نوشتار، تحقیقى کلامى ـ اعتقادى است که ساختارِ جالبِ توجه آن، نتایجى تربیتى دارد. نویسنده بر آن است که بسیارى آموزه هاى دین، و از جمله توکل، از یک سوى ریشه در توحید دارد و با صفات خداوندى درآمیخته است، و از دیگر سوى، با مخلوقات و مختصات وجودى آنان درمى پیوندد، و بدین ترتیب کوشیده تا با استمداد از امام حسین (علیه السلام) و کلمات و سیره ایشان این مهم را سامان دهد. نویسنده پس از بررسى لغوى و اصطلاحى واژه توکل، خاستگاه این آموزه را ابتدا در مقام الوهى و صفات خداوندى کاویده، و سپس آن را با نظر به مقتضیات وجودى مخلوقات، پژوهیده است، و به این شیوه با ترسیم نظامى شکوهمند در عالم تکوین، ربط و فقر همه مخلوقات، و به ویژه انسان را به خداوند، خاستگاه حقیقى توکل دانسته است. شیوه توکل و مراتب مافوق آن، بخش بعدى تحقیق را تشکیل داده و پس از آن کاوشى در مهم ترین آثار تربیتى این آموزه صورت گرفته است.

آیین آسمانى حضرت محمد ـ که درود خدا بر او باد ـ از همان آغاز بر بنیاد معرفت بنیان گرفت. 1 انسان در این آیین، براى رستگارى و صعود در مراتب قرب الهى، مى باید به ریسمان سترگ ثقلین بیاویزد و ببالد. کتاب خدا و عترت رسول (صلى الله علیه وآله)، 2 دو رشته وثیق این حبل الهى اند که سخت در هم پیچیده و تنگ در آغوش هم اند؛ به گونه اى که نباید ـ و در حقیقت نمى توان ـ هیچ یک را از گرد دیگرى گشود. بر این بنیاد، براى دریافتن حقیقت هر یک از آموزه هاى وحى، مى باید از تراجم وحى و حاملان کتاب خداوندى3 سراغ گرفت؛ و در این میان، حسین، فرزند على و فاطمه، و نواده بهترین خلایق خد
ـ که سلام و درود خدا بر ایشان باد ـ طُرفه سرمایه اى است. در این مقال، اما، توکل را، و پیوند وثیق آن را با معرفت خداوند برمى رسیم و مى پژوهیم و برآنیم تا این آموزه گران ارج و پرمغز را ـ در حد بضاعت ـ از گفتار و کردار امام حسین (علیه السلام) بکاویم و بر آوریم.

مفهوم لغوى و اصطلاحى توکل
«وکَلْ» در لغت عرب، مرد ضعیف را گویند، و «وکْلْ» اعتماد بر دیگرى است در امرى. «توکل» اما، آشکار ساختن ناتوانى است در امرى و تکیه زدن بر دیگرى؛ 4 به این معنا که فرد با درک ضعف و نادارى خویش، به یک کاردانِ لایق اعتماد ورزد و امر خود را به او بسپارد. 5
«وکیل» از وکالت بر گرفته شده است، و وکالت به معناى تسلط بر امرى است که به غیر شخصِ وکیل باز مى گردد، ولى وکیل قائم به امر و مباشر در آن است. 6
«توکیلِ» دیگرى نیز به همین معناست که او را در امرى تسلط دهند تا وى آن را به انجام رساند. 7 باید به یاد داشت توکیل خداوند بر بنده به این معنا نیست که آدمى مالک و مدبر است، بلکه بدان معنا است که خداوند اذن داده است تا هر امرى را به مصدرش و هر فعلى را به فاعلش نسبت دهند، و چنین نسبتى را به نحوى از تملیک، مِلک ایشان ساخته است و این مصادر در اثر و فعل اصالت و استقلال ندارند، و سبب مستقل، تنها خداى سبحان است که بر هر سببى غالب و قاهر است. 8
وکیل همچنین از جمله نام هاى خداوند است، و در حقیقت او تنها کسى است که در همه امور مى توان بر وى تکیه کرد، و تمامى کارها را مى شود بدو واگذاشت، و هیچ کس غیر او را نسزد که از هر حیث و به طور کامل و به اقتضاى ذاتش و بر ذاتش، بى هیچ حد و قیدى بر او اتکال جست. 9 هم از این روست که گویند: «التَّوکلُ، هُوَ الثِّقَةُ بِما عِندَ اللّهِ وَ الْیَأسُ عَمّا فِی اَیْدِی النّاسِ»10؛ توکل، یعنى اطمینان بدانچه نزد خداست و ناامیدى از آنچه در دستان مردم است.

خاستگاه و مبانى توکل
کشف رستنگاه و مبانى توکل، در گرو ژرفکاوى در باب صفات خدا و ویژگى هاى مخلوقات و بررسى روابط عالم تکوین است.
تأملى ژرف در تعالیم اسلام، این نکته را آشکار مى سازد که بسیارى از آموزه هاى این دین، از یک سوى ریشه در توحید دارد و با صفات خداوندى در آمیخته است، و از سوى دیگر، با مخلوقات ربط مى یابد و با مختصات وجودى آنان در مى پیوندد. صفات بى شمار خداوندى از یک سو و ویژگى هاى پرشمار مخلوق از سوى دیگر، ساختار و بافتارى بس با شکوه و پیچیده پدید مى آورد که کشف کامل ارتباط میان اجزاى آن کارى است بس دشوار، و تنها شاید از عهده امام معصوم بر آید و بس.
توکل نیز از جمله همین آموزه هاست؛ یعنى از یک جانب سر بر آستان صفات بى شماره الوهى دارد ـ صفاتى نظیر خالقیت، ربوبیت، حکمت، عالمیت، رازقیت، رحمانیت، رحیمیت، قدرت و سببیت در اسباب ـ و از جانب دیگر با نیازها و ویژگى هاى آدمى که از نقایص وجودى و غیر وجودى او سر چشمه مى گیرد، ارتباطى وثیق مى یابد؛ صفاتى همچون نادارى، نادانى، ناتوانى، بى پناهى، پیمان شکنى، خطاکارى، سهل انگارى، سرکشى،... و حد واصل میان این دو سویه نیز قوانین تکوینى و تشریعى عالمند، و ما امید داریم تا در حد بضاعت و قدر لطف آینه دار نور خداوندى، حسین بن على (علیهما السلام)، اصول و شاکله توکل را بکاویم.

