پیشرفت سریع تکنولوژی و تولید موجب برتری کامل کشورهای صنعتی جهان و عقب افتادگی جوامع گردیده است. تلاش یکصد ساله کشورهای صنعتی همراه با نقشه های دقیق برای جلوگیری از رشد جهان سوم، فاصله را بیشتر نموده است؛ عملاً توان همپایی و رقابت را از آنان دریغ داشته است.
یکی از راههای پیشنهادی کاهش مشکلات و بدست آوردن امیتازات برای جهان توسعه نیافته همکاری اقتصادی است. این همکاری ها با اغراض مختلف شکل گرفته و می گیرد و یکی از اهداف می تواند وحدت امت اسلامی در سایه تشکیل بازار مشترک باشد. ایده ای که بسیاری از اندیشمندان مسلمان در تحقق آن تلاش نموده و در راه آن جان باختند. وجود منابع اولیه فراوان این کشورها آنها را مطمع نظر بیگانگان ساخته و برای غارت این ثروتها با یکدیگر به رقابت پرداخته اند در حالی که، هماهنگی اقتصادی می تواند تا حد آنها را از سلطه اقتصادی قطبهای قدرتمند جهان رها سازد، قدرت چانه زنی آنها را نسبت به کالاهای وارداتی و صادراتی افزون گرداند، بازار مصرف را برای تولیدات خودی گسترش دهد، و امکانات نقل و انتقال سرمایه و نیروی کار را در بین کشورهای عضو توسعه داده شرائط کمی و کیفی اشتغال را بهبود بخشد و با توسعه آمار و اطلاعات و مبادلات پولی با ترفندهای استعماری شرکتهای چند ملیتی مبارزه نمایند. در تئوریهای اقتصاد برای تشکیل اتحادیه های اقتصادی عواملی شمرده شده است از جمله:
الف) وجود اقتصادی های مکمل 1
ب) وجود روابط نسبتاً قوی و یا امکان برقراری آن.
ج) وجود سطح زندگی و الگوهای مصرفی نسبتاً مشابه.
عواملی نیز مانع موفقیت اتحادیه ها در جهان سوم به حساب آمده اند از جمله:
1- دو گانگی ساختار اقتصادی که بخش نوین آن وابسته به بلوکهای مسلط اقتصادی است و بخش سنتی آن قادر به تولید انبوه و ایجاد ارتباط نیست.
2 - ناتوانی در استفاده از منابع طبعی و استفاده از متخصصین بلوک مسلط برای رفع نارساییها.
3- ضعف تولید، نداشتن تولید انبوه برای صادرات و استفاده از متخصصین بلوک مسلط برای رفع نارساییها.
4- عدم نیاز کشورهای در حال توسعه به تولیدات یکدیگر. زیرا این کشورها معمولاً مواد خام و محصولات کشاورزی تولید می کند که خوراک بنگاههای اقتصادی کشورهای مسلط می باشد.
5- ضعف قدرت سرمایه گذاری بدلیل پائین بودن پس انداز و هزینه های غیر لازم نظامی
6- ضعف مدیریت حاکم بعلت فرار مغزها
7- پائین بودن توان مردم این کشورها برای جذب تولیدات طرحهای مشترک (که موجب آماده شدن برای رقابت در سطح جهان می شود).
از طرف دیگر دلبستگی به اقتصادی سنتی، ضعف روحیه فعالیتهای وسیع اقتصادی، مصرف زدگی با انتخاب الگوی غربی، داشتن روحیه احساس ضعف در مقابل دیگران، دلبستگی به درآمد های کاذب خدماتی، بافتهای حکومتی وابسته، ایجاد مرز بندی های مصنوعی و ایجاد جو عدم اعتماد از دیگر موانعی است که بر سر راه توسعه روابط و اتحادیه های اقتصادی کشورهای توسعه نیافته وجود دارد. از آنجا که اتحادیه های اقتصادی در جهان سوم معمولاً با توصیه قدرتهای بزرگ تشکیل گردیده و بیش از آنکه اقتصادی باشد سیاسی- نظامی است، مصوبات اقتصادی آنان جز بر روی کاغذ پیاده نمی گردد.
