بحران مصرف درهر جامعه ای یکی از بزرگترین آفات فردی واجتماعی به حساب می آید. اینکه چگونه می توان مردم را از مصرف بی رویه برحذر داشت و الگوی مناسب و معقول مصرف را متناسب با نیازهای فردی و اجتماعی جایگزین ساخت. یکی از مهم ترین فرایندهای ایجاد جامعه توسعه یافته به شمار می آید که دراین راستا نویسنده براین عقیده است بهره گیری از الگوهای اسلامی بهترین و کارآمدترین ساز وکارهای برون رفت از بحران مصرف و رعایت اصل اعتدال و میانه روی را پیش روی ما قرار خواهد داد. اینک با هم مطلب را از نظر می گذرانیم.
ایران با وجود داشتن تمدن بزرگ ایرانی و اسلامی و بهره داشتن از سیره نبوی(ص) و ائمه معصومین(ع) در زمره مصرف گراترین کشورهای جهان به شمار می رود به نحوی که با نگاهی گذرا به آمار مقایسه ای مصرف ایران با دیگر کشورها به ویژه کشورهای پیرو مکاتب مادی گرایی چون لیبرالیسم و کمونیسم می توان فهمید که ما امروز دچار مصرف گرایی وحشتناکی شده ایم که زنگ های خطر را برایمان به صدا درآورده است.
اصلاح الگوی مصرف صرفا یک مسئله اقتصادی نیست، بلکه دارای ابعاد فرهنگی و اجتماعی است که می تواند به عنوان پیش شرط اولیه، شرایط را برای خودسازی انسان و مهار تمایلاتی نظیر خودخواهی، حرص، طمع و تجمل گرایی ایجاد و با ریاضت اختیاری، موجبات شکوفایی معنوی آدمی و درنتیجه ایجاد یک جامعه اسلامی سالم و پویا را فراهم آورد.
لذا باید امروز ملت ایران درکنار دولتمردان خود با درک این واقعیت و احساس مسئولیت نسبت به اصلاح الگوی مصرف رایج به عنوان یک تکلیف ملی وشرعی با نزدیک شدن به الگوهای اسلامی، گام های عملی را دراین جهت بردارند.
زیرا از حیث شرعی، دوری از اسراف، و «قناعت در مصرف» از مهمترین دغدغه های پیشوایان دین بوده است. و همین امر ضرورت برگشت به الگوهای مصرف در اسلام و اهمیت تجدیدنظر در پرونده مصرف گرایی کشور را دوچندان می کند.
بازگشت به اصول و آموزه های مصرفی اسلام، نقش بسزایی دراصلاح الگوی مردم دارد و تکیه بر این اصول مصرفی همچون قناعت، میانه روی و اعتدال در مصرف و پرهیز از اسراف و تبذیر می تواند گامی بزرگ در مسیر توسعه و بالندگی ایران عزیز برای رسیدن به جایگاه واقعی خود در افق چشم انداز بیست ساله باشد.
رفاه و توسعه اقتصادی پایدار جامعه، راهی جز اصلاح الگوی مصرف ندارد. زیرا اگر الگوی مصرف اصلاح نشود، مصرف بی رویه موجب تباهی منابع سرمایه گذاری و مانع مشارکت همگان در هزینه های عمومی و بهبود توزیع درآمد می شود و بدون سرمایه گذاری و مشارکت همگانی توسعه پایدار امکان پذیر نیست. درهمین راستا عدم نهادینه کردن روش صحیح مصرف منابع کشور موجب کاهش ارتقای شاخص های زندگی و بالارفتن هزینه ها می گردد و درنتیجه عدالت اجتماعی به عنوان اصلی ترین وظیفه حاکمیت دینی محقق نمی گردد.
لذا همه پیروان قرآن و علاقمندان به پیشرفت و بالندگی اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی ملت ایران باید توان خود را به کار گیرند تا بتوانند با همت و کار مضاعف فرایند تحقق اصلاح الگوی مصرف را هرچه بیشتر تقویت نماید.

