امروزه هیچ ابزار فرهنگی ای به میزان تلفن همراه در روند فرهنگی جامعه نقش ندارد. در زندگی های به فردیت کشانده شده امروزی، یکی از مهمترین عوامل تحول در حوزه های مربوط به فرهنگ و اجتماع "رسانه ها" هستند. تلفن همراه به عنوان یک رسانه ارتباطی، نسبت به سایر رسانه های جمعی، رشد برق آسایی داشته اند و گسترش و اشاعه آن هم عمدتا به همین دهه اخیر بر میگردد. به رغم این عمر کوتاه، تاثیرات فرهنگی تلفن همراه بر مناسبات فردی و اجتماعی آن قدر برجسته و قابل اعتنا است که برای جامعه شناسان، روان شناسان و محققان، عرصه های پژوهشی تازه ای فراهم آورده است. مقاله حاضر ابتدا به بررسی جنبه های مختلف تلفن همراه به عنوان یک رسانه جمعی میپردازد و سپس ناهنجاری های مرتبط با این مجراهای مختلف مورد بررسی قرار میگیرد. این گونه ناهنجاری ها در استفاده از یک فن آوری نوین، ریشه در نا آگاهی و تضادهای فرهنگی دارد. بنابر این هنجار سازی در سطح وسیع نیازمند فرهنگ سازی چه در سطح فردی و چه در سطح جمعی است.

مقدمه
با استفاده روز افزون تلفن همراه و شناور شدن حوزه های عمومی و خصوصی روابط، مقوله فرهنگ در جایگاه ویژه ای قرار می گیرد. تلفن همراه با وجود عمر کوتاهی که در عرصه رسانه ها دارد، عنوان چهارمین صفحه نمایشگر (پس از سینما، تلویزیون و کامپیوتر) وهفتمین رسانه جمعی (پس از چاپ، ضبط صوت، سینما، رادیو، تلویزیون و اینترنت) را به خود اختصاص داده است (بوکارد، 2007).
تلفن همراه نیز همچون سایر رسانه های ارتباطی و فن آوریهای نوین، اول از همه توجه فردی را به خود جلب کرد. تا قبل از همه گیر شدن این رسانه، اینکه چقدر جامعه متاثر از این فن آوری خواهد شد، محسوس نبود. برای بررسی تاثیرات این رسانه بر روی جامعه باید از عناصر تشکیل دهنده جامعه آغاز کرد. عناصر تشکیل دهنده یک جامعه افراد آن جامعه هستند. بنابراین بررسی تاثیرات فردی تلفن همراه، حائز اهمیت است.
با توجه به گوناگونی خصیصه های فردی و تفاوتهای ایدئولوژی و رفتاری انسانها، این رسانه ارتباطی می تواند تاîثیرات زیادی در زندگی فردی افراد بگذارد. مهم ترین این تاثیرات در مقوله"هویت"مشخص میشود. علاوه بر یکپارچگی یک جامعه و یک فرهنگ، افراد جامعه متمایل به متفاوت بودن و برجسته بودن از جمع هستند. یک مجرا برای این تفاوت و بدنبال آن دسترسی به نوعی هویت، تلفن همراه است. نوع مدل گوشی تلفن همراه، انتخاب زنگها، تصاویر و حتی شمارههای ذخیره شده در حافظه تلفن همراه همه به نوعی نشان از هویت فرد می دهد. این تاثیرات در جوانان و نوجوانان بیشتر مشهود خواهد بود. نوجوانان و جوانان بیشتر از بزرگسالان درگیر مسئله هویت هستند. این متمایز شدن هویت شخصی از طریق استقلال ممکن میشود و تلفن همراه وسیله شخصی است که به جوانان برای تحرک و برقراری ارتباط همزمان احساس استقلال می دهد، زیرا از طریق تلفن همراه کانال ارتباطی فرد، از سایر اعضای خانواده جدا میشود و در واقع وقتی والدین برای فرزندانشان چنین حقی قائل میشوند، به این معناست که می خواهند فرزندانشان در این زمینه از انعطاف پذیری بیشتری برخوردار باشند.
اهمیت تلفن همراه در شکل گیری هویت و استقلال گاهی به حدی است که تلفن همراه هر فرد سمبلی از شخصیت ویمی شود. نوع گوشی، نوع تصاویر و پیامهای ذخیره شده و نوع اطلاعات فردی، همه وهمه گویای ویژگیهای اخلاقی فرد است. از مقوله های دیگری که از دیدگاه فردی حائز اهمیت است مسئله مد و مدسازی است. با گسترش مصرف تلفن همراه از یک سو و آگهی های مختلف تجاری در رابطه با آن، مسئله مد نیز مطرح میشود. بطوری که دیگر داشتن تلفن همراه به تنهایی ارزش محسوب نمیشود. بلکه نوع گوشی و میزان امکانات و خدمات آن و یا کمپانی تولید کننده آن مطرح است. وقتی پای کمپانی های تولید کننده به میان می آید، مقوله های مد سازی، تبلیغاتی و بازاریابی نیز مطرح میشوند. بنابراین انتخاب یک فرد و اینکه چه مدل گوشی ای انتخاب کند، از محدوده یک انتخاب فردی و یک تاثیر فردی، به مقوله گسترده تری مرتبط میشود و آن مقوله اجتماع است. از طرفی نوع شکل گیری هویت و استقلال فردی نیز حائز اهمیت است. اگر شکل گیری این هویت به طریقی سوء باشد یا به شکل مضری این هویت شکل یابد، و به دنبال آن حصول استقلال شخصی وسیله ای باشد برای ناهنجاری های اخلاقی، آنگاه صدقه اصلی به پیکره جامعه وارد خواهد شد. زیرا جامعه متشکل از افراد است و افرادی که هویت و استقلال ناهنجاری را در خود پرورش دهند، تهدیدی برای پیکره هنجار طلب جامعه خواهند شد.
