انرژى یکى از ضروریات توسعه اقتصادى و محور اصلى صنعتى شدن به شمار مى رود. افزایش رفاه و رشد اقتصادى تقاضا براى انرژى را روزبه روز افزایش مى دهد. آمارها حاکى از آن است که در سال ۲۰۳۰ نیاز به انرژى ۶۰درصد بیشتر از نیاز امروز خواهد بود، امروزه حدود ۸۵درصد مصرف انرژى در جهان از طریق سوخت هاى فسیلى تامین مى شود. اما این سوخت ها اثرات مخرب و زیان آور بزرگى بر جو زمین بر جاى مى گذارند. تخریب لایه ازن و آلودگى هوا، امروزه به یک معضل جهانى تبدیل شده و مستلزم راه حل هاى جهانى است. انرژى هسته اى تنها منبع شناخته شده اى است که مى تواند بدون تولید هرگونه آلاینده شیمیایى با دى اکسید کربن، برق تولید کند. برآوردهاى سازمان جهانى انرژى نشان مى دهد که یک صد نیروگاه هسته اى هر یک با قدرت تولید یک گیگاوات برق مى توانند بدون انتشار هیچ گونه گاز دى اکسید کربن مقدار ۷۰۰ میلیارد کیلووات ساعت برق تولید کنند. در حالى که تولید همین مقدار برق با استفاده از سوخت هاى فسیلى حدود ۱۱۰ تا ۱۶۰ میلیون تن کربن به صورت گاز دى اکسید کربن در هوا منتشر مى کند. به همین دلیل بسیارى از کشورهاى جهان اعم از توسعه یافته و یا در حال توسعه در برنامه هاى رشد و توسعه اقتصادى خود اهمیت بسیار زیادى براى انرژى هسته اى قائل اند. اگرچه انرژى هسته اى بهترین و پاک ترین منبع تامین انرژى در قرن ۲۱ به شمار مى رود، اما همواره دو نگرانى عمده بر آن سایه انداخته است:

۱- انحراف به سوى برنامه هاى نظامى
به طور کلى انرژى هسته اى مستلزم عملیات بازفرآورى و غنى سازى است و تاسیسات بازفرآورى و غنى سازى داراى کاربردهاى نظامى هم هست. به همین دلیل پنج قدرت هسته اى جهان (پنج عضو دائم شوراى امنیت) همواره تمام توان و ابزارهاى موجود را در جهت حفظ انحصار خود در این زمینه به کار گرفته اند.

۲- تامین مستمر و تضمین شده سوخت اتمى و عدم به کارگیرى آن به عنوان ابزار سیاسى
از آنجا که نیروگاه هاى اتمى با هزینه هنگفتى احداث مى شوند، لذا حصول اطمینان از تغذیه مستمر سوخت براى کشورهایى که براى تامین الکتریسیته خود متکى به نیروگاه هسته اى هستند، بسیار حیاتى به شمار مى رود. تا امروز تقریباً تمام کشورهاى فاقد سلاح هسته اى براى تامین سوخت نیروگاه هاى هسته اى خود به بازار بین المللى عرضه سوخت هسته اى متکى بوده اند. این امر حتى در مورد آن گروه از کشورها که پیش از ۳۰درصد برق آنها از انرژى هسته اى تولید مى شود، صادق است. شرکت هاى برقى که در زمینه نیروگاه هاى هسته اى سرمایه گذارى کرده اند، کسب اطمینان و تضمین بسیار بالا نسبت به عرضه و تحویل به موقع و بدون وقفه سوخت و براساس قیمت هاى عادلانه بازار را کاملاً ضرورى مى دانند. داشتن اطمینان کامل از تامین سوخت هسته اى موجب شکل گیرى تمایل تولید اورانیوم غنى شده با درجه پایین Low Enriched Uranium و انجام غنى سازى در میان دولت ها شده است. از دیدگاه غرب همین امر نقطه شروع نگرانى هایى در زمینه اشاعه هسته اى است. در واقع هنگامى که کشورى تاسیسات غنى سازى (از راه پروسه سانتریفوژ گاز) راه اندازى مى کند از نظر فنى در موقعیتى است که مى تواند اورانیوم غنى شده با درجه بالا High Enriched Uranium را نیز تولید کند. تولید چنین موادى در یک کارخانه غنى سازى تجارى (تولید اورانیوم ۲۳۵ با غناى کمتر از ۵درصد) که تحت پادمان قرار دارد، به راحتى قابل ردیابى است. اما اگر کشورى که این کارخانه در آن فعالیت دارد، از پیمان NPT خارج شود به سرعت مى تواند این کارخانه را براى تولید اورانیوم غنى شده با درجه بالا تغییر دهد. فعالیت پنهانى لیبى در ۲۰سال گذشته نشان داد که چنین تغییرى از تئورى فراتر رفته و جنبه عملى یافته است و همین امر هوشیارى جامعه بین المللى را تا حد بسیار زیادى افزایش داده است. براى رفع چنین نگرانى اى پنج قدرت هسته اى و آژانس بین المللى انرژى اتمى بر ضرورت و فوریت پیدا کردن راه حلى که همزمان دو هدف مهم و اساسى: ۱- حداکثر حفاظت از اشاعه هسته اى را تامین کند و ۲- عرضه تضمینى و قابل اتکاى سوخت براى کشورهاى فاقد سلاح هسته اى NNWS به اتفاق نظر رسیدند. براى دستیابى به اهداف مذکور دکتر پى یر گلداشمیت معاون سابق پادمان ها در آژانس بین المللى انرژى اتمى طرحى تحت عنوان «مکانیسم هاى افزایش ضمانت تامین سوخت هسته اى» را تدوین و در نوامبر ۲۰۰۵ در کنفرانسى در آمریکا ارائه کرد که به نظر مى رسد مبناى مقررات حاکم بر بازار بین المللى سوخت هسته اى قرار گیرد. گلداشمیت در الگوى پیشنهادى خود در دو بخش ۱- عرضه بى خطر سوخت هسته اى ۲- تضمین عرضه درازمدت سوخت، مکانیسم هایى به شرح زیر براى تحقق دو هدف فوق الذکر ارائه مى کند.

