علما و مراجع شیعه که در طول تاریخ همواره مرزبانی برج و باروی اعتقادی جامعه را بر عهده داشتند و در پی محافظت از هویت و کیان اسلامی مردم ایران بودند، در تاریخ معاصر با پدیده ای رو به رو شدند که اگرچه به ظاهر و به طور مستقیم اعتقادات مردم را هدف قرار نمی داد اما در نهایت می توانست به استحاله هویت دینی و بر باد دادن عزت مسلمانی آنان بینجامد. این پدیده که تحت عنوان استعمار ابتدا استقلال سیاسی را مورد مخاطره قرار می داد، در مرحله بعد و به طور گسترده و اساسی استقلال اقتصادی و نابودی نظام تولید داخلی را دنبال می کرد و سرانجام نیز عزت و هویت اسلامی را به خطر می انداخت. از همان زمان که علما با روشنگری شخصیت هایی چون سید جمال و مشاهده تحولاتی که در بازار مسلمانان روی می داد، با سلطه سیاسی و اقتصادی بیگانگان بر کشور اسلامی ایران رو به رو شدند، حرکت جهادگونه خود را آغاز کردند و با تمسک به آیه شریفه «لن یجعل الله للکافرین علی المومنین سبیلا» به منظور احیای عزت اسلام و مسلمانان، جنبش تحریم کالاهای خارجی را سامان دادند. موسی حقانی از صاحب نظران تاریخ معاصر در تحلیلی از حرکت علما در حمایت از تولید داخلی ، با بیان این که از سال های پایانی قرن هجدهم و در طول قرن ۱۹ و ۲۰ میلادی بیشتر کشورهای اسلامی در معرض تهاجم و استعمار کشورهای غربی قرار گرفتند، به خراسان گفت: علمای شیعه در برابر این هجوم و استعمار با استناد به قاعده نفی سبیل ایستادگی کردند و می توان گفت قاعده نفی سبیل در این سال ها در اندیشه علمای جهان اسلام معنا و کاربرد تازه ای پیدا کرد و آن ها در عرصه های مختلف سیاسی، فرهنگی، نظامی، علمی و اقتصادی با استناد به این قاعده مبارزه خود را آغاز کردند و همین مبارزات تا حدی راه نفوذ و سلطه بیگانگان و استعمارگران را سد کرد.

نفوذ اقتصادی بیگانگان بر جهان اسلام در قرن ۱۹ گسترش یافت
وی با بیان این که نفوذ و استیلای اقتصادی بر جهان اسلام در قرن ۱۹ بسیار گسترش یافت و ابعاد تازه ای به خود گرفت، اظهار کرد: در این سده ما شاهد نفوذ گسترده استعمارگران به سرزمین های اسلامی به ویژه ایران هستیم. آن ها برای دست یافتن به مقاصد اقتصادی شان می خواستند کالاهای خود را به جمعیت انبوه سرزمین های اسلامی بفروشند و از طرفی به مواد خام و منابعی که در کشورهای اسلامی وجود داشت چشم طمع دوخته بودند و در گذر زمان به این نتیجه رسیدند که نیروی کار جهان اسلام هم می تواند آن ها را به مقاصد اقتصادی شان برساند.

اهداف استعمارگران از نفوذ اقتصادی
این پژوهشگر تاریخ معاصر به اهداف استعمارگران از نفوذ اقتصادی اشاره کرد و افزود: استعمارگران نفوذ اقتصادی را راهی برای تسلط سیاسی، نظامی و فرهنگی بر جهان اسلام می دانستند و سعی کردند از طریق سیطره اقتصادی بر کشورهای اسلامی به مقاصد خود در بقیه ابعاد هم دست یابند. منظورم آن است که استعمارگران می دانستند سلطه اقتصادی مهم ترین رکن استعمار است چون می تواند راه را برای سلطه نظامی و سیاسی و فرهنگی و ... هموار کند.

تغییر ذائقه مردم با تبلیغات
البته استعمارگران در راستای سلطه اقتصادی تلاش فرهنگی هم می کردند و می کوشیدند به لحاظ فرهنگی شرایط را به گونه ای مهیا کنند تا مردم کشورهای اسلامی سلطه اقتصادی را با جان و دل بپذیرند و اصلا متوجه نشوند که این یک استعمار اقتصادی است. به همین دلیل می کوشیدند با تبلیغات ذائقه مردم را به سوی مصرف کالاهای غربی تغییر دهند تا آن ها نسبت به فرهنگ و سنت های خود بی اعتنا شوند و به صورت کالاهای غربی به ویژه در پوشش تمایل پیدا کنند تا در ظاهر و سبک زندگی هم مسلمان ها شبیه کفار شوند. همان طور که پیامبر اسلام (ص) می فرمایند که «من تشبه بقوم فهو منهم» که نتیجه این تغییر سبک زندگی و پوشش را هم اکنون در کشورهای اسلامی مشاهده می کنیم.