ویژگى هاى وکیل و رستگاه توکل
خداوند خیر محض و کمال مطلق است، و نور فیض خود را بر هر چه امکان دریافت آن را داشته باشد مى تاباند. در این مقام، صفت «خالقیت» او در مى گیرد، و عوالم مجردات را مى آفریند و کمال وجودى شان را یکجا به آنان اعطا مى فرماید. 11 سپس نوبت به انسان و عالم ماده رسید. آدمى بر اساس اقتضاى ذات خود، مى باید در بوته آزمایشِ مکان و زمان و زینت دنیا، استعداد خود را به مدد اختیار و اراده خویش به فعلیت برساند و احسن اعمال را انجام دهد، 12 و در پرتو عبادت حق، 13 به «قرب خداوند» نایل آید، و در آن مقام از رحمتِ بى کرانه او ـ به قدر طاقتِ خویش ـ برخوردار گردد: 14 «وَ اجْعَلْ على البَصیرةِ مَدْرَجَتی وَ عَلَى الهِدایَةِ مَحَجَّتِی وَ عَلَى الرَّشادِ مَسْلَکی، حَتّى تُنِیِلَنِی وَ تُنِیلَ بِی اُمْنِیَّتِى وَ تحِلَّ بِی عَلى ما بِهِ اَرَدتَنِی وَ لَهُ خَلَقْتَنِی وَ اِلَیهِ آوَیْتَنِی»؛ 15 و راه مرا بر بصیرت قرار ده، و طریقِ روشنم را بر هدایت خود بنا کن، و مسلکم را بر رشد بنیان گذار، تا مرا به آرزویم و آرزویم را به من برسانى و در آنچه براى من خواسته اى و مرا براى آن آفریده اى و بدان پناهم داده اى، فرود آورى.
بنابراین، هدف نهایى انسان قرب الهى و کمال است. اینک، انسان، شرفِ وجود یافته و هدف آفرینش او نیز روشن گشته است. در این مقام «پروردگارى و ربوبیت» خداوند جلوه مى کند. او که «ربّ» است و «همه چیزدان»، خود بساط پروردن انسان را مى گسترد: «اَللّهمَّ اِنّی اَرغَبُ اِلَیکَ و اَشْهَد بِالرُّبوبیَّةِ لَکَ مُقِرَّا بِاَنَّکَ رَبِّی وَ اَنَّ اِلَیکَ مَرَدِّی، اِبْتَدَأتَنِی بِنِعْمَتِکَ قَبْلَ اَنْ اَکُونَ شَیئاً مَذکُوراً وَ خَلَقْتَنِی مِنَ التُّرابِ، ثُمَّ اَسْکَنْتَنِی الأَصْلابِ آمِناً لِرَیبِ المَنُونِ وَ اختِلافِ الدُّهورِ وَ السَّنینِ، فَلَم اَزَلْ ظاعِناً مِن صُلب اِلى رَحم فِى تَقادُمِ الْأَیّامِ الماضِیةِ وَ القُرُونِ الخالیةِ، لَم تُخرِجْنِی لِرَأفَتِکَ بِی وَ لُطفک لی، وَ اِحسانِکَ اِلیَّ فِی دَولَةِ أَیَّامِ الکَفَرَةِ اَلَّذینَ نَقَضُوا عَهدکَ وَ کَذَّبُوا رُسُلَکَ لکِنَّکَ اَخْرَجْتَنی ـ رَأفَةً مِنکَ وَ تَحَنُّناً عَلَىَّ ـ لِلَّذی سَبَقَ لِى مِنَ الهُدى، الَّذی لَهُ یَسَّرتَنِی وَ فِیهِ اَنْشَأتَنِی وَ مِن قَبلِ ذلِکَ رَؤُفْتَ بِی بِجَمِیلِ صُنْعِکَ وَ سوابِغِ نِعْمَتِکَ، فَابتَدَعْتَ خَلْقِى مِن مَنِیٍّ یُمْنى، ثُمّ اَسْکَنْتَنِی فِی ظُلُمات ثَلاث، بَیْنَ لَحم وَ جلد وَ دَم، لَم تُشْهِدنِى بخَلقِی وَ لَم تَجْعَلْ إِلَیَّ شَیْئاً مِن اَمْری، ثُمَّ اَخْرَجْتَنِی اِلى الدُّنْیا تامّاً سَوِیّ»؛ 16 خداوندا، من به تو روى مى آورم و به پروردگارى تو گواهى مى دهم و اقرار مى کنم که حقیقتاً تو پرورنده من هستى و بازگشت من به سوى تو است. وجود مرا با نعمت خود آغاز کردى، قبل از آنکه چیز قابل ذکرى باشم و مرا از خاک آفریدى. پس مرا در میان پشت ها جاى دادى و از حوادث زمانه و تغییرات روزگار و سالیان ایمن ساختى، و من در ایام قدیم و قرن هاى پیش (پیوسته) از صلبى به رحمى کوچ کردم و از روى مهر و رأفتى که با من داشتى و نیز احسانت با من، مرا در دروان حکومت پیشوایان کفر ـ آنان که پیمان تو را شکستند و فرستادگانت را تکذیب کردند ـ به جهان نیاوردى. لکن تو در زمانه اى مرا به دنیا آوردى که پیش از آن در علمت گذشته بود. از هدایتى که آسایش را برایم مهیا فرمودى و مرا در آن نشو و نما دادى و پیش از این نیز به من مهر ورزیدى و با رفتار نیکویت و نعمت هاى شایانت که خلقتم دادى از منىِ ریخته شده پدید آوردى و مرا در سه پرده تاریکى (مشیمه، رحم و شکم)، میان گوشت و خون و پوست جاى دادى، و در خلقتم مرا گواه نساختى و چیزى از تدبیر امرم را بر عهده من نگذاشتى. پس مرا آراسته و کامل به جهان آوردى تا از هدایتى که پیش از این در علم تو بود بهره یابم.
به این ترتیب، خداوند پیش از آنکه آدمى چیزى باشد به او لطف و مهر مىورزد و نعمت وجود را به او ارزانى مى کند. پس پرورش او را آغاز مى کند و در این جریانْ «اسباب و عللى» را به کار مى گیرد: پشت هاى پدران، رحم مادران، منىِ ریخته شده، سراپرده هاى تاریکى، و میانه گوشت و خون و پوست...، و سرانجام آدمى با صورتى بس کامل و آراسته و باشکوه قدم بر خاک مى گذارد. او به جهان مى آید تا در جریان هدایت به سوى معبود خویش پیش رود. در این مقام نیز آدمى بسیار ضعیف است و محتاج، و پروردگار نیز بس مهربان است و دانا: «وَ حَفِظتَنی فِی المَهدِ طِفلا صَبیّاً، وَ رَزَقْتَنِى مِن الغَذاءِ لَبَناً مَریّاً وَ عَطَفْتَ عَلَیَّ قُلوبَ الحَواضِنِ وَ کَفَّلْتَنِی الْأُمَّهَاتِ الرَّواحِمَ وَ کَلأْتَنِی مِن طَوارقِ الجانِّ وَ سَلَّمْتَنِی مِن الزِّیادَةِ وَ النُقصانِ فتَعالَیتَ یا رَحیمُ یا رَحمن»؛ 17 و مرا آن گاه که نوزادى بیش نبودم در گهواره مراقبت کردى و خوراکى از شیر گوارا روزیم ساختى، و پرستاران را با من مهربان گرداندى و مادران را با مهربانى به مراقبتم گماشتى و از آسیب هاى شیطان و نیز از زیادتى و کاستى سالمم داشتى. پس برترى تو، اى مهربان، و اى بخشاینده.
لطف و فیض او همچنان جریان دارد. پروردگار مهربان میهمان کوچکش را در گهواره آرامش مى دهد و باز «اسباب و عللى» را سر راه او مى نهد؛ با غذایى لذیذ پذیرایى اش مى کند، دل هاى پرستاران را بر او نرم مى سازد، و مادران مهربان را بر او مى گمارد، و باز، خود نیز بدخواهى شیطان ها را از او دور مى سازد و....
لطف و فیض او همچنان جریان دارد: «حتّى اذا اسْتَهْلَلْتُ ناطقاً بالکلامِ أَتمَمتَ علیَّ سَوابغَ الإِنعامِ و رَبَّیتَنی زائداً فی کلّ عام حتّى اِذا اکْتَمَلتْ فِطْرَتی و اعْتَدَلَتْ مِرَّتی، أَوْجَبْتَ علیَّ حُجَّتِکَ بِانْ أَلهَمْتَنی مَعرفَتَکَ وَ رَوَّعْتَنی بعجائِبِ حِکْمَتِکَ وَ أیقَظْتَنی لِما ذَرَأْتَ فی سَمائِکَ و أرْضِکَ مِن بَدائِعِ خَلقِکَ وَ نَبَّهْتَنِی لِشُکرِکَ وَ ذِکرِکَ»؛ 18 سرانجام لب به سخن گشودم و نعمت هاى شایانت بر من تمام گشت و همه ساله از فیض پرورش تو بیشتر بهره مند مى شدم، تا اینکه فطرتم کمال یافت و تاب و توانم به اعتدال رسید، حجتت را بر من واجب فرمودى به خاطر آنکه معرفتت را بر دلم الهام کردى و مرا با عجایب حکمت خود حیران ساختى و مرا به آفریده هایت در آسمان و زمینت آگاه ساختى و سپاس و یادت را در خاطرم بزرگ داشتى.
پرورش خداوندى همچنان ادامه مى یابد و کودک لب به سخن مى گشاید و رفته رفته و در طول سالیان مى بالد و وجودش کمال مى گیرد و قوایش اعتدال مى یابد. به این ترتیب، خداوند همچنان «اسباب و علل» تکوینى خود را به یارى انسان مى فرستد بى آنکه آدمى خود در ساختن آن ها نقشى داشته باشد یا از به کارگیرى آن ها گزیرى یافته باشد.
سرانجام، خداوند معرفت خود را بر دل او الهام مى کند و او را مبهوت آفریده هایش مى سازد و یاد و شکر خود را در دل او بزرگ مى دارد: «وَ أَوْجَبْتَ عَلَىَّ طاعَتَکَ وَ عِبادَتَکَ وَ فَهَّمْتَنِی مَا جَاءَتْ بِهِ رُسُلُکَ وَ یَسَّرْتَ لِی تَقَبُّلَ مَرْضَاتِکَ وَ مَنَنْتَ عَلَىَّ فی جَمیعِ ذلِکَ بَعَوْنِکَ وَ لُطْفِکَ»؛ 19 و فرمان بردارى و پرستشت را بر من وظیفه ساختى و مرا از آنچه فرستادگانت آوردند باخبر ساختى و فرصت دادى تا رضاى خاطرت را با همه دشوارى به دست آورم و این همه از یارى و لطف تو است.
در ادامه این صعود، حادثه اى شگرف رخ مى دهد؛ ربوبیت تشریعى خداوند آغاز مى گیرد؛ بزرگ ترین اسباب و علل تعالى انسان به او هدیه مى شود و آدمى به وسیله وحى راه هدایت و کمال را در مى یابد. به این ترتیب نعمت خداوند بر انسان تام و تمام مى شود: (أَلْیَومَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُم نِعْمَتِى وَ رَضِیتُ لَکُمْ الإِسْلامَ دِیناً) (مائده: 3)؛ امروز دینتان را کامل ساختم و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را براى شما به عنوان آیینى برگزیدم.
اینک راه از بیراهه به خوبى آشکار شده است، 20 و آدم عاقل مختار، مى باید با اراده خویش خود را سزاوار دریافت فیض هر چه بیشتر خداوند و مقام خلیفة اللهى گرداند.
حال با نظر به آنچه گذشت، اگر انسانْ پاىِ این دستگاهِ باشکوه بایستد و با دقت سراپاى آن را بنگرد، خود را چگونه مى بیند و خداوند را چگونه مى یابد؟!
خود را مى بیند که هیچ نبوده و به لطف و فیض خداوند آفریده شده و بى آنکه هیچ نقشى در حماسه آفرینش خود داشته باشد نعمت وجود یافته است. نیز در مى یابد که پس از خلقت، بى آنکه هیچ سهمى از پرورش خویش را بر عهده داشته باشد، به دست مهربان و تواناى پروردگارش تربیت یافته است و برترین موجودات عالم گشته است. مى بیند که هر چه خود دارد از اوست و هر چه به او مى رسد نیز از اوست. آن گاه که نگاه مى کند، چشم را موهبت خداوند مى بیند، و آنچه را مى بیند نیز ساخته دست خداوند مى یابد؛ آن گاه که مى شنود، گوش را نعمت خداوند مى بیند و صدا را نیز صنع خداوند مى یابد؛ آن گاه که مى بوید، شامّه را هدیه خداوند مى بیند و رایحه را نیز رایحه خداوند؛ آن گاه که مى چشد زبانش را خدا داده و شراب و طعام را نیز؛ و بالاخره هر آنچه درون و بیرون خود مى یابد همه را نعمت ها و اسباب و عللى مى بیند که خداوند به او داده است تا به وسیله آن ها امور خویش را پیش ببرد و در مسیر کمال به پیش تازد.
به این ترتیب، انسانْ خود را موجودى ضعیف و «وکَلْ» مى یابد که در همه امور وابسته به خداست. اگر کار درستى انجام دهد باز از فضل خداوندى شامل حال او بوده است، و اگر این فضل مضاعف از او برداشته شود، دچار تباهى خواهد گشت: «اِلهی اِنْ ظَهَرَتِ المَحاسِنُ مِنّی فَبِفَضْلِکَ وَ لَکَ المِنَّةُ عَلَیَّ وَ اِنْ ظَهَرتِ الْمَساوِی مِنّی فَبِعَدْلِکَ»؛ 21 معبودا اگر از من زیبایى ها پدیدار شوند به فضل توست و من باید که از تو منت کِشم و اگر از من بدى ها سر زنند به عدل توست.
از سوى دیگر، تمام موجودات دیگر را نیز همچون خود، وابسته و فقیر مى یابد؛ موجوداتى که در بودن و ماندن خود محتاج فیض خداوند هستند و تمام آثار وجودى شان نیز از جانب خداوند به آن ها عطا شده است، و ایشان نیز چیزى از خود ندارند و دم به دم محتاج حیات بخشى اویند: «اَللّهُمَّ اِنَّکَ تَکْفِینِی مِن کُلِّ اَحَد وَ لا یَکفِینِی مِنکَ اَحَدٌ»؛ 22 بار الها، تو مرا از هر کسى بى نیاز مى سازى و هیچ کس مرا از تو بى نیاز نمى کند.
حاصل چنین نگاهى ناامیدى از همه خلایق و امید بستن به وجود پرورگار است. همچنین آدمى درمى یابد که خداوند مسبب الاسباب است و خواسته است امور بندگانش از طریق اسباب و عللى که مى آفریند انجام گیرد، و به این ترتیب، در کار گاه هستى قوانین و نوامیسى نهاده است و طبق آن ها امور را به جریان مى اندازد، و برخى پدیده ها را علت برخى دیگر مى سازد و بعضى اشیا را مسبب برخى دیگر مى نهد. این خواست خود اوست ولى این هرگز به معناى وجود استقلال در سببیت یک سبب و علیت یک علت نیست؛ بلکه گاه مى شود که خداوند به نفع بنده اش علیه اسباب و علل مى شورد و از شیوه هاى غیر عادى خواست خود را جارى مى سازد: (یا نارُ کُونِى بَرْداً وَ سَلاماً عَلَى إِبْرَاهِیمَ...) (انبیاء: 69).
بر این بنیاد، آدمى حقیقت هر تأثیرى را در خداوند مى جوید و اعتماد وثیقى از او در دل مى گیرد و هیچ وسیله اى را بى نظر بر سببیت بخشى خداوند به کار نمى بندد: «تَوَکَّلْتُ عَلَى اللّهِ وَ لاَ حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلاَّ بِاللّهِ»؛ 23 بر خدا توکل مى کنم و هیچ نیرویى و توانى جز از خداوند نیست.
البته باید به یاد داشت افزون بر صفات خالقیت، 24 عالمیت، 25 حکمت، 26 ربوبیت27 و رحمانیت، 28 خداوند، صفات پرشمار دیگرى دارد که توکل بر او را بر مى تابند، و در این مجمل فرصت تفصیل و تبیین آن ها نیست؛ صفاتى همچون الوهیت، 29 هدایتگرى، 30 عزت، 31 بسندگى، 32 حیات، 33 رجوع34 و مالکیت. 35