• ۱- عرضه بى خطر سوخت هسته اى
کشور عرضه کننده و کشور دریافت کننده سوخت غالباً در مورد ترتیبات و شرایط عرضه سوخت از جمله دوره زمانى، مقدار سوخت، مکانیسم قیمت گذارى و ضمانت هاى مربوط به کیفیت سوخت، به طور دوجانبه مذاکره و قراردادى امضا مى کنند. اما سوخته مصرف شده در نیروگاه ها حاوى پلوتونیوم است که مى تواند از راه بازفرآورى و بسته به کیفیت آن براى ساخت سلاح هاى هسته اى استفاده شوند. به همین دلیل براى به حداقل رساندن خطر اشاعه هسته اى مى توان در قراردادهاى عرضه سوخت شرایط زیر را گنجاند:
الف _ سوخت تازه به نیروگاه برق هسته اى در کشور دریافت کننده فروخته نخواهد شد، بلکه اجاره داده خواهد شد کشور عرضه کننده در هر زمان و در هر نقطه (حتى در کشور دریافت کننده) مالک سوخت باقى بماند.
ب _ سوخت تازه در کانتینرهاى مخصوص حمل و نقل که به وسیله آژانس بین المللى انرژى اتمى در کشور عرضه کننده مهر و موم شده اند، تحویل دریافت کننده مى شود. کانتینرها تا زمان ذخیره سازى در انبارهاى مخصوص نیروگاه یا زمان بارگذارى در رآکتور همچنان مهر و موم باقى مى ماند. میزان سوخت تازه ذخیره شده در نیروگاه برق هسته اى در هیچ زمانى نبایستى از دو بار بارگیرى در سال بیشتر شود.
پ _ در مورد کشورى که از نظر آژانس عدم پایبندى به توافقنامه هاى پادمانى اش شناخته شده، عرضه سوخت هسته اى باید به عدم انباشت سوخت مصرف شده در آن کشور مشروط و مربوط شود.
ت_ سوخت مصرف شده باید پس از گذشت زمان لازم (دوسال یا کمتر بسته به تکنولوژى سردسازى و صرفه اقتصادى) به کشور عرضه کننده بازگردانده شود. در غیر این صورت تحویل محموله بعدى به حالت تعلیق درمى آید.
ث- به منظور تامین هزینه هاى مدیریت سوخت مصرف شده، یک حساب تضمینى نزد طرف ثالث ایجاد خواهد شد. براى هر کیلووات ساعت برق تولید شده توسط نیروگاه هسته اى مبلغى به طور ماهانه به این حساب واریز خواهد شد تا از این حساب تمام هزینه هاى بازگرداندن سوخت مصرف شده به کشور عرضه کننده و تمام عملیات مدیریت، ذخیره سازى و دفع نهایى میله هاى سوخت مصرف شده پرداخت شود، مدیریت این حساب باید در اختیار یک سازمان بین المللى مخصوص مثل صندوق بین المللى پول EBRD یا آژانس بین المللى انرژى اتمى باشد.
ج_ چنانچه کشور دریافت کننده از پیمان NPT خارج شود، در چنین وضعیتى تمام سوخت تازه و سوخت مصرف شده باید بدون تاخیر به کشور عرض کننده بازگردانده شود.
چ- چنانچه آژانس بین المللى انرژى اتمى کشور دریافت کننده را عدم پایبند Non-Copliance تشخیص دهد تحویل سوخت تنها زمانى از سر گرفته خواهد شد که آژانس به این نتیجه برسد که هیچ فعالیت اعلام نشده اى وجود ندارد.
ح _ چنانچه آژانس مواردى از فعالیت هاى غیرعادى یا تناقض پیدا کند که منجر به بروز سئوالاتى در مورد فعالیت صلح آمیز شود و این پرسش ها در مدت ۱۲ماه به طور کامل حل نشود، در قرارداد تحویل سوخت، بندى گنجانده مى شود که اینگونه موارد به فوریت به شوراى حکام آژانس گزارش شود.