علمای شیعه نهضت بزرگ تحریم را ایجاد کردند
حقانی به نهضت بزرگ تحریم در ایران که از سوی علما در راستای مبارزه با نفوذ اقتصادی استعمارگران ایجاد شد، اشاره و خاطر نشان کرد: با توجه به این که خطر نفوذ اقتصادی بر جهان اسلام ابعاد گسترده و مختلفی داشت که هم سرمایه ها و منابع جهان اسلام را بر باد می داد و هم باعث می شد استعمارگران بر سرزمین های اسلامی مسلط شوند و زمینه نفوذ سیاسی و نظامی و فرهنگی آن ها مهیا شود، رفته رفته یک نهضت بزرگ و عمیق ضداستعماری در کشور تحت عنوان نهضت تحریم از سوی علما شکل گرفت. البته استفاده نکردن از کالاهای بیگانه بین علما و مردم متدین ما که تأکید بر حفظ اصالت ها و سنت هایشان داشتند از قبل رواج داشت و ما نمونه های آن را مشاهده می کنیم. اما وقتی این تهاجم اقتصادی به خصوص از اواخر دوره محمدشاه قاجار و دوره ناصری ابعاد گسترده تری به خود گرفت مبارزات و مقاومت ها هم گسترده تر شد و در قالب نهضت های بزرگ خود را نشان داد.

آغاز نهضت تحریم کالاهای بیگانه با پیشنهاد
وی با بیان این که یکی از نهضت های بزرگ علما برای مقابله با نفوذ اقتصادی بیگانگان نهضت تحریم است، یادآور شد: این نهضت تقریبا از سال ۱۳۰۶ ه.ق در کشور آغاز شد که مبنای آن این بود که تکلیف مسلمانان را در برابر کالاهایی که از کشورهای خارجی ارسال می شود و بازار مسلمانان را به سیطره خود درمی آورد روشن کند. شهید شیخ فضل ا... نوری استفتایی را از مرحوم میرزای شیرازی در دست داشت که موارد مختلفی را شامل می شد. از جمله آن موارد این بود که تکلیف مسلمانان در مقابل کالاهای مجلوب (وارداتی) یعنی کالاهای جلب شده و وارد شده از بلاد کفر چیست؟ چون در آن دوره روسیه در ایران نفوذ چشم گیری داشت. در آن استفتا به کالاهای روسی هم اشاره شده بود. شهید شیخ فضل ا... نوری به نحوی پیشنهاد می کند که مسلمانان باید از مصرف کالاهای بیگانه خودداری کنند. همین پیشنهاد موجب می شود مرحوم میرزای شیرازی که استاد شیخ فضل ا... بود با تحسین غیرت دینی شیخ فضل ا... نوری، دیدگاه و پیشنهاد ایشان را تأیید کند و عملا با این استفتاء نهضت تحریم در کشور ما آغاز شد.

آغاز نهضت تنباکو دو سال پس از جنبش تحریم
رئیس موسسه تاریخ معاصر ایران با بیان این که نهضت تحریم کالاهای بیگانه مقدمه نهضت تحریم تنباکو در ایران بود، افزود: دو سال پس از آغاز نهضت تحریم در ایران، نهضت تحریم تنباکو با فتوای میرزای شیرازی در ایران آغاز شد که در آن نهضت، مقدمه تحریم سلطه اقتصادی بیگانگان فراهم شد. در حقیقت واگذاری امتیاز تنباکو باعث شد که به دستور مراجع دینی، مسلمانان علیه کالاهای خارجی قیام و در برابر استبداد و استعمار مقاومت کنند تا از نفوذ اقتصادی و در ادامه از نفوذ سیاسی و نظامی بیگانگان در ایران جلوگیری شود.

علمای مشروطه و پیگیری استقلال اقتصادی ایران
حقانی با بیان این که پس از نهضت تحریم که مقدمه نهضت بزرگ تری به نام نهضت تحریم تنباکو در ایران شد، شاهد تحرکات گسترده و جدی علما و مردم در راستای ممانعت از سلطه بیگانگان بر بازار مسلمانان هستیم، اظهار کرد: یکی از مسائل مهمی که در جریان نهضت مشروطه مطرح شد و بنا بود با تحقق مشروطه دینی در ایران محقق شود استقلال اقتصادی ایران از بیگانگان بود که در بیانات اغلب علمای مشروطه و در بیانیه های آن نهضت به چشم می خورد. در آن بیانیه ها بر تقویت اقتصاد داخلی و بر پیشگیری از تسلط بیگانگان و کفار بر بازار مسلمانان تأکید شده است. البته متأسفانه با نفوذ جریانات غرب گرا در دوران مشروطه، این نهضت نتوانست به اهداف خود از جمله در عرصه اقتصاد دست یابد.