چه کسى باید توکل کند؟
اوصاف موجودى که مى توان بر او توکل کرد به اجمال گذشت و در خلال آن مبحث، تا حدودى نیز برخى از ویژگى هاى آنکه باید توکل ورزد روشن شد. در این مقام به دیگر ویژگى هاى انسان، که او را نیازمند اتکال به خداوند مى کند، خواهیم پرداخت.
نظر در معناى توکل، 36 به یاد مى آورد که موکل به ناتوانى خود در امر، پى مى برد و در نتیجه براى بهتر انجام گرفتن یا اساساً انجام گرفتن آن، دست به دامان وکیل مى آویزد. وکالت آن گاه که میان دو انسان صورت گیرد امرى ساده است. کافى است وکیل در موضوع وکالتْ کاردان و توانا و معتمد باشد تا بتوان کار را به او سپرد و به امید حصول نتیجه نشست. اما رابطه توکل انسان بر خداوند از گونه اى دیگر است. این رابطه میان بنده و پروردگار صورت مى بندد.
آدمى جهلِ ناب است: «اَنَا الجاهِلُ فِی عِلْمی فَکَیْفَ لا اَکونُ جَهُولا فی جَهْلِى»37 من در دانستنم نادانم پس چگونه در نادانى ام نادان نباشم؟!
او موجودى است محصور و محدود در زمان؛ یعنى پیش از او حوادث و وقایع بى شمارى رخ داده اند که در سرنوشت وى مؤثرند، ولى از آن ها هیچ خبر ندارد. هم چنین دست او از آینده کوتاه است و نمى تواند سر از دیوار حال فرا کشد و آنچه رخ خواهد داد مشاهده کند. بر این اساس، دانش او درباره گذشته بس محدود و از آینده ناچیز است. ابزار شناخت او نیز محدودیت هایى فراوان دارد و تنها حیطه اى تنگ و تُنُک از عالم واقعیات را بر مى تابد؛ به گونه اى که نسبت دانسته هایش در برابر نادانسته ها، نزدیک به صفر است، و شاهد آن که خداوند مى فرماید: (وَ مَا أُوتِیتُم مِنَ الْعِلْمِ اِلاَّ قَلِیلا) (اسراء: 85)؛ و از علم جز اندکى به شما نبخشیدیم.
اما در مقابل، علم خداوند فرا زمان است. در نظرِ او گذشته و حال و آینده یکجا حاضر و مجتمع و مندمج است: «لا تَتداولُه الاُمورُ وَ لاتَجرى عَلیهِ الاحوال و لا تنزیل علیه الاحداث»؛ 38 چنان نیست که امور براى او از پى هم آیند و احوال از پى او جریان یابند و حوادث بر او فرود آیند.
«یَعْلَمُ خائِنَةَ الأَعْیُنِ وَ ما تُخفِی الصُّدورُ وَ غَیْبَ ما یَأتِى بِهِ الْأَزْمِنَة وَالدُّهُور»؛ 39 نگاه هاى پنهان را و آنچه در سینه ها پنهان است مى داند و نیز نهان زمان ها و روزگاران را مى داند. یا «من أَحاطَ بِکُلِّ شیء عِلْم»؛ 40 اى کسى که علم او بر همه چیز احاطه یافته است.
آدمى فقیر است و نادار: «إِلهی أَنا الفَقیرُ فِی غِنایَ فَکیفَ لا أکونُ فَقیراً فی فَقْری»؛ 41 خدایا من در توانگرىِ خود محتاجم پس چگونه در نیازمندى ام فقیر نباشم؟
سهم انسان از سرمایه وجودش هیچ است و خداوند به فیضِ خود او را از عدم آفریده است. پس از آن نیز از خود ثروتى ندارد و این خداوند است که او را روزى مى دهد: «اِبْتَدَأْتَنِی بَنِعْمَتِکَ قَبْلَ أنْ أَکُونَ شَیئاً مَذکُوراً وَ خَلَقْتَنِى مِنَ التُّرابِ»؛ 42 پیش از آن که چیز قابل ذکرى باشم نعمتت را بر من آغاز کردى و مرا از خاک آفریدى.
«ثُمَّ اِذ خَلَقْتَنِی مِنْ خَیرِ الثَّرى، لَمْ تَرْضَ لِی یا اِلهی نِعمَةً دُونَ أُخرى وَ رَزَقْتَنِی مِن اَنواعِ المَعاشِ وَ صُنُوفِ الرِّیاشِ»؛ 43 پس آن گاه که مرا از بهترین خاک ها آفریدى، راضى نشدى نعمتى را بر من روا دارى و از دیگر نعمت ها بازم دارى، و از هر گونه وسایل زندگى و خوراک و پوشاک مرا عنایت فرمودى.
او در حفظ عطایاى خداوندى نیز فقیر و محتاج است: «یا مَن دَعْوَتُهُ غَنِیّاً فَلَم یَسلُبْنِى»؛ 44 اى کسى که در حال توانگرى او را خواندم، ولى نعمتش را از من باز نگرفت.
و سرانجام اینکه، خداوند انسان را به لحاظ ماهیت، فقیر آفریده است: «الهی کیفَ لا اَفْتَقِرُ و انت الَّذی فی الفُقراءِ اَقَمْتَنی»؛ 45 معبودا! چگونه نزد تو نیاز نیاورم و حال آنکه تو مرا میان فقیران جاى داده اى.
از دیگر سوى با توجه به ابعاد شخصیتى و روحى آدمى، اعمال و رفتار و افکار او پیامدهاى گسترده و بسیار پیچیده اى دارند، به گونه اى که پیش بینى تمام نتایج مادى و معنوى آن ها عملا ممکن نیست. براى نمونه، خوردن یک غذاى خاص از نظر مادى بر هر بخش از بدن آدمى تأثیرى مخصوص مى گذارد و موجب ترشح هورمون هاى مختلفى در بدن او مى گردد که هر یک به نوبه خود موجب بروز حالات روانى بخصوصى خواهند شد. همچنین از این نظر که این خوراک از چه راهى تهیه شده است بر حالات روحى فرد آثار مستقیمى دارد، و به این ترتیب، عمل ساده خوردن نتایج پیچیده اى بر زندگى این دنیایى و آن دنیایى فرد مى گذارد، و شگفت تر آنکه این عمل در نسل آینده او نیز آثار جسمى و روحى نظرگیرى به بار مى آورد، و نیک روشن است که دانش کم سوى آدمى جز دامنه بسیار محدودى از آن را روشن نمى سازد. بر این اساس، وقتى عواقب چنین عمل ساده اى تا این حد غیر قابل پیش بینى است چگونه مى توان تمام آثار و پیامدهاى رفتارهاى پر شمار آدمى را در نظر آورد و سنجید. اما به هر حال او موجودى مختار و ناگزیر از عمل و تفکر و رفتار است، و افزون بر کاستى هاى پیش گفته، ضعف ها و خطرات دیگرى نیز رهزن فکر و عمل اویند: از یک سو شیطان بر راه او دام گسترده است46 و از دیگر سوى نفس اماره اش او را به تباهى مى کشاند، 47 و از جانبى «عجولى» او را به گمراهى مى برد، 48 و از جانب دیگر کاهلى و تأخیر او را از پیمودن راه حق باز مى دارد؛ 49 او گرفتار اسائه و خطا مى شود؛ او در نافرمانى اصرار مىورزد؛ 50 وفا نمى کند و پیمان مى شکند؛ 51 و.... حال چنین موجودى حقیقتاً چگونه مى تواند امور خویش را تدبیر کند؟