لزوم آشنایی با الگوی مصرف قرآنی و روایی
بی تردید نخستین گام در تقویت این حرکت آشنایی دقیق با روش های الگوی مصرف از منظر قرآن کریم، سیره نبوی وعلوی و احادیث معصومین است تا به عنوان سرفصل هایی برای استخراج الگوهای مصرف مورد مطالعه و تحقیق قرارگیرد.
البته این نباید بدان معنی باشد که به صورت سطحی نگرانه به موضوع نگاه شود و احیانا با تحجر و سقوط در عقب ماندگی به دین مترقی اسلام ضربه زده شود. بلکه باید با انطباق احکام نبوی و فرامین ائمه و نیز رجوع به مفاهیم و راهکارهای متعالی قرآن کریم شیوه های صحیح و نوین برای جامعه استخراج کنیم و درعین حال نیز افق نگاهمان به نقطه تعالی و پیشرفته بشر که جامعه آرمانی مهدویست نیز باشد و تمامی برنامه هایمان در توازن با این افق استخراج و طرح ریزی شوند که دراین صورت توفیق حقیقی را به همراه خواهدداشت. چرا که منابع اسلامی لبریز از احکام راهگشایی است که اگر برنامه ریزان کشور و طراحان الگوهای مصرف دربخش های مختلف به آن رجوع کنند می توانند مترقی ترین الگوها را نه تنها برای جامعه ایران اسلامی، بلکه برای کل ملت های مسلمان و جامعه بشری طراحی کنند.

اعتدال معجزه زندگی
قرآن میانه روی را الگوی مصرف و عامل پایداری خانواده و جامعه معرفی می کند. لذا یکی از تدابیر مهم اسلام برای تامین زندگی و جلوگیری از فقر ارائه الگوی مصرف است.
در این راستا یکی از مهمترین مسائل زندگی که رعایت آن موجب آسایش و آرامش فرد و جامعه شده و باعث گشودن گره های مشکلات و برطرف شدن بسیاری از نابسامانی های اجتماعی و اقتصادی می گردد و از آن می توان به معجزه زندگی یاد کرد مسئله اعتدال در امور است.
در 23 آیه خداوند با بیان اینکه اسراف و مسرفین را دوست ندارد و ایشان از هدایت او بدورند، این حقیقت را آشکار می کند که اسراف موجب می شود تا شخص مسرف، با وجود دارا بودن همه فضایل اخلاقی و اعمال صالح، نتواند به مقام حب و قرب الهی برسد.
اسلام، این مترقی ترین نسخه پروردگار برای زندگی سعادتمندانه آدمی، نمونه های یک زندگی سعادتمندانه اسلامی- پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) - را این چنین طراحی و ترسیم می کند که این افراد در زندگی خود با وجود اینکه در اوج بهره مندی از مواهب الهی و در مصدر قدرت و ثروت قرار دارند هیچگاه از مدار تعادل و میانه روی خارج نمی شود.

نقش زنان در مقوله مصرف
اسلام در مقوله مصرف توجه ویژه ای به موضوع خانواده دارد، خانواده مهمترین و اصلی ترین مرکز برای اصلاح و تربیت است و زن به عنوان یکی از دو رکن اساسی خانواده در سازماندهی و مدیریت، نقش اساسی ایفا می کند و به دلیل جایگاه مادری و همسری عمده منابع مصرف را در اختیار دارد لذا برای این جایگاه چه اسوه و الگویی بهتر از زندگی حضرت فاطمه زهرا(س) می توان مثال زد.