راه اندازی شرکت اسلامیه در اصفهان
حقانی به راه اندازی شرکت اسلامیه در اصفهان برای تقویت تولید ملی اشاره و تصریح کرد: در اصفهان در سال ۱۳۱۷ قمری و قبل از مشروطه شاهد راه افتادن شرکتی به نام «اسلامیه» هستیم که این شرکت سعی کرد با سرمایه ملت مسلمان و به کار گرفتن نیروهای بومی دست به تولید داخلی بزند که علما هم به طور گسترده از فعالیت شرکت اسلامیه که محصولات وطنی تولید می کرد، حمایت و دفاع کردند و حتی به این شرکت کمک مالی می کردند.بنا بود این شرکت به طور گسترده در ایران شعب خود را دایر کند و تحقق این امر نیازمند حمایت حاکمیت نیز بود که علما وقتی دیدند در بدنه حاکمیت گروه های غرب گرا به نحوی حضور دارند که جلوی هرگونه اقدامی از این قبیل را می گیرند، خود دست به کار شدند و به حمایت از شرکت اسلامیه پرداختند که در مطبوعات آن دوره شاهد فتواهای علمای ایران و حتی مراجع نجف در حمایت و تایید این شرکت هستیم.

تاسیس بانک و قرض دادن به دولت با پی گیری های علما
وی به تلاش های دیگر علما در راستای استقلال اقتصادی کشور اشاره کرد و گفت: تاسیس بانک به پی گیری علما و دادن قرضه به دولت از دیگر تلاش های علما در این دوره است و علما می کوشیدند با تاسیس این بانک زمینه ای را فراهم کنند که دولت محتاج به بیگانگان نشود و مجبور نباشد از بیگانگان وام بگیرد. علاوه بر آن که اداره این بانک و امور مالی آن برعهده مسلمانان بود به ویژه که در دوره قاجار امتیاز بانکداری به دو کشور روسیه و انگلیس واگذار شده بود که انگلیسی ها بانک شاهنشاهی را تاسیس کردند. روس ها هم بانک استقراضی را. در عمل نبض اقتصاد ایران در اختیار این دو بانک به ویژه بانک شاهنشاهی بود. در مقابل این بانک ها علما سهام بانک تازه تاسیس را خریدند تا با این حرکت ایجابی جلوی سلطه مالی و پولی انگلیسی ها و روس ها را بگیرند.

علما و مردم در برابر استعمار گمرکی «نوز» بلژیکی قیام کردند
وی به ماجرای «نوز» بلژیکی در عصر مشروطه اشاره کرد و گفت: در این واقعه که زمینه ساز فوران خشم ملت ایران شد، باز می بینیم نوز که در راس گمرکات ایران قرار داشت، به نحوی زمینه ورود کالاهای بیگانه و نفوذ آن ها را بر ایران فراهم کرد. علما و مردم در برابر «نوز» بلژیکی قیام کردند و خواستار عزل او شدند. در عصر قاجار اداره گمرکات کشور بر عهده بیگانگان بود و این بازرگانان روس و انگلیس بودند که بر اقتصاد کشور حاکمیت داشتند. در برخی اسناد مشاهده می شود که ساکسون ها و روچیلدها که خانواده های یهودی بودند، در انگلیس تعرفه گمرکی ایران را تعیین می کردند.از سوی دیگر روسیه هم در مناطق تحت کنترل گمرکی خود تعرفه گمرکی را معین می کرد. وی با بیان این که تفکر و مشی مبارزه با بیگانگان در عرصه های مختلف از جمله در زمینه اقتصادی همچنان تا زمان جنگ جهانی اول و بعد هم در دوره رضاخان تداوم یافت، عنوان کرد: در خلال جنگ جهانی اول و بعد هم در دوره رضاخان سلطه بیگانگان و کفار بر ایران روز به روز در حال افزایش بود که این امر باعث دغدغه و نگرانی علما شده بود. ادامه دارد...

منبع: / روزنامه / خراسان ۱۳۹۱/۱/۲۱
نویسنده : رضوانی نیا
گفت و گو شونده : موسی حقانی
نویسنده : ندائی