شیوه توکل
نگاهى ژرف در آنچه از صفات خداوند گذشت، و تأمّل در ویژگى هاى انسان و جهان، و نیز کاوش در سنت هاى خداوند در عالم، هر صاحب خردى را به توکل راه مى نماید. خداوند خواسته است امور عالم را بر اساس قوانینى که خود بر نهاده است اداره کند، و خواسته است که هر امرى از طریق اسباب و عللى صورت پذیرد که او تکوین نموده است: 52 «اَللّهُمَّ یَا مُعطِی الخَیراتِ مِن مَنَاهِلِها، و مُنْزِلَ الرَّحَماتِ مِن مَعادِنِه»؛ 53 اى بخشنده خیرات از سرچشمه هایش و اى نازل کننده رحمت ها از راه هایش.
بر این اساس آدمیان ناگزیرند براى دست یافتن به خواسته هایشان و رفع نیازمندى هایشان از اسباب و عللى که در اختیارشان نهاده شده است بهره گیرند و به سامان امور خویش بپردازند. از جمله این اسباب و علل، آگاهى و قدرت و اختیار و اراده آدمى است؛ یعنى خداوند به او قدرت داده است که بتواند به اختیار خود اراده کند و برگزیند، و به وسیله دیگر اسباب و علل به تدبیر امور خویش بپردازد. اما با نظر به آنچه گذشت، «رشد فکرى آن است که وقتى انسان امرى را اراده مى کند و به منظور رسیدن به آن متوسل به اسباب مادى اى که در دسترس اوست مى شود، در عین حال، چنین معتقد باشد که تنها سببى که مستقل در تدبیر امور است خداوند سبحان است و به این ترتیب، استقلال و اصالت را از خودش و اسبابى که در رسیدن به آن امر به کار بسته نفى نموده، بر خدا توکل و اعتماد ورزد.
پس معناى توکل این نیست که انسان نسبت امور را به خویش یا به اسباب قطع یا انکار کند، بلکه معنایش این است که خود و اسباب را در تأثیر مستقل ندانسته، معتقد باشد که استقلال و اصالت، منحصراً از آنِ خداى سبحان است و در عین حال، سببیت غیر مستقله را براى خود و براى اسباب قایل باشد.»54
و این مسیرى است که هر عاقل رشیدى باید سیره خود قرار دهد؛ زیرا اگر انسان دچار گم راهى نباشد مى بیند و احساس مى کند که نه خودش مستقلا مى تواند امور خود را اداره کند و نه اسباب عادى اى که در اختیار اوست مى تواند او را مستقلا به مقصد برساند، بلکه باید در همه امورش به وکیلى مراجعه کند که صلاح همه امورش به دست اوست، و هموست که به بهترین وجه امورش را اصلاح مى گرداند، و آن وکیل همان خداى قاهرى است که هیچ چیز بر او قاهر نیست، و خداى غالبى است که هیچ چیز بر او غالب نیست؛ هر چه بخواهد مى کند و هر حکمى اراده کند انفاذ مى نماید. بر این بنیاد، آدمى در هر امرى با آنکه از اسباب و ابزار و عللى که در دسترس اوست بهره مى برد و به وسیله آن ها مقاصد خویش را پى مى گیرد، همواره خود و آگاهى و قدرت و اختیار و اراده خویش را ـ به دست خود ـ به خداوند و در مسیر خواست و اراده تکوینى و تشریعى او باز مى گرداند و ربط مى دهد و پیوند مى زند: «اِلهی أَغْنِنِی بِتَدبِیرِکَ لِی عَنْ تَدبِیرى وَ بِاختِیارِکَ عَن اِخْتِیاری»؛ 55 بارالها! به تدبیرت مرا از تدبیر خودم بى نیاز گردان و به اختیارت مرا از اختیار خودم بى نیاز ساز.