تشکیل بازار مشترک اسلامی 2که در برگیرنده بیش از 50 کشور مسلمان جهان و جمعیتی بالغ بر 800 میلیون نفر و مساحتی معادل سطح جهان و برخورد از منابع عظیم انرژی، مواد معدنی، نیروی کار فراوان، زمین و آب و هوای متنوع است، زمینه رقابت و توسعه را در فضای مناسب و بازار وسیع فراهم می سازد و رشد صنعت و افزایش تجارت و رفاه و بهبود رابطه مبادله و اشتغال را نوید می دهد. لکن با کمال تأسف باید اذعان نمود که این کشورها علاوه بر مشکلات فوق الذکر به ناهمگونی سیاسی خاصی مبتلا هستند بطوری که نظامهای مختلفی از دموکراسی تا دیکتاتوری، از وابسته به غرب و آمریکا تا متمایل به شرق کمونیسم، از منادی اسلام تا مخالف آن، بر ایشان حکومت می کند. و تأسف بار تر آنکه، برخی از آنها ارتباط رسمی با اسرائیل دارند. و واضح است که تصمیم گیری مشترک در چنین جوی چگونه می تواند باشد.
پائین بودن سطح اطلاعات آمار در این کشور ها ومکمل نبودن اقتصاد از مشکلات دیگر این کشورهاست. هماهنگونه که قبلاً نیز اشاره کردیم اغلب این کشورها تولید کننده مواد خام و وارد کننده مواد غذائی و کالاهای صنعتی هستند و مشتریان خود را باید در خارج بازار جستجو کنند. کشورهای مسلمان عضو اوپک روزانه بیش از ده میلیون بشکه نفت صادر می‌کنند در حالیکه تمام کشورهای اسلامی بر رویهم حدود یک میلیون بشکه نفت خریداری می نمایند. واردات مواد غذائی آنها بین 20 تا 22 میلیارد دلار است در حالی که کل صادرات مواد غذائی ایشان به 5 میلیارد دلار نمی رسد. جمع تولیدات صنعتی کشورهای اسلامی 2% کل تولیدات جهان است و این مقدار کمتر از تولید کشور برزیل است که خود از کشورهای در حال توسعه جهان سوم می باشد. پس ناگزیرند سالانه میلیاردها دلار مواد غذائی و کالای صنعتی از خارج بازار تهیه کنند.
از طرفی گستردگی کشورهای اسلامی با فاصله ای به پهنای دو قاره موجب افزایش هزینه حمل و نقل و کاهش بین اعضاء خواهد بود اما، در کالاهائی که واردات آن با هزینه کمتر از کشورهای غیر عضو با واردات با هزینه بیشتر از کشورهای عضو جایگزین شود، انحراف از تجارت بوجود می آید و این انحراف ضرر خود را بصورت تأثیر منفی بر مصرف و تولید نشان خواهد داد. شاخصی که می توان برای تخمین ایجاد یا انحراف تجارت بکار برد، حجم تجارت در میان کشورهای عضو بازار در مقابل کشورهای غیر عضو قبل و بعد از تشکیل بازار مشترک می باشد.
با توجه به مشکلات مورد بحث تشکیل بازاری با شرکت همه کشورهای اسلامی در حال حاضر بلحاظ تئوری غیر ممکن بنظر می رسد، اگرچه تعقیب این اندیشه می تواند سیاست گذاری اقتصادی این کشور‌ها را بهم نزدیک سازد و نظام ترجیحات تجاری، تشکیل مناطق آزاد تجاری، حذف موانع و تعرفه های مشترک گمرکی، ایجاد اتحادیه های اقتصادی منطقه ای نظیر اکو سازمان همکاری خلیج فارس و... گسترش همکاری های تجاری را موجب گردد و یا افزایش تدریجی اعضاء به هدف نزدیکتر شود. ایران با داشتن طرفیتهای تولیدی بویژه در زمینه کشاورزی و صنایع سبک، با دارا بودن نیروی کار ارزان و موقعیت ممتاز جغرافیائی می تواند نقش مهمی در صادرات بحوزه خلیج فارس و دیگر کشورهای اسلامی داشته باشد؛ لکن تعقیب این اندیشه و اقدام عملی برای تحقق آن، نیاز به ایثار و از خود گذشتگی در زمینه های سیاسی، اقتصادی دارد؛ و قبل از اقدام لازم است با کنکاش فروان در آیات کریمه قرآن مجید و روایات وارده از ائمه معصومین صلوات الله علیهم اجمعین و بررسی ابعاد سیاسی- اجتماعی – اقتصادی آن و خطرات و ریسکهائی که در این زمینه وجود دارد (پل زدن بعضی کشورها نظیر ترکیه 4از بازار مشترک اسلامی برای رسیدن به بازار مشترک اروپا، ورود کالاهای نیمه تمام کشورهای غیر عضو از طریق اعضاء با استفاده از تسهیلات گمرکی و....) است که حد مجاز ایثار و از خود گذشتگی در زمینه سیاسی – اقتصادی روشن می گردد، و الا اگر صرفاً آزمایش تئوریهای اقتصادی مد نظر باشد، جواز تحمل خسارات ناشی از ورود کالاهائی با کیفیت پائین تر و قیمت بالاتر و فروش ارزان تولیدات خودی بعید، و ضمان سیاست گذاران اقتصادی در این فرض خالی از قوت نیست. باشد که محققان عالیمقام در حوزه و دانشگاه جایگاه آن را تبیین کرده سیاستگذاران را در این امر مهم یاری نماید.

