است تا همه نویسندگانی که علاقمند به چاپ اثر هستند بتوانند کتاب هایشان را منتشر کنند به ویژه آن که خیلی از کتاب های زرد مخاطب هم دارند در عین حال هم این نقیصه را می پذیرم که گاهی به کتاب هایی مجوز داده می شود که تکنیک و محتوا را در حد متعارف رعایت نمی کنند و انتقاداتی به آن ها وارد است. حبیب احمدزاده وجود مخاطب را یکی از دلایل مهم چاپ و تکثیر کتاب های زرد در سطح جامعه می داند و معتقد است: کتاب های زرد چون مورد استقبال واقع می شوند و بازاری برای فروش آن ها وجود دارد چاپ و تکثیر می شوند. علتش را هم باید در گذر از دوران سنت به مدرنیته جست و جو کرد شاید مردم ما دغدغه دارند که به جای غذای سنگین و سنتی متعارف که سالم هم هست به انواع ساندویچ ها که خیلی هم سالم نیست روی بیاورند. ولی همان طور که پفک نمکی غذای کاملی نیست این کتاب ها هم هرگز نمی توانند روح مخاطب تشنه به آگاهی را سیراب و نیازهای او را برطرف کنند.

در رقابت بین کتاب زرد و خوب ها این کتاب های خوب هستند که باقی می مانند
اما شانه چی دیدگاه جالبی در مورد چاپ کتاب های زرد دارد و انتشار آ ن ها را به نفع کتاب های خوب و فاخر می داند و می گوید: وقتی کتاب های خوب منتشر شده و وارد بازار نشر می شوند آثار خوب در کنار آن ها و در قیاس با آن ها است که شناخته می شوند و در تضارب بین کتاب های خوب و زرد و در رقابتی که در بازار نشر بین آن ها پیش می آید، این کتاب های خوب هستند که برنده می شوند و در گذر زمان ماندگار بوده و مخاطبان هم چنان به آن ها مراجعه می کنند در حالی که کتاب های زرد پس از مقطعی، به تدریج از گردونه خارج می شوند. او برای این دیدگاه خودش استدلال می کند و یادآور می شود: من معتقدم در سال های اخیر ذائقه و سلیقه مخاطبان ارتقا یافته و مردم تا حدی از کتاب های زرد فاصله گرفته اند و مخاطبان این آثار کاهش یافته به خصوص وقتی از سال ۱۳۸۶ یارانه کتاب حذف شد ناشران با توجه به هزینه های بالای نشر کتاب به سمت انتشار آثار بهتر حرکت کردند و پیش بینی می شود این روند در آینده ادامه یابد و با توجه به افزایش میزان مطالعه به تدریج کتاب های زرد از گردونه رقابت خارج شود. وی می افزاید: براساس مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی درباره ضوابط و اهداف نشر کتاب، باید آزادی نشر کتاب برای همه مولفان فراهم باشد و اگر اثری مغایر ضوابط تعیین شده نباشد، می تواند منتشر شود.

قوانین نظارت بر چاپ و نشر کتاب خلاءهای جدی دارد
نایب رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی با اذعان به این که قوانین نظارت بر چاپ و نشر کتاب با خلاءهای جدی روبه رو است می گوید: به اعتقاد من در حوزه کتاب خلاءهای قانونی وجود دارد که باید این قوانین وضع شود به ویژه آن که کتاب هایی که از وزارت ارشاد مجوز می گیرند علاوه بر محتوا به لحاظ ساختار و قالب هم باید حداقل هایی را رعایت کنند اما همین خلاءهای قانونی موجب شده که برخی کتاب ها با قالب ها و ساختارهای ضعیف چاپ و منتشر شوند بنابراین ضروری است که قوانینی وجود داشته باشد تا مولفان و ناشران علاوه بر رعایت مواردی به لحاظ محتوایی، قالب را هم رعایت کنند. وی در پاسخ به این سوال که مجلس شورای اسلامی در راستای وضع قوانین مورد نیاز چه اقداماتی را تاکنون انجام داده است تصریح می کند: کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی در جلسات متعددی که تاکنون با وزیر ارشاد و سایر مسئولان مربوطه داشته است اعلام آمادگی کرده که اگر وزارت ارشاد در حوزه هایی مثل کتاب نیاز به اصلاح یا وضع قوانین دارد این موارد را به صورت طرح یا لایحه که از طریق دولت تقدیم مجلس می شود، ارائه کند تا ما با سرعت آن را بررسی کنیم به ویژه آن که کمیسیون فرهنگی مثل برخی کمیسیون های دیگر مجلس با تراکم لوایح و طرح ها روبه رو نیست اما تاکنون چنین لوایح و طرح هایی به ما ارائه نشده حتی در مواردی که مجلس احساس نیاز کرده و از وزارت ارشاد خواسته است تا لوایح مورد نیاز را تهیه کند مثل قانون جامع رسانه ها اما با وجود درخواست ها و پی گیری های متعدد ما تاکنون وزارت ارشاد این لوایح را ارائه نکرده است.