روحیه ساده زیستی و قناعت از صفات بارز اولیای خدا به ویژه حضرت زهرای مرضیه(س) است که زنان می توانند با تاسی به ایشان نه تنها خود را از قیود تجملات دنیوی مبرا سازند بلکه در تعیین نگرش خانواده و در نهایت جامعه به مقوله مصرف بسیار اثربخش باشند و بتوانند با سازماندهی و مدیریت صحیح میان درآمد و مصرف، توان برقرار کرده و در واقع نقش کلیدی در استفاده بهینه از منابع را عهده دار شود و با برنامه ریزی و اجرای صحیح آن، در رشد اقتصادی خانواده و نهایتا توسعه اقتصادی جامعه و برنامه های کلان تاثیرگذار باشد.
فاطمه(س) دختر پیامبر، حاکم بلامنازع مدینه می توانست از زندگی توام با تجمل و رفاه در سالهای حضورش در مدینه برخوردار باشد اما با زندگی کوتاهش که با نهایت صرفه جویی و قناعت همراه گشت مسیری روشن فراروی زن مسلمان قرار می دهد و از این منظر بهترین سرمشق برای زنان جامعه در راستای تحقق شعار اصلاح الگوی مصرف است.
امروز تجمل گرایی، بکارگیری حجم قابل توجه اسباب و آلاتی که حتی در طول سال احساس نیاز به آنها احساس نمی شود، پرهزینه کردن مجالس و میهمانی باعث شده تا خانواده به عنوان اصلی ترین مرکز انسان سازی و تربیت نیروی خلاق و پویا از وظیفه اصلی خود بازمانده و حتی در شرایطی بنیان خانواده در معرض آسیب و انحطاط باشد و زنان می توانند در تغییر این شرایط و حرکت به سمت الگوهای دینی نقش مهمی ایفا کند.

اسراف در مصرف
اسراف در اسلام مصادیق مختلف دارد، یکی از شاخه های آن که در آیات مختلف نهی شده اسراف در مصرف است، مانند: اسراف در خوردن و آشامیدن، اسراف در به دور ریختن غذاهای اضافی، اسراف در صرف هزینه های گزاف در امور تجملی و تزیینی و تشریفات بی محتوا و... حتی اگر برای عبادت زیاده روی شود مثلاً در وضو یا غسل، آب بیش از حد عقلی و طبیعی مصرف گردد، اسراف است، بر همین اساس پیامبر (ص) فرمود: «فی الوضوء اسراف، و فی کل شیء اسراف» در وضو و در هر چیزی می تواند اسراف راه یابد.
و امام صادق (ع) در ضمن نهی از دور افکندن هسته خرما، و نکوهش اسراف کاران فرمود: «حتی ته مانده آب ظرفی را به دور نریزید که اسراف است.”
در سالهای اخیر مشکل کم آبی در پی بروز خشکسالی مداوم ضرورت استفاده بهینه از منابع آبی کشور را دو چندان کرده است چرا که کاهش ذخایر آبی کشور و افت سفره های زیرزمینی در سالهای اخیر باعث شد تا این موضوع به بحرانی برای کشور بدل شود به نحوی که بسیاری از روستاها از نعمت آب آشامیدنی سالم بی بهره اند و در بخش قابل توجهی از شهرهای کشور نیز مردم از آب به صورت جیره بندی استفاده می کنند و همین امر توجه به مقوله صرفه جویی در مصرف آب را به عنوان امری اجتناب ناپذیر کرده است. در حالی که تنها با بازگشت به فرهنگ دینی این کشور می توان فهمید، از جزیی ترین موارد خواه یک هسته خرما باشد یا یک قطره آب نمی توان گذشت چرا که قابلیت بازگردانی به چرخه تولید را داراست.
رعایت اعتدال در مصرف به قدری مهم است که امام علی (ع) درک لذت ایمان واقعی را منوط به آن دانسته و فرموده اند: «انسانی که این سه خصلت را نداشته باشد، حقیقت ایمان را نخواهد چشید: ژرف اندیشی در علم دین، شکیبایی در حوادث، اندازه گیری نیکو در امر معیشت،” امام کاظم (ع) نیز فرموده اند: «هیچ انسانی با میانه روی نیازمند نمی شود.” از همین رو امام صادق (ع) فرموده است: «ضمانت می کنم کسی که میانه روی کند، فقیر نشود.”