پى‌نوشت‌ها
1. میدولییسی رقابتی بودن اقتصاد اعضاء را امتیاز برای تقسیم صحیح کار درآینده می داند در حالی که دیگران معتقدند رقابتی بودن اقتصاد موجب تضعیف یکدیگر در بازارهای جهانی می گردد.
2. در اعلامیه سومین اجلاس سران کشورهای اسلامی در طائف برای اولین بار بطور رسمی وحدت اقتصادی جهان اسلام در سایه کنفرانس اسلامی مطرح گردید و حبیب شطی دبیر کل سازمان در مقاله ای می نویسد: «با توجه به خواست سیاسی و قابلیت تکمیلی این کشورها زمینه ایجاد بازار مشترک اسلامی هم اکنون وجود دارد و تنها باید زیر ساختهای لازم را بوجود آورد.
کنفرانس اسلامی پس از جلسه عضو سران کشورهای اسلامی در سال 1969 بمناسبت آتش سوزی مسجد الاقصی برای ایجاد جبهه واحد و تصمیم گیری هماهنگ در مقابل دشمن بوجود آمد. این کنفرانس که جنبه سیاسی داشت بتدریج بطرف اهداف اقتصادی کشیده شد. تعداد اعضاء آن در وجود 50 عضو و از اقدامات مهم آن «صندوق همبستگی اسلامی» اولین بانک بدون ربا در جهان، تشکیل و اعزام گروههای مختلف کارشناسی در مورد مسائل اجتماعی – اقتصادی – آمار و اطلاعات در کشورهای اسلامی، تنظیم موافقتنامه عمومی همکاری در زمینه های فنی اقتصادی و بازرگانی بین اعضاء، تأسیس مرکز آموزش و پژوهش اجتماعی – اقتصادی- آماری کشورهای اسلامی در آنکارا، مرکز اسلامی تحقیق و آموزش حرفه ای و فنی در داکا، اتاق اسلامی بازرگان، صنعت و مبادله کالا در پاکستان، مرکز توسعه تجارت اسلامی در مراکش، اتحادیه اسلامی کشتی داران در جده، شورای اسلامی هواپیمائی کشوری در تونس و سازمان حمل و نقل کشورهای اسلامی می باشد. سازمان کنفرانس اسلامی با کاهش قیمت نفت و کاسته شدن درآمد اعضاء با مشکلات فراوانی روبرو گردید.
3. در حالی که بازار مشترک اروپا با 12 عضو کمی بیش از جمهوری اسلامی ایران وسعت داشته و بیش از نیمی از معاملات آن بین اعضاء می باشد.
4. ترکیه سالها کوشیده بود تا با عضویت در بازار مشترک (اروپایی) شود و یک دوره انتقال 22 ساله برای این کشور در نظر گرفته شده بود ولی بزودی دریافت که کالاهای این کشور قادر نیستند در برابر رقبای اروپایی خود بایستند و از آن هنگام بود که نگاه خود را معطوف به شرق و کشورهای اسلامی نمود و این استراتژدی موجب شد که در طول یک دوره 6ساله، صادرات ترکیه 8 برابر شود و ایران و عراق بصورت عمده ترین شرکای تجاری این کشور در آینده و بیشترین صادرات غیر نفتی را در میان کشورهای اسلامی داشته باشد (8 میلیارد دلار در سال 1986).

مآخذ
1. مهدی تقوی - تجارت بین الملل – انتشارات پیشبرد 1366
2. سید جواد پور مستقیم – تجارت بین الملل – نشرنی 1369
3. دکتر فرهندی – غلامحسین خورشیدی – بازار مشترک اسلامی
4. م. ر. یوسف خان – مجله اقتصادی وزارت امور اقتصادی و دارائی – شماره 10 سال 1365
5. م. ر. یوسف خان – خلاصه مقالات سمینار کنکاشی پیرامون مسائل اقتصادی ایران وزارت امور اقتصاد و دارائی 1371
6. م. علمی – نگرش کوتاه به بازار مشترک اروپا – مرکز توسعه صادرات 1365
7. کیهان سال 1364 – چشم انداز اقتصاد- بازار مشترک اسلامی
8. هفته نامه اتاق بازرگانی و صنایع و معادن – فروردین 64 و آبان 65.

منبع: / ماهنامه / معرفت / شماره 2
نویسنده : سیدمحمد تقی علوی