قوانین موجود فقط ناظر به نبایدهای محتوایی است نه بایدهای ساختاری
شانه چی سرپرست اداره چاپ و نشر کتاب اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی با بیان این که قانون مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی در حوزه کتاب صددرصد ناظر به محتوای کتاب و رعایت خط قرمزهایی است که باید رعایت شود، می گوید: قوانین مربوط به صدور مجوز شامل نبایدهای محتوایی است که باید توسط مولفان و ناشران مراعات شود و در مورد باید های ساختاری و قالب کتاب ما فقط اصلاحات پیشنهادی خود را به ناشر و مولف اعلام می کنیم یا کارشناسی را در این حوزه برای مشورت به آن ها معرفی می کنیم تا در صورت تشخیص خود این موارد را رعایت کنند. وی ادامه می دهد: وزارت ارشاد به دنبال آن است که اگر کتاب حداقل معیارهای ساختاری را رعایت کرد به منظور ترغیب مولفان و نویسندگان نوقلم در صورتی که محتوای این آثار با معیارهای صدگانه ای که در قانون ذکر شده، مغایرت نداشت به این آثار مجوز چاپ و نشر داده شود و نگاه ما در مورد اسلوب نگارشی و ساختاری نگاه حداکثری نیست گرچه در برخی موارد مثل شعر و داستان سخت گیری بیش تر صورت می گیرد و شاعران و داستان نویسان باید حد متعارف ساختار را هم رعایت کنند، اما در مجموع به عقیده من اگر قوانینی در این حوزه وضع شود به نفع حوزه چاپ و نشر کشور خواهد بود.

القای سانسور
اما حبیب احمدزاده با این دیدگاه که مولفان و نویسندگان باید دارای معیارها و ملاک هایی بوده و مراحلی را گذرانده باشند تا آثار آن ها بتواند مجوز چاپ بگیرد، مخالف است و می گوید: هر کسی ولو این که نویسنده نوقلم و جوانی باشد باید بتواند مثل یک نویسنده حرفه ای آثارش را منتشر کند، چه کسی می تواند ادعا کند که یک نویسنده جوان صلاحیت کم تری نسبت به بزرگان این عرصه دارد و نمی توان با تصویب قوانین و ابلاغ بخش نامه افراد را مجبور کرد که حتما باید دارای معیارهایی باشند تا بتوانند آثار را چاپ و منتشر کنند چون در آن صورت ما ایرانی ها به سانسور متهم خواهیم شد.

کتاب هایی که با ممیزی مواجه می شوند
سرپرست اداره چاپ و نشر کتاب اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی وجود ممیزی را در زمینه صدور مجوز برای کتاب ها امری متعارف می داند و معتقد است: البته باید مرز ممیزی را از سانسور جدا کرد زیرا آن چه در کشور ما توسط وزارت ارشاد صورت می گیرد ممیزی است که با توجه به شرایط خاص کشور و لزوم حراست از باورهای دینی و ملی و مردمی ما باید رعایت شود. وی کتاب های مربوط به عرفان های وارداتی و کاذب مثل کتاب های اشو که به اعتقادات و باورهای مردم لطمه می زند را از مصادیقی می داند که دچار ممیزی می شوند و می افزاید: از مجموع ۴ هزار عنوان کتابی که سالانه در خراسان رضوی مجوز می گیرند و منتشر می شوند کم تر از ۱ درصد یعنی حدود ۲۰ عنوان کتاب دچار ممیزی می شوند که بخش مهمی از آن ها نیز اصلاح شده و دوباره تایید می شوند و مجوز می گیرند و فقط چند کتاب باقی می ماند که غیرقابل چاپ تشخیص داده می شود. نویسنده داستان های شهر جنگی که نویسنده مشهور و صاحب سبکی نیز هست و جوایز متعددی را تاکنون از جشنواره های داخلی و خارجی به خود اختصاص داده است در پاسخ به این سوال که آیا کتاب های او تاکنون دچار ممیزی شده است یا نه؟ پاسخ می دهد: تاکنون چنین اتفاقی برای من نیفتاده به دو دلیل: اول این که من هر چند سال یک بار کتاب تازه می نویسم، دوم آ ن که همان ها هم توسط انتشارات سوره مهر منتشر می شوند که به ممیزی وزارت ارشاد نیازی ندارد. احمدزاده اضافه می کند: اما صادقانه بگویم گاهی برخی نویسندگان طوری می نویسند تا اصلا در مسیر ممیزی بیفتند و آثارشان منتشر نشود. نماینده مردم مشهد در مجلس شورای اسلامی نیز وجود ممیزی را برای چاپ کتاب ها ضروری می داند و معتقد است به این دلیل که ما در سال های اخیر با توطئه های پیچیده فرهنگی روبه رو هستیم لازم است وزارت ارشاد که متولی امر کتاب ها و رسانه ها در کشور است کنترل و نظارت های خود را افزایش دهد اما در این حوزه نباید دچار افراط و تفریط شود و آثاری که مشکلی ندارند را دچار ممیزی کند.