از این رو لزوم دوری از اسراف در اسلام به حدی مورد توجه ائمه معصومین (ع) و بزرگان دین است که امیرالمومنین علی (ع) در بستر شهادت فرزندانش را به صرفه جویی در زندگی توصیه می فرماید:
دین مقدس اسلام بهره برداری مشروع از نعمتهای الهی و زیباییهای زندگی را مباح و روا و اسراف و زیاده روی را حرام و ناروا می داند و این بدان جهت است که مسلمان به تناسب امکانات و توانایی و کارآیی خود، در برابر جامعه مسئولیت دارد. در این صورت فرد اسرافکار قهرا از اجرای مسئولیت و تعهدات اجتماعی خود باز می ماند و از این رهگذر بر پیکر جامعه ضربه می زند.
امیر مؤمنان علی (ع) آنان را که از راه اعتدال به سوی افراط یا تفریط کشانده می شوند، جاهل خوانده می فرماید: «لاتری الجاهل الا مفرطا أو مفرطا» همیشه جاهل را نمی نگری جز این که یا زیاده روی می کند، و یا کم می آورد.
نقل است که شخصی به نام عباسی به محضر امام رضا(ع) مشرف شد و پیرامون شیوه صحیح مصرف در خانه نسبت به هزینه زندگی همسر و فرزند و سایر شؤون سؤال کرد، حضرت رضا(ع) در پاسخ فرمود: «باید مصرف تو به گونه ای باشد که بین دو کار ناپسند (اسراف و سخت گیری) قرار گیرد.”
عباس پرسید: منظورتان از این سخن چیست؟ فرمود: آیا سخن خدا در قرآن را نشنیده ای که اسراف و سخت گیری را ناپسند می شمرد و (در وصف بندگان ممتاز خداوند) می فرماید «والذین اذا انفقوا...” بندگان خدای رحمان کسانی هستند که هرگاه انفاق کنند، نه اسراف کنند نه سخت گیری، بلکه میان این دو (حد اعتدال) را می گیرند» بنابراین در مورد معاش و هزینه زندگی اعضای خانواده، در خرید و مصارف، میانه رو باش.
در حقیقت امام حسن عسگری(ع) نیز بر همین اساس در نامه ای به یکی از شیعیان خود او را به توانگری بشارت داده و توصیه کرده اند: بر تو باد به میانه روی و اعتدال و بر حذر باش از اسراف، زیرا این عمل از کارهای شیطان است.

اسراف در انفاق به عنوان امری مذموم
در اسلام اسراف نه تنها در مصرف بلکه در انفاق نیز منفور است. روایت شده فقیری به محضر پیامبر(ص) آمد و تقاضا کرد که آن حضرت پیراهنش را به او ببخشد. پیامبر(ص) پیراهنش را از تن خود بیرون آورد و به او داد، و چون پوشش دیگر نداشت، در خانه به طور عریان نشست و حتی برای نماز جماعت بیرون نرفت، کافران در غیاب پیامبر، آن حضرت را سرزنش کردند و به او چنین تهمت زدند که خواب و لهو، آن حضرت را از نماز بازداشته است. در این هنگام این آیه نازل شد: «ولا تجعل یدک مغلوله الی عنقک و لا تبسطها کلی البسط فتقعد ملوما محسورا» هرگز دستت را بر گردنت زنجیر نکن (بخل نورز) و بیش از حد (اعتدال نیز) دست خود را مگشای تا مورد سرزنش قرار گیری و از کار فرومانی.
براساس همین آیات و دستورهای الهی، پیامبر(ص) فرمود: «ما من نفقه احب الی الله من نفقه قصد، و یبعض الاسراف» هیچ انفاقی در پیشگاه خدا محبوب تر از انفاق معتدلانه نیست، خداوند اسراف در انفاق را دشمن دارد.