• ۲- تضمین عرضه درازمدت سوخت
به منظور پاسخ به نگرانى هاى کشورهاى دریافت کننده از تحویل تضمینى سوخت هسته اى به ویژه اینکه تحویل سوخت تحت الشعاع مسائل سیاسى قرار نگیرد، کشور عرضه کننده در صورت تحقق شرایط زیر، گواهى الزام آور قانونى صادرات سوخت تازه براى درازمدت ارائه خواهد کرد. این شرایط به قرار زیر است:
الف- تایید آژانس مبنى بر عدم خروج کشور دریافت کننده از پیمان NPT
ب- کشور دریافت کننده براى نیروگاه هاى برق هسته اى در حال احداث خود موافقتنامه جامع پادمانى از نوع INFCIRC166 را با آژانس امضا کند. براساس این موافقتنامه حتى زمانى که کشورى از پیمان NPT خارج مى شود تمامى سوخت تازه و سوخت مصرف شده همچنان تحت مقررات پادمان هاى آژانس باقى مى ماند.
پ- آژانس سالانه اعلام نماید که در کشور دریافت کننده هیچ گونه انحرافى در مواد هسته اى تحت پادمان و هیچ فعالیت اعلام نشده اى وجود ندارد.
ت- آژانس هیچ پرسشى ناشى از وجود فعالیت غیرعادى یا تناقض در کشور دریافت کننده ندارد که در مدت ۱۲ماه حل نشده باشد.
ث- سوخت مصرف شده در مدت تعیین شده در قرارداد به کشور عرضه کننده بازگشته باشد.
ج- هیچ سوخت تازه یا سوخت مصرف شده اى از نیروگاه برق هسته اى خارج نشده مگر تحت نظارت آژانس و به صورت مهر و موم شده.
چ- سازمانى که مدیریت حساب تضمینى را برعهده دارد تایید کند که کشور دریافت کننده مبلغ لازم براى مدیریت بازگشت سوخت را به موقع پرداخته است.
ح- اگر آژانس کشور دریافت کننده اى را غیرپایبند شناسایى کند، در این صورت کشورهاى عرضه کننده به ندرت حاضر به تضمین درازمدت صادرات سوخت خواهند شد مگر آنکه علاوه بر تحقق تمام شرایط بالا، کشور دریافت کننده _ حداقل در دوره قرارداد _ تمام فعالیت هاى تحقیق و توسعه R&D، تولید، آزمایش و راه اندازى چرخه سوخت را به حالت تعلیق درآورد.
اگرچه کشورهاى صاحب فناورى هسته اى همواره تلاش کرده اند آن دسته از کشورهایى که نیروى برق خود را از طریق انرژى هسته اى تامین مى کنند از تولید سوخت هسته اى بازداشته و آنها را به تامین سوخت از بازار بین المللى تشویق کنند، همان گونه که در الگوى پیشنهادى گلداشمیت مشاهده مى شود، شرایط پیشنهادى حاکم بر قراردادهاى عرضه سوخت هسته اى به گونه اى ارائه شده که: اولاً، کاملاً یک طرفه و به نفع کشورهاى عرضه کننده، ثانیاً، حفظ و تداوم انحصار فناورى تولید سوخت در میان چند کشور، ثالثاً، برخاسته از نوعى نگاه امنیتى به فناورى هسته اى است. مکانیسم هایى هم که گلداشمیت براى تضمین عرضه درازمدت سوخت ارائه مى کند در ایجاد جذابیت براى این گونه قراردادها ناکام نمى ماند و نه تنها کشورهاى دریافت کننده سوخت را به سوى تامین سوخت از بازار بین المللى تشویق نمى کند بلکه غالباً تکرار همان مکانیسم هاى تقویت عدم اشاعه هسته اى و در جهت رفع نگرانى هاى پنج قدرت هسته اى است. به ویژه بند ب (قرار دادن نیروگاه ها تحت پادمان حتى در صورت خروج کشور از NPT) و بند ح (تعلیق تمام فعالیت ها در ارتباط با چرخه سوخت).

منبع: / روزنامه / شرق ۱۳۸۴/۱۱/۰۳
نویسنده : علیرضا قزیلى