نظارت مجلس بر حوزه کتاب
آرین منش درباره نظارت مجلس بر عملکرد وزارت ارشاد در حوزه کتاب تصریح می کند: نظارت نمایندگان مجلس به طرق گوناگون صورت می گیرد که از جمله آن ها می توان به جلساتی اشاره کرد که به طور مرتب هر ماه ۲ بار با وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در کمیسیون فرهنگی برگزار می شود و ایشان در آن جلسات پاسخ گوی سوالات و انتقادات نمایندگان مجلس در حوزه های گوناگون از جمله کتاب است علاوه بر آن یکی از ابزارهای نظارتی مجلس تحقیق و تفحص از وزارت خانه هاست که به عنوان نمونه در مجلس هفتم، تحقیق و تفحص جدی از وزارت ارشاد صورت گرفت که گزارش آن در صحن علنی مجلس نیز قرائت و در آن تاکید شد که یکی از ضعف های جدی عملکرد وزارت ارشاد در حوزه کتاب، انتشار آثار و کتاب هایی است که نه تنها به لحاظ محتوایی مفید و سازنده نیستند بلکه مخرب و زیر سوال برنده ارزش های دینی و القا کننده شبهات اند. هم چنین هنگام تصویب بودجه های سالانه در مجلس، نمایندگان از اقداماتی که قرار است در دستگاه های مختلف دولتی انجام شود و نحوه عملکرد این نهادها سوال می کنند بنابراین نمایندگان مجلس می کوشند از همه اختیارات نظارتی خود در مورد عملکرد وزارت ارشاد استفاده و آن را اعمال کنند.

در صدور مجوز برای کتاب های دینی دقت مضاعف می شود
شانه چی در پاسخ به این انتقاد آرین منش که کتاب هایی از سوی وزارت ارشاد مجوز می گیرند که نه تنها در راستای تقویت ارزش های دینی و ملی نیستند بلکه این ارزش ها را تخریب می کنند می گوید: نمی توان در این باره کلی قضاوت کرد بلکه باید کتاب ها را موردی و مصداقی مورد بحث قرار داد تا متوجه شد واقعا چنین کتابی از سوی وزارت ارشاد مجوز گرفته یا به صورت غیرقانونی منتشر شده است. علاوه بر آن هیئت های نظارت وزارت ارشاد در صدور مجوز برای کتاب ها دقت های لازم را دارند که در حوزه کتاب های دینی این دقت و حساسیت مضاعف می شود.

چاپ کتاب های زیرزمینی
شانه چی، چاپ کتاب های زیرزمینی را می پذیرد و می گوید: گاهی کتاب هایی به خصوص در حوزه مسائل دینی و در راستای تخریب باورهای دینی مردم بدون مجوز وزارت ارشاد و به صورت غیرقانونی در خارج از کشور به ویژه کشورهای همسایه چاپ می شود سپس این آثار به صورت غیرقانونی وارد کشور شده و به صورت قاچاق و زیرزمینی تکثیر و توزیع می شوند البته این چاپ ها توسط دستگاه های تکثیر که به وفور یافت می شوند صورت می گیرد زیرا چاپخانه ها نمی توانند چنین آثاری را منتشر کنند و وزارت ارشاد با چنین آثاری به شدت برخورد می کند. آرین منش هم وجود چنین کتاب هایی را رد نمی کند و می گوید: گاهی شاهد کتاب هایی این چنینی هستیم که به صورت غیرقانونی چاپ و توزیع می شوند گرچه در سال های اخیر این معضل در مورد کتاب ها کاهش یافته است اما وزارت ارشاد باید نظارت خود را در این زمینه افزایش دهد و با این معضل برخورد جدی کند.

ایرانی: باید به نسخ خطی فارسی موجود در ترکیه توجه شود
مدیرعامل موسسه پژوهشی میراث مکتوب گفت: در کشور ترکیه بسیاری از نسخ خطی کهن از ادبیات فارسی وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد. به گزارش مهر، اکبر ایرانی که در همایش امام علی و میراث سخن می گفت، از رونمایی چند اثر مهم خبر داد و با اشاره به کتاب علی نامه گفت: در دورانی از تاریخ ادبیات فارسی که کتابخانه های ایران مملو از کتاب های ادبی بود، هم زمان در اروپا و در قرون وسطی کتابخانه ها فقط بین صد تا چند صد عنوان کتاب داشتند. در این زمان در یک جلد کتاب هفت هزار عنوان کتاب معرفی می شود و کشیش ها و تجار اروپایی مامور بودند هنگام سفر به ایران دست خالی به میهن خود بر نگردند و حتما یک نسخه خطی را با خود به کشورشان ببرند. وی افزود: باید توجه داشته باشیم که نسخ خطی بسیار با ارزشی از ادبیات فارسی در ترکیه موجود است. برخی از پادشاهان عثمانی دیوان اشعاری به زبان فارسی دارند و نکته جالب این که مکاتباتشان با پادشاهان صفوی به زبان فارسی بوده و صفویان به دلیل ترک بودن پاسخ نامه شاهان عثمانی را به زبان ترکی می دادند.

منبع: / روزنامه / خراسان ۱۳۸۹/۹/۷
نویسنده : صدیقه رضوانی نیا