و همین امر نشان دهنده این معنا است حتی امر پسندیده ای چون انفاق که مرتبا در قرآن و احادیث از آن به عنوان یک امر حیاتی برای بقا و حیات جامعه اسلامی نام برده می شود در صورتی که از حد بگذرد و موجبات تنگدستی فرد را فراهم آورد و به کرامت انسانی او از این رهگذر آسیب رساند مذموم است.

یکی از مصادیق اسراف
یکی از مصادیق اسراف که در قرآن و احادیث و روایات متعدد بر لزوم دوری از آن تاکید شده و پرداختن به آن را موجب دوری از خدا برشمرده اند شکمبارگی و پرخوری است.
از پیامبر اسلام(ص) در این باره روایت کرده اند که حضرت فرموده اند: «شکمبارگی اسباب نافرمانی خداوند است. کم خوری از پاکدامنی و پرخوری از اسراف است.”
از امام علی(ع) نقل می کنندکه: «از پرخوری دوری کنید که موجب قساوت قلب، تنبلی در نماز و سبب تباهی بدن است.”
«از پرخوری بپرهیز که هرکس پیوسته پرخوری کند دردهایش فراوان شود و خواب های پریشان ببیند.” البته همه می دانیم که پرخوری یکی از مصادیق اسراف است.
مفسر بزرگ ما، مرحوم «طبرسی» در «مجمع البیان» مطلب جالبی نقل می کند که هارون الرشید طبیبی مسیحی داشت که مهارت او در طب معروف بود: روزی این طبیب به یکی از دانشمندان اسلامی گفت: من در کتاب آسمانی چیزی از طب نمی یابم. درحالی که دانش مفید بر دو گونه است: علم ادیان و علم ابدان، او در پاسخش چنین گفت: خداوند همه دستورات طبی را در نصف آیه از کتاب خویش آورده است: «کلوا والشربوا و لاتسرفوا: بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید» و پیامبر ما نیز طب را در این دستور خویش خلاصه کرده است: «المعده بیت الادواء والحمیه راس کل دواء و اعط کل بدن ما عودته: «معده خانه همه بیماری هاست و امساک سرآمد همه داروهاست و به آن چه بدنت را عادت داده ای (از عادات درست) آن را از او دریغ ندار.
طبیب مسیحی هنگامی که این سخن را شنید، گفت: قرآن شما و پیامبرتان برای جالینوس (طبیب معروف) طبی باقی نگذارده اند. کسانی که این دستور را ساده فکر می کنند، خوب است در زندگی خود آن را بیازمایند تا بااهمیت و عمق آن آشنا شوند و معجزه رعایت این دستور را در سلامت جسم و تن خود ببینند.

اسراف در عرصه حکومت
دوری از اسراف نه تنها در امورات فردی و زندگی شخصی بلکه در نحوه حکومت داری نیز مورد توجه ائمه معصومین(ع) است حتی اگر به اندازه اندک ناچیزی جوهر از بیت المال مسلمین باشد.
امیرمؤمنان علی(ع) برای کارگزاران خود چنین نامه می نوشت: «ادقوا اقلامکم، و قاربوا بین سطورکم، و احذفوا عن فضولکم، واقصدوالمعانی، و ایاکم والاکثار، فان اموال المسلمین لاتحتمل الضرر» سر قلم ها را نازک تر کنید، و بین سطرها را نزدیک نمایید، و از استخدام واژه های زاید بپرهیزید، و معانی را هدف قرار دهید، و از پرچانگی و زیاده روی دوری نمایید، زیرا نباید به ثروت مسلمانان آسیب برسد.
یاسر خادم نقل کرده است که: روزی غلامان امام رضا(ع) میوه می خوردند، ولی هنوز آن را به طور کامل نخورده، به گوشه ای می انداختند، آن حضرت این کار اسراف کارانه آنها را دید و خشمگینانه به آنها فرمود: «سبحان الله! اگر شما به این میوه ها نیاز ندارید، انسان هایی هستند که نیاز دارند، چرا دور می ریزید؟ آنها را نگه دارید و به نیازمندان بدهید.”