مراتب مافوق توکل
«بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحِیمِ... تَوکَّلتُ عَلى اللّهِ وَ لا حَولَ و لا قُوَّةَ اِلاَّ بِاللهِ العَلیِّ العظیمِ. اللّهم اِنّی اسْلَمْتُ نَفسِی الیکَ و وجَّهْتُ وَجْهی اِلَیکَ و فَوَّضْتُ أمرِی اِلَیکَ»؛ 56 به نام خداوند بخشنده مهربان... بر خدا توکل کردم و هیچ جنبش و توانى جز از خداوند والا مرتبه بزرگ نیست. بار خدایا! نفسم را تسلیم تو کردم و روى خود را به سوى تو گردانیدم و امر خویش را به تو تفویض کردم....
واگذارى امر به خداوند مراتب و مقاماتى دارد که توکل اولین آن هاست، و با نظر به ترتیب هر یک آن ها و نیز قرابت فراوان آن ها با یکدیگر، در این مقام، چندى از این مقامات و مراتب را از کلام امام (علیه السلام) بر مى کاویم. در مناجات فوق، امام حسین (علیه السلام) پاره اى از این منازل و مراتب، یعنى توکل، تسلیم و تفویض را بر شمرده اند. همان گونه که از این گزیده نورانى بر مى آید، توکل سر آغاز این واگذارى هاست. ارباب عرفان و اخلاق برآنند که فرد در این مقام خداوند را در امر خویش وکیل مى گیرد و بر مى گمارد، 57 و این در حالى است که او تعلق خود را به آن امر از دست نداده است و خداوند را جانشین و قائم مقام خویش مى داند و مى دارد. 58 به این ترتیب، در این مقام شخصیت و اعتبار موکل محفوظ است. 59

مقام تسلیم
امام (علیه السلام) در دعاى صبح و شام چنین مى فرمایند: «اَللّهم اِنِّى أَسْلَمْتُ نَفْسِی اِلَیکَ وَ وَجَّهْتُ وَجهِی اِلَیکَ»؛ 60 بار الها! من خود را به تو مى سپارم و روى خویش را سوى تو مى دارم....
«تسلیم» مقامى است فوق مرتبه توکل و رضا. «تسلیم باز سپردن باشد. و در این موضع مراد از تسلیم آن است که هر چه سالک آن را نسبتى به خود کرده باشد آن را به خدا مى سپارد.»61
تسلیم، انقیاد و گردن نهادن است. 62 آدمى در این مقام نفس و جان خویش را با خضوع و خشوع تمام بر آستان خداوندش مى نهد تا هر چه او بخواهد سالک همان کند. 63 «و این مرتبه بالاى مرتبه توکل باشد؛ چه در توکل کارى که با خداى مى گذارد به مثابت آن است که او را وکیل مى کند، پس تعلق خود را به آن کار باقى مى داند و در تسلیم قطع آن تعلق مى کند تا هر امرى که او را به خود متعلق مى شمارد، و همه را، متعلق به او داند.»64
همچنین این مقام، از «رض» نیز بالاتر است؛ «چه در مرتبه رضا، هر چه خدا کند موافق طبع او باشد، و در این مرتبه طبع خود، و موافق و مخالف طبع خود، جمله با خداى سپرده باشد. او را طبعى نمانده باشد تا آن را موافقى و مخالفى باشد. (لا یَجِدُوا فِى أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ) (نساء: 65)، از مرتبه رضا باشد، (و یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً) از بالاى آن.»65
تسلیم، در رفتار و افکار و کلمات امام حسین (علیه السلام) بسیار مى درخشد. به ایشان خبر دادند که ابوذر مى گوید: «براى من فقر محبوب تر از بى نیازى است، و مریضى محبوب تر از سلامتى است.» امام فرمودند: «و هر کس به نیک گزینىِ خدا بر خودش تکیه کند جز آنچه خدا بر او بر گزیده است بر نمى گزیند.»66 همچنین حضرت در جاى جاى سَفَرِ فرجامینشان، برترین الگوى تسلیم در برابر خداوند را بر جاى نهاده اند. براى نمونه ایشان در پاسخ به ابن عباس که اصرار مىورزید تا امام از عزیمت به کوفه خوددارى کنند، فرمودند: «ابن عباس دیگر اصرار مکن که قضاى خداى مقتدر و با شکوه بازگشت ندارد.»67

مقام تفویض
«بِسم اللّه الرَّحْمنِ الرَّحیم.... تَوَکَّلْتُ عَلَى اللّهِ وَ لا حَولَ وَ لا قُوةَ اِلاّ بِاللّهِ الْعَلیِّ العَظیمِ. اَللّهُمَّ اِنِّى اَسْلَمْتُ نَفْسِی اِلَیکَ وَ وَجَّهْتُ وَجْهی اِلَیکَ وَ "فَوَّضْتُ" اَمْری اِلَیْکَ...»؛ 68 به نام خداوند بخشنده مهربان... بر خدا توکل کردم و هیچ جنبش و توانى جز از خداوند والا مرتبه بس بزرگ نیست. خداوندا! من خود را به تو مى سپارم و روى خود را سوى تو مى دارم و امر خویش را به تو تفویض مى کنم....
سید شهیدانِ عالَم ـ که درود خدا بر او باد ـ در آخرین کلمات این نیایش امر خویش را به خدا تفویض مى کنند. «تفویض از اعمال باطنى است و به سرّ سالک باز مى گردد که در آن قطع تصرف مى کند، و از مقامات مفرد آن است. در تفویض، بنده بکلى نفى ماسوى الله مى کند و حتى خود را نیز در میان نمى بیند...، در حالى که تسلیم از متعلقات نفس است و از اعمال مجرد آن. تسلیم سپردن باشد و تفویض باز گذاشتن. از این جهت مقام تسلیم از تفویض فروتر باشد.»69 در این رتبه پس از آنکه انسان خود را سراسرْ تسلیم خداوند کرد، از حول و قوه تبرى مى جوید و یکسر امر خویش را به مولایش باز مى گرداند و باز مى گذارد: «اِلهی أغْنِنِی بِتَدْبِیرِکَ لی عَنْ تَدْبِیری وَ بِاخْتِیارِکَ عَن اِخْتیارِی»؛ 70 بار الها! به تدبیرت مرا از تدبیر خودم بى نیاز گردان و به اختیار خویش مرا از اختیار خودم بى نیاز کن. در این مقام خداوند متولّى و مختار مطلق است و هر آنچه مى خواهد مى کند و همین جاست که امام مى فرماید: بار الها! آغاز همه از توست و مشیت از آنِ توست و همه جنبش ها و توانمندى ها از توست، و تویى آن ذات کاملى که معبودى بر حق جز تو نیست. 71
دل هاى اولیایت را اقامتگاه مشیت خود و کمینگاه اراده خویش ساخته اى و اندیشه هاى آن ها را پایگاه هاى اوامر و نواهى خود ساخته اى. پس هر گاه خواسته هاى خود را بطلبى، از باطن ایشان آن نهفته ها را که پوشیده داشته اى به جنبش در آورى و از اراده خود آنچه در پیمان ها به آن ها آموخته اى ـ به واسطه اندیشه هایى که تو را مى خوانند و با حقایق عطیه هاى تو به سوى تو دعوت مى کنند ـ بر زبانشان جارى مى سازى، و من به تعلیم تو مى دانم (آن حقایق و اسرارى را) که در برابر آن به من، و پناهنده ساختن من به آن، تنها تو مورد سپاسم هستى.

آثار توکل
هر یک از آموزه هاى ادیان الهى، بر اساس خواست و مشیت پروردگار و بر مبناى قوانین تکوینى و تشریعى نهاده شده اند، و بنا بر حکمت خداوندى در مسیر هدف خلقت آدمى نقشى ایفا مى کنند. بر این اساس، هر یک از این تعالیم، اگر به درستى صورت پذیرد، در فرد و جامعه آثار مثبت و تکامل بخشى دارند. این تعالیم در ابعاد وجودى آدمى تجلّى مى یابند و بر روح و فکر و رفتار و حتى جسم وى اثر مى گذارند، و به تبع آن، جامعه را نیز تحت الشعاع تأثیر خود قرار مى دهند. بر همین وجه، در صورتى که نادیده انگاشته شوند، از آن جا که در حقیقت قوانین و نوامیس عالم اند، آدمى دچار کاستى و ناراستى مى شود و روح و فکر و رفتارش به بیراهه ضلال مى افتد، و به تبع آن جامعه را نیز گرفتار زوال مى سازد.
توکل نیز، که از آموزه هاى کلیدى دین به شمار مى آید، آثار شگرف و سترگى بر فرد و جامعه دارد، و اینک به برخى از این آثار مى پردازیم:

1. عزت، آرامش، و بى نیازى از خلق
آن کس که بر خدا توکل ورزیده است، در حقیقت دریافته که مسبب هر سببى خداوند است، و اگر هم اسباب و ابزار و مردمان در رفع نیازهاى او مؤثرند، تأثیرشان از آن روست که خداوندْ خودْ چنین خواسته است: پروردگار جهان چنین اراده کرده است که انسان ها براى درمان بیمارى خویش از طبیب کمک بگیرند و از دارو بهره ببرند. خداوند اراده فرموده که انسان ها براى کسب روزى کار کنند و همچنین با انسان هاى دیگر تجارت و داد و ستد نمایند، و بسیارى مواقع رزق خود را از دست دیگر بندگان دریافت کنند. اما آنکه معناى توکل را به درستى دریافته است، مى داند و مى بیند که درمانگر و روزى رسان، در واقع کسى دیگر است؛ کسى که خود این ابزار و اسباب و افراد را بر سر راه آدمى قرار داده است، و خود خواسته که کارها از این مجارى انجام پذیرد. بر این اساس، فرد متوکل در عین آنکه از این اسباب و علل بهره مى گیرد، و از همان نوامیس و قوانینى که خداوند اراده فرموده، تبعیت مى کند، و براى رفع احتیاجات خود و درمان بیمارى و کسب روزى خود و همچنین در بیشتر امور خود از خلق مدد مى گیرد، عزت خویش را محفوظ مى دارد و خود را به ورطه دریوزگى و التماس به خلق نمى افکند، «و به جاى خدا، چیزى را که سود و زیانى به تو نمى رساند، مخوان، که اگر چنین کنى، در آن صورت قطعاً از جمله ستمکارانى، و اگر خدا به تو زیانى برساند، آن را برطرف کننده اى جز او نیست، و اگر براى تو خیرى بخواهد بخشش او را رد کننده اى نیست. آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد مى رساند و او آمرزنده و مهربان است.»72
چنین فرد متوکلى به هنگام سختى ـ و نیز غیر از آن ـ علاوه بر تلاش براى دفع مشکلات، به فضل و رحمت و کارسازى مسبب تمام این اسباب و مشکل گشاى حقیقى، امید مى بندد. و ماسواى پروردگار خود را تنها به چشم وسیله مى نگرد.
در اشعار منسوب به حضرت سیدالشهدا (علیه السلام) آمده است:
اذا ما عضَّک الدهرُ فَلا تَجْنَحْ اِلى خلق
وَ لا تَسْألْ سِوَى اللّه تعالى قاسم الرزق
فَلَوْ عِشْتَ وَ طَوَّفتَ مِن الغرب اِلى الشّرقِ
لما صادفْتَ مَنْ یَقْدِ رُ أن یَسْعَد أوْ یَشقِى73
آن گاه که به سختى هاى روزگار گرفتار آمدى، به خلق خدا روى میاور، و جز از خداى متعال که تقسیم کننده روزى هاست مخواه. اگر زنده بمانى و از غرب تا شرق عالم را بگردى کسى که بتواند خوشبختت کند یا بدبختت بسازد نخواهى یافت.
اِغْنِ عَنِ الْمَخْلوقِ بِالْخالِقِ تَصُدُّ عَلَى الکاذبِ وَ الصادقِ74
خود را با توجه به آفریدگار از هر آفریده اى بى نیاز کن که در این صورت همه راه ه[ى آزمندى] را بر هر دروغگو و راستگویى مى بندى.
کسى که خداوند کفیل و پشتیبان اوست هرگز پایمال و ذلیل نمى شود، اما کسى که حقیقتاً به خداوند توکل نکرده و امر خویش را به او واگذار نساخته است، در حقیقت پروردگار خود را به درستى نشناخته و او را باور نکرده است؛ چرا که هر انسانى ـ به لحاظ روان شناختى ـ مایل است امر خویش را با حمایت یک مرکز و منبع علم و قدرت و خیرخواهى تضمین کند و پیش برد، و همان گونه که گذشت، تنها موجودى که ـ به طور مطلق ـ واجد این خصوصیات است، همانا پروردگار عالم است. به هر روى، اگر کسى ایمانى وثیق در دل نداشته باشد، به درستى توکل نمىورزد و چنین انسانى همواره اضطراب، هراس و دلهره اى جانگزا در خود احساس مى کند. او همواره نگرانِ از دست دادن آنچه ـ به خیال خود ـ تحت تملک و سلطه دارد، است. از این روى، یکسر مى کوشد تا دیگران و بخصوص فرادستان خود را راضى نگاه دارد، و به این ترتیب، همواره خود را ـ به نوعى ـ محتاج و نیازمند و وابسته به خلق مى بیند. چنین انسانى نعمت خداداده «آزادگى و عزت» را کفران کرده است، و از آنجا که خداوند نعمت خویش را عزیزمى دارد و آن را از ناسپاسان باز پس مى گیرد، چنین انسانى رفته رفته ذلیل و فرومایه خواهد گشت.
کسى که ایمان و توکل دارد، مى بیند که جز خدا هیچ کس نمى تواند به او نفع یا ضررى برساند، از این رو، هیچ گاه از مخلوق نمى ترسد و به آفریده اى چشم طمع نمى بندد. پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) از جبرئیل پرسید: «توکل چیست؟» جبرئیل پاسخ داد: «توکل علم به این معناست که مخلوقات نه مى توانند ضررى به انسان برسانند و نه مى توانند نفعى عاید انسان سازند... بنابراین، باید از مخلوقات قطع امید کرد و به سوى حق آورد... اگر بنده اى چنین باشد و از کسى جز حق نترسد و طمعى جز به الله نداشته باشد، در واقع توکل کرده است....»75
حضرت سیدالشهدا (علیه السلام) مى فرمایند: «بار الها! چگونه مرا وا مى گذارى و حال آنکه مرا کفالت کرده اى و چگونه پایمال شوم در حالى که تو یاور منى؟»76 امام (علیه السلام) همچنین مى فرمایند: «عزت و بى نیازى بیرون آمدند و به گردش پرداختند و چون با توکل برخورد کردند در آن مقیم گشتند.»77

2. امیدبخشى و رفع منفى نگرى و انفعال
سؤال اساسى این است که به چه کسى مى تواند امیدوار بود؟ موجودى که بتوان بر او امید بست مى باید واجد برخى خصوصیات باشد. براى مثال، اگر شخصى گرسنه است و امید سیر شدن دارد، مى باید نزد کسى برود و از کسى امید یارى داشته باشد که اولا، نیاز او را بفهمد و بشناسد؛ ثانیاً، قادر به سیر کردن وى باشد؛ ثالثاً، خواسته او را با منافع خویش در تعارض نبیند؛ و رابعاً، کریم باشد و بخل نورزد.
حال، فراگرد امید بستن را اگر از افقى برتر بنگریم، در مى یابیم کسى که توکل مىورزد، در همه امورِ زندگى خود بسیار امیدوار و فعال خواهد بود و به تمام حوادث با نگاهى مثبت مى نگرد. فعال است؛ چون مى داند خداوند خواسته است انسان براى نیل به مقاصد خویش، به اختیار خود بکوشد و تلاش ورزد؛ و امیدوار است؛ زیرا امر خویش را به کسى سپرده که داناترین، تواناترین، داراترین، و کریم ترینِ موجودات است و همواره خیرخواه او بوده و هست. چنین نگرشى، انفعال و خمودگى و منفى بافى و ناامیدى را از زندگانى انسان مى زداید، و او را حتى در سخت ترین اوضاع و مصایب سرخوش و امیدوار نگاه مى دارد. براى نمونه، آن روز که ابوذر (رحمه الله) به ربذه تبعید مى شد، امام حسین (علیه السلام) او را این گونه بدرقه کرد:
«عمو جان، خداوند مى تواند این گرفتارى ها را که مى بینى دگرگون سازد، خدا هر روز در کارى است... از خداوند بردبارى و یارى بخواه و از آزمندى و بى تابى به او پناه ببر....»78

3. شهادت طلبى و بى پروایى از مرگ
آن کس که خود را به خدا مى سپارد، دیگر از مرگ نمى هراسد و مشتاق است همان گونه که خدا مى خواهد بمیرد: همه ستایش ها مخصوص خداست؛ آنچه او خواهد؛ و هیچ توانى جز از او نیست. مرگ همچون گردنبند دختران آویزه گردن فرزندان آدم است، و من چونان اشتیاق یعقوب به یوسف دیدار گذشتگانم را چه مشتاقم؛ و شهادتگاهى برایم برگزیده اند که آن را دیدار خواهم کرد. 79

4. کفایت و مشکل گشایى و راهیابى
کسى که عنان نفس و امر خویش را به پروردگارش مى سپارد همواره راه درست را خواهد یافت. حضرت سیدالشهدا (علیه السلام) صبح عاشورا چنین مناجات کردند: «بارالها، در هر اندوهى تکیه گاه منى و در هر سختى امید منى،... چه بسا غمى که در آن، دل، ناتوان و چاره، نایاب، و دوست، خوار، و دشمن، شاد مى شد، و من آن را به درگاه تو به شکوه آورم تا از جز تو بریده و تنها به تو روى آورم و تو گشایش دادى و آن را از من راندى...»80
همچنین در جاى دیگر، امام (علیه السلام) پس از واگذارى امر به خدا مى فرماید: «بارالها، حقا که تو مرا از هر کس دیگرى بسنده اى و هیچ کس مرا از تو کفایت نمى کند؛ پس مرا در آنچه از آن بیم دارم از دیگرى کفایت فرما و در کارهایم برایم گشایش و روزنه خروج قرار ده....»81

5. خشنودى خدا
توکل بر خدا و شناختن حق خدا و اهل بیت (علیهم السلام) خود مایه رضایت و خشنودى خداوندى است. امام حسین (علیه السلام) در منزل ذوحم، پس از نماز عصر خطاب به سپاه حرّبن یزید ریاحى، فرمودند: «... اگر به خدا توکل کنید و حق را براى صاحبانش بشناسید، این موجب خشنودى خداخواهد بود.»82

6. نجات از هلاکت
امام از یک فرد اعرابى پرسیدند: «آن چیست که از هلاکت نجات مى بخشد؟» عرض کرد: «توکل». 83

7. جلب روزى
وَاسْتَرْزَقَ الرَّحْمن مِن فَضْلِه فَلَیْسَ غَیْرَ اللّهِ مِن رازِقِ
مَنْ ظَنَّ اَنَّ النّاس یُغنُونَهُ فَلَیسَ بِالرَّحمنِ بِالواثِقِ
اَوْ ظَنَّ اَنَّ الْمالَ مِنْ کَسْبِهِ زَلَّتْ بِهِ النَّعلانَ مِنْ خالِقِ84
از فضل خداى بخشایشگر، روزى خویش را طلب کن که جز خدا روزى رسانى نیست. آنکه گمان مى برد مردم او را بى نیاز مى کنند به خداى رحمان اطمینان ندارد، یا آنکه گمان کند مال (ثروت)، تنها از تلاش او به دست مى آید، دو پاپوش او، وى را از بلنداى کوهى لغزانده است.
اگر کسى در تعالیم کتاب خدا و نیز در کلمات معصومان نیک تأمل کند، و با قوانین و سنن الهى آشنا گردد درمى یابد که مالک اصلى و حقیقى، فقط خداست. هر آنچه در آسمان ها و زمین است آفریده و متعلق به اوست. خزانه هر چیز، تماماً براى او و در اختیار اوست و از آن ها به هر کس که اراده کند و هر قدر که بخواهد مى بخشد.
بر این اساس، همه روزى ها و ثروت ها مِلکِ خداوند و در اختیار اوست، و خداوند از طریق راه ها و سننى که خود معین فرموده، این نعمت ها را به بندگان ارزانى مى دارد. یکى از این راه ها توکل به اوست. امام حسین (علیه السلام) درباره معناى صداى نوعى پرنده، فرمایشى دارد که شاهد این مدعاست: آن گاه که مرغِ گوشت رُبا آواز سر مى دهد، چنین مى گوید: «بر خدا توکل کن، [در آن صورت ]روزى داده مى شوى.»85
همچنین با توجه به آنچه گذشت، انفاق و سخاوت و دفع حرص و بخل را نیز مى توان از این آموزه نتیجه گرفت:
وَ اِنْ یَکُنِ الأَرزاقُ قِسماً مُقَدَّر فَقِلَّةُ سَعی المَرْءِ فی الکَسْبِ اَجْمَلُ
وَ اِنْ تَکُنِ الأَمْوالُ لِلتَّرْکِ جَمْعُهَ فَمَا بَالُ مَتروُک بِه المَرءُ یَبْخَلُ86
اگر روزى ها تقسیم شده اند و مقدر گشته اند، حریصانه در پى روزى نبودن زیباتر است، و چنانچه گردآورى اموال براى آن است که سرانجام به دیگرانش بسپارند، پس چرا آدمى در بذل و انفاق آن بخل مىورزد؟

8. دلاورى
شجاعت زمانى رخ مى نماید که آدمى براى دفاع از شیئى یا امر مطلوبى؛ مال، آبرو یا جان خویش یا عزیزان خود را به خطر افکند، و هر چه این به خطر انداختن ـ براى دفاع از امر مطلوب ـ بزرگ تر باشد، نشان از قوت و شدت دلاورى صاحب آن دارد.
اما این خصیصه چگونه به دست مى آید؟ آدمى زمانى دلاور مى شود، که در خود چنان قوه و بنیه اى داشته باشد که در برابر تهدیدگران توان هماوردى و مقابله و دفاع داشته باشد. اما آیا در طبیعت دست بالاى دست بسیار نیست؟ آیا کسى ـ ندیده و نیازموده ـ مى تواند با هر هماوردى، دم از شجاعت و جگرآورى بزند؟! بر این اساس، هیچ کس با تکیه بر قواى خود، یا پشتیبانى قدرت هاى عالم ماده نمى تواند حقیقتاً در مقابل هر تهدیدکننده اى دم از شجاعت و دلاورى زند ـ بخصوص اگر آنچه در ورطه تهدید قرار گرفته است، امرى مهم همچون جان آدمى باشد.
به هر روى، وجه دیگرى نیز در کار است، و آن اینکه آدمى تکیه گاهى مافوق طبیعى داشته باشد؛ تکیه گاهى که قدرتش برتر از هر قدرتى و دستش بالاى تمام دست هاست. توکل به چنین منبع نیرویى، شجاعتى بى نهایتْ ارزانى دل انسان مى کند، 87 و چنین کسى از هیچ مخلوقى نمى هراسد. بازتاب چنین شجاعتى در چهره حضرت سیدالشهدا (علیه السلام) در برابر انبوه لشکر کوفیان چنین جلوه مى کند: «.... هر که پیروى ام کند، از رهیافتگان است و هر که سرپیچى ام کند از هلاک شوندگان؛ و همه شما سرپیچى مى کنید و ناشنوایید؛ زیرا شکم هایتان از حرام پر شده است و بر دل هایتان مهر زده شده است...؛ پس بى درنگ شریکان خود را گرد آوردید و همه به پیکار من آیید و مهلتم ندهید که من بر خداوند، که پروردگار همه است توکل دارم. هیچ جنبنده اى نیست مگر آن که او پیشانى اش را در دست دارد....»88
و از همین قبیل است روحیه شهادت طلبى و بى پروایى از مرگ، که بالاترین مرتبه شجاعت و دلاورى به شمار مى رود. این مرتبه نیز در وجود بى مثال سیدالشهدا (علیه السلام) جمع است: «همه ستایش ها مخصوص خداست؛ هر آنچه او خواهد؛ و هیچ توانى جز او نیست. مرگ همچون گردن بند، آویزه گردن فرزندان آدم است، و من چونان اشتیاق یعقوب به یوسف، دیدار گذشتگانم را چه مشتاقم! و شهادت گاهى برایم برگزیده اند، که آن را دیدار خواهم کرد. 89

9. دفع شر شیاطین و دسیسه گران
امام حسین (علیه السلام) در مقابل لشگر عمر سعد با خداوند چنین گفت: «... حقّا که قوم، ما را فریب دادند و تکذیب کردند و مخذول نمودند، و تو پروردگار مایى؛ بر تو توکل کرده، نزد تو انابه مى کنیم و بازگشت همه به سوى توست.»90
حضرت امام حسین (علیه السلام) براى پنهان ماندن از شر دشمنان چنین دعا فرمودند: «اى آنکه شأن او کفایت است، و سراپرده او نگهدارى است؛ اى آنکه اوست مقصود و سرانجام؛ اى برطرف کننده بدى ها و ناخوشى ها و زیان ها. آزار همه عالمیان را، از جنیان و آدمیان... بر طرف نما. بار الها، مرا در سپاه خود، در حفاظ و حزب خود و در پوشش و سایه خود از هر شیطان سرکش و دشمن کمین کرده و فرومایه و ستیزه جو و ناساز ناسپاس و حسود نگاه دار. به نام خدا شفا مى جویم و به نام خدا کفایت مى طلبم و بر خدا توکل مى کنم و از او کمک مى خواهم و به مدد او پیروزى مى جویم و بر هر ستمگرى که ستم کند و به هر سر به هوایى که بیداد نماید و بر هر سیاه بختى که در کوبد و بر هر ملامتگرى که سرزنش کند. پس خدا بهترین نگهبان است، و او رحم کننده ترین رحم کنندگان است. 91

10. تقویت صبر
نتیجه رضامندى از خواست خداوند و سپردن امر به او، صبرِ «زینب گونه» است. شب عاشورا، امام حسین (علیه السلام) خواهر بزرگوارشان را این گونه دلدارى دادند: «خواهر گرامى ام، تقواى خدا پیشه ساز و خود را به صبر خداوندى بسپار....»92