بعد از گذشت دهه اول انقلاب به واسطه سیاستهای غلط اقتصادی و فرهنگی سالهای پس از جنگ تحمیلی و به تبع آن تغییر ذائقه مردم؛ و همچنین رویکردهای جدید دشمن در مقابله نرم افزاری با انقلاب اسلامی به یک باره تمام دستاوردهای ده سال اول انقلاب کمرنگ شد و بار دیگر تجمل گرایی و مصرف گرایی در کشور ترویج شد و کشور پس از جنگ به دلیل سیاستهای غلط به دام تجمل گرایی و اسراف افتاد و ملت یک فرصت تاریخی را از دست داد. بروکراسی رایج اداری، عدم توجه به هدر رفتن زمان به عنوان طلایی ترین فرصت توسعه، بالا رفتن هزینه های جاری و حجیم شدن دولت، تجمل گرایی و اسراف، عدم توجه به تولید داخلی و در نتیجه عدم تولید ثروت، واردات بی رویه، ترویج فرهنگ مصرف گرایی از طریق رسانه ملی و تبلیغات محصولات خارجی و... از محصولات سیاست نادرستی بود که موجب شد تا امروز کشور با بحران مصرف روبرو گردد.
لذا در این شرایط باید خود دولت شروع کننده باشد چرا که نهادینه کردن فرهنگ از وظایف ذاتی هر حاکمیتی است دولت می تواند با سیاست گذاری های درست بار دیگر با احیای فرهنگ صرفه جویی و قناعت زمینه تحول اقتصادی را در همه زمینه ها فراهم آورد.

قناعت راه عملی برای جلوگیری از اسراف
راه عملی که اسلام در پیکار با خواسته های نفسانی برای اجتناب از اسراف، معرفی می کند قناعت است از این رو امام باقر(ع) فرمودند: «با دوری از حرص و طمع به میدان قناعت وارد شو.” امام علی(ع) نیز فرموده اند: «هیچ گاه قناعت پیش نیاید جز آنکه حرص و طمع از میان برود.”چرا که اسراف بر هم زننده تعادل و موازنه بین دخل و خرج و ضایع کننده توانایی مالی زندگی و امکانات حیات است و حال آنکه قناعت عامل عزت، بی نیازی، خودکفایی، آرامش روحی و رضایت ابدی است.
قناعت و صرفه جویی در هزینه های زندگی مایه بقا و توانایی مالی در زندگی و حافظ مناعت و شخصیت انسانی آدمی است. و اسراف و مصرف بی رویه در زندگی از درآمدهای زندگی سیلابی می سازد که اگر مهار نشود، هر اندازه که متراکم و انبوه هم باشد علاوه بر هدر رفتن سرمایه دنیوی، صدمات جبران ناپذیری بر شخصیت و کرامت انسانی وارد می سازد.
در پایان چه زیبا و زیبنده است توجه به این دعای دلنشین امام زین العابدین(ع) در صحیفه سجادیه «اللهم صل علی محمد و آل محمد و احجبنی عن السرف و الازدیاد و قومنی بالبذل و الاقتصاد و علمنی حسن التقدیر و اقبضنی بلطفک عن التبذیر و اجر من اسباب الحلال رزقی» پروردگارا بر محمد و آل محمد درود بفرست و مرا از اسراف و زیاده روی بازدار و به بخشش و میانه روی استواری عطا فرما و مرا بیاموز که اندازه نگاه دارم و به لطف خود مرا از تبذیر نگاه دار و از راه حلال روزی مرا مقرر فرما.

منبع: / روزنامه / کیهان ۱۳۸۹/۴/۱۳
نویسنده : مهری غیاثوند محمدخانی