پى نوشت ها
1تا3ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج4، ص247/ ج23، ص 108 / ج 102، ص 214.
4ـ احمد بن الحسین، ابى الفارس، معجم مقاییس اللغه، ج 6، ص 136.
5ـ حسن مصطفوى، التحقیق فى کلمات القرآن، ج 13 و 14، ص 192 و 193.
6تا8ـ سید محمدحسین طباطبایى، تفسیر المیزان، ج 11، ص 199.
9ـ بطرس بستانى، محیط المحیط، ص 983.
10ـ حسن مصطفوى، التحقیق فى کلمات القران، ج 13 و 14، ص 199.
11ـ صافات: 164 / نهج البلاغه، خطبه اول.
12ـ هود: 7 / کهف: 7.
13ـ ذاریات: 56؛ «اَیُهَا النّاسِ اِنَّ اللّهَ جَلَّ ذِکْرُهُ ما خَلَقَ الْعِبادَ اِلاّ لِیَعْرِفُوهُ فَاِذا عَرَفُوهُ عَبَدُوهُ...»؛ هان اى مردم، همانا خداوند بندگان را جز براى اینکه به او معرفت یابند نیافرید. پس هر گاه او را بشناسند او را مى پرستند.... (محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 5، ص 312.)
14ـ هود: 118، 119.
15ـ محمدباقر مجلسى، پیشین، ج85، ص214/ سیدبن طاووس، مهج الدعوات، ص 48.
16تا19ـ محمدباقرمجلسى، بحارالانوار، ج98، ص 216.
20ـ بقره: 256.
21ـ محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 98، ص 225.
22ـ همان، ج 83، ص 313. این عبارت همچنین یادآور حدیثى است که در آن پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) از جبرئیل مى پرسند توکل چیست؟ جبرئیل پاسخ دادند: توکل علم به این معناست که مخلوقات نه مى توانند ضررى به انسان برسانند نه مى توانند نفعى عاید او سازند؛ بنابراین، از مخلوقات باید قطع امید کرد و به سوى حق تعالى روى آورد. اگر بنده اى چنین باشد و از کسى جز حق نترسد و طمعى جز به الله نداشته باشد در واقع داراى توکل است. (معانى الاخبار، ص 261.)
23ـ محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 2، ص 62.
24ـ «اللّهُ خالِقُ کُلِّ شَىء وَ هُوَ عَلَى کُلِّ شَىءوَکیلٌ» (زمر: 62).
25ـ «وَسِعَ رَبُّنَا کُلَّ شَىء عِلماً عَلَى اللّهِ تَوَکَّلنَ» (اعراف: 89).
26ـ «وَ مَنْ یَتَوَکَّلَ عَلَى اللّهِ فَإِنَّ اللّهَ عَزیزٌ حَکیمٌ» (انفال: 49).
27ـ «اِنّی تَوَکَلْتُ عَلَى اللّهِ رَبّی وَ رَبَّکُمْ» (هود: 56).
28ـ «قُل هُوَ الرَّحمنُ آمَنّا بِهِ وَ عَلَیهِ تَوَکَّلن» (ملک: 29).
29ـ «لاَ اِلهَ اِلاَّ هُوَ عَلَیهِ تَوَکَّلتُ» (رعد: 30).
30ـ «وَ مَالَنَااَلاَّنَتَوَکَّلَ عَلَى اللّهِوَ قَدْ هَدینا سُبُلَنَ» (ابراهیم: 12).
31ـ «وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ فَاِنَّ اللّهَ عَزیزٌ حکیمٌ» (انفال: 49).
32ـ «وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسبُهُ» (طلاق: 3).
33ـ «وَ تَوَکَّلْ عَلَى الْحَىِّ الَّذی لاَ یَمُوتُ» (فرقان: 58).
34ـ «وَ اِلَیهِ یُرْجَعُ الاُمْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدهُوَ تَوَکَّلْ عَلَیْهِ» (هود: 123).
35ـ «لَهُ مَا فِى السَّمواتِ وَ مَا فِى الأَرضِ وَ کَفَى بِاللّهِ وَکیل» (نساء: 171.
36ـ همین مقاله ص 1.
37ـ محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 98، ص 225 / على بن موسى ابن طاووس، اقبال الاعمال، ص 348.
38ـ ابن شعبه، حسن بن على، تحف العقول، ص 173 / محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 4، ص 201.
39ـ ابراهیم کفعمى، بلدالامین، ص 254.
40ـ محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 85، ص 234.
41ـ همان، ج 98، ص 225 / على بن موسى ابن طاووس، اقبال الاعمال، ص 348.
42ـ محمدباقرمجلسى، پیشین، ج60، ص372/ على بن موسى ابن طاووس، پیشین، ص 339.
43ـ همان، ج 60، ص 372 / على بن موسى ابن طاووس، پیشین، ص 359 / ابراهیم کفعمى، پیشین، ص 251.
44ـ على بن موسى بن طاووس، پیشین، ص 334 / ابراهیم کفعمى، پیشین، ص 255.
45ـ محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 98، ص 227.
46ـ اعراف: 96.
47ـ یوسف: 53.
48ـ اسراء: 11.
49تا51ـ شیخ عباس قمى، مفاتیح الجنان، دعاى عرفه.
52ـ همان، و نیز شاهد دیگر بر این مدعا این فرموده امام است: «لاَ تُجَاهِدْ فِى الرِّزْقِ جَهادَ المُغالِبِ وَ لاَ تَتَّکِلْ عَلَى الْقَدْرِ اِتِّکالَ مُسْتَسْلِم فَاِنَّ اِبْتِغَاءَ الرِّزقِ مِن السُّنَّةِ و الإِجمَال فی الطَّلَبِ مِن العِفَّةِ؛ «در طلب روزى ستیزه گرانه تلاش مکن و بر قدر همچون واگذار کننده بى اختیار تکیه مزن؛ زیرا در جستوجوى روزى برآمدن از سنت است و خلاصه جویى از عفت...» (اعلام الدین، ص 428 / ابن اعصم کوفى، الفتوح، ج 5، ص 11.
53ـ حسین بن محمدتقى نورى، مستدرک الوسایل، ج 6، ص 197 / محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 94، ص 321 / محمدبن یعقوب کلینى، قرب الاسناد، ص 73.
54ـ سید محمدحسین طباطبائى، ترجمه المیزان، ج 11، ص 296.
55ـ محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 98، ص 226 / على بن موسى ابن طاووس، اقبال الاعمال، ص 346.
56ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 86، ص 313.
57ـ جبیش بن ابراهیم ابوالفضل تفلیسى، وجوه قرآن، ص 309.
58ـ نصیرالدین طوسى، اوصاف الاشراف، ص 97.
59ـ حسن مصطفوى، التحقیق فى کلمات القران، ج 13 و 14، ص 192.
60ـ محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 86، ص 313.
61ـ نصیرالدین طوسى، اوصاف الاشراف، ص 91.
62ـ محمدبن مکرم ابن منظور، لسان العرب، ج12، ص259.
63ـ حسن مصطفوى، التحقیق فى کلمات القرآن، ج 13 و 14، ص 194.
64ـ نصیرالدین طوسى، اوصاف الاشراف، ص 91.
65ـ همان، ص 91 و 92. همچنین درباره مراتب تسلیم ر. ک. به: مرتضى مطهرى، عدل الهى، ص 266 / حسن مصطفوى، التحقیق فى کلمات القرآن، ج 5، ص 215ـ217.
66ـ نوراللّه حسنى مرعشى، احقاق الحق، ج 11، ص 511.
67ـ محمدمهدى حائرى، معالى السبطین، ج 1، ص 246 / محمدتقى سپهر، ناسخ التواریخ، ج 2، ص 122 / فاضل دربندى، اسرار الشهاده، ص 247.
68ـ محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 83، ص 313.
69ـ حسن مصطفوى، التحقیق فى الکلمات القرآن، ج 9، ص 158 ـ 159 / همان، ج 13 و 14، ص 192 ـ 194.
70ـ محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 95، ص 226/ على بن موسى ابن طاووس، پیشین، ص 349.
71ـ همان، ج 85، ص 214 / سید بن طاووس، مهج الدعوات، ص 48.
72ـ یونس: 106و107.
73ـ قلى بن عیسى الاربلى، کشف الغمه، ج 2، ص 35 / محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 78، ص 123 / محسن الامین، اعیان الشیعه، ج 1، ص 621.
74ـ ابوالفداء ابن کثیر دمشقى، البدایه و النهایه، ج 8، ص 228 / محسن الامین، اعیان الشیعه، ج 1، ص 621.
75ـ معانى الاخبار، ص 261.
76ـ شیخ عباس قمى، مفاتیح الجنان، دعاى عرفه.
77ـ حسین بن محمدتقى نورى، مستدرک الوسائل، ج 11، ص 218.
78ـ محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 22، ص 412.
79ـ همان، ج 44، ص 366.
80ـ حسین بن محمدتقى نورى، مستدرک الوسائل، ج 11، ص 112.
81ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 86، ص 313.
82ـ محمدبن على ابن اعصم کوفى، الفتوح، ج 5، ص 87 / ابو جعفر محمدبن جریر طبرى، تاریخ، ج 3، ص 306.
83ـ محمدبن محمد سبزوارى، جامع الاخبار و الآثار، ص 160 / محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 44، ص 196.
84ـ ابوالفداء ابن کثیر دمشقى، البدایة و النهایه، ج 8، ص 128 / محسن الامین، اعیان الشیعه، ج 1، ص 921.
85ـ محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 64، ص 28، ح 8.
86ـ همان، ج 45، ص 49.
87ـ محمدبن محمدبن سبزوارى، جامع الاخبار، 321/904.
88تا91ـ محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 45، ص 8ـ9 / ج 44، ص 366 / ج 45، ص 10 / ج 94، ص 374.
92ـ یا اُخَىَّ اِتَّقى الله و تُعزى بعزاء الله.

منبع: ماهنامه  معرفت  شماره 81، ویژه نامه علوم تربیتی
نویسنده : علیرضا تاجیک