بنابراین، با در نظر گرفتن این تاثیرات سوء، تلفن همراه در سطح وسیع هم به عنوان ابزاری مفید و هم به عنوان ابزاریمخرب و منفی مطرح میشود.
تاثیرات مثبت تلفن همراه بر همه کاملا مشهود است. این تاثیرات مثبت میتواند در راستای تمام تاثیرات مثبتی باشد که هر فن آوری نوینی در زندگی امروزه داراست. تاثیراتی از قبیل: تسهیل ارتباطات، کاهش موانع زمانی و مکانی در ارتباط، گسترش شبکه اطلاع رسانی و امکان همیشه در دسترس بودن و تبادل سریع اطلاعات. بطور جزئی از دیگر تاثیرات مثبت تلفن همراه، امکان استفاده از اینترنت در هر زمان و دسترسی به هر گونه اطلاعاتی در هر مکان است. همچنین تلفن همراه بستر مناسبی را برای سیستم های اطلاع رسانی جمعی فراهم میکند. شرکتهای معتبر کشور از قبیل مخابرات، اداره برق، صدا و سیما، و سایر رسانهها برای تبلیغات یا فرهنگ سازی تخصصی خود می توانند با سیستم اطلاع رسانی جمعی از طریق پیامهای کوتاه به تمامی مشترکین ارتباط برقرار کرده و از این طریق اطلاعات به طرز وسیع و سریعی بین جمعیت کثیری توزیع خواهد شد. تاثیرات مثبت تلفن همراه میتواند بیشتر در رابطه با فوائد فن آوری آن باشد. به عنوان مقوله ای که سعی میکند جدا از فرهنگ عمل کند. زیرا هرگونه فن آوری ای از قبیل تلفن همراه سعی میکند قائم به ذات خود باشد و در بستری که از آن پدید آمده یعنی بستر فن آوری رشد کند و ماندگار شود. ولی در جریان این رشد و توزیعها خواه ناخواه عوامل دیگری نیز دخیل میشود. تلفن همراه نیز همانند سایر فن آوریها علاوه بر تاثیرات مثبت تاثیرات منفی ای نیز دارد و این تاثیرات منفی بستر دیگری را که فن آوری بطور نامحسوس در آن در حال جریان است مشخص میکند. و این بستر نامحسوس بستر فرهنگی جامعه است. هرگونه تاثیر منفی استفاده از تلفن همراه خواه ناخواه به مقوله فرهنگ باز می گردد. به عنوان مثال از مهم ترین تاثیرات منفی تلفن همراه برای جامعه گسترش بعضی اطلاعات ناخواسته از بطن جامعه است. بطور مثال با گسترش سیستم عکس برداری دیجیتالی با تلفن همراه و یا با وجود امکان فیلمبرداری و توزیع همزمان آن از طریق بلوتوث، این امکان وجود دارد که هر اطلاعاتی یا هر واقعه ای که گسترش آن برای افکار عمومی مضر است به راحتی گسترش یابد و امکان کنترل و ریشهکن کردن آن پس از توزیع نیز تقریبا غیر ممکن گردد. حتی از طریق رسانه SMS نیز میشود بعضی اطلاعات محرمانه، اخبار کذب و مطالب منافی عفت عمومی را در سطح جامعه گسترش داد.
شناور شدن حوزه ی عمومی و خصوصی نیز از دیگر مقوله های منفی استفاده از این فن آوری است. از زمانی که تلفن همراه وارد زندگی انسان شده ما شاهد آنیم که مرز میان حوزهی عمومی و خصوصی به میزان قابل توجه ای شناور شده و هر کس خواسته یا ناخواسته در معرض شنود گفتگوهایی است که افراد با تلفن همراه انجام می دهند و در آن به بیان مسائل شخصی، حرفه ای و یا خانوادگی خود می پردازند که این نوع مکالمه آزاد و شریک کردن دیگران در صحبتها و مکالمات میتواند منجر به سوءاستفادههای بسیاری شود.
از بارزترین تاثیرات منفی تلفن همراه، گسترش و توزیع عکسها و فیلم های ناخواسته از زندگی خصوصی افراد است. به دلیل همه گیر بودن این فناوری و عدم توانایی کنترل (این رسانه، عکسها و فیلمهای زیادی به شکل ندانسته از افراد ضبط و در سطح جامعه پخش شده که منجر به فروپاشی روابط بسیاری از افراد شده است. بنابراین تمامی این خصوصیات منفی بطور مستقیم بر زندگی فردی افراد و بطور غیر مستقیم به بدنه جامعه ضربه می زند. از آنجایی که هر فردی واحد تشکیل دهنده جامعه بحساب می آید، نوع دیدگاه هر فرد در رابطه با فرهنگ، تاثیر مستقیمی بر روی جامعه خواهد گذاشت. و از طرفی جامعه نیز ایدئولوژی و فرهنگها و هنجارهای خود را به طرق مختلف به افراد تزریق میکنند. بنابراین این نوعی رابطه دو سویه است که هم میتواند فردی و هم میتواند جمعی باشد و هم میتواند مفید و هم میتواند مضر باشد. وقتی فن آوری ای مثل تلفن همراه روانه بازار میشود، بطن جامعه از آنجایی که تا به حال با چنین مقوله ای مواجه نشده، راهکاری برای واکسینه کردن جامعه در قبال آن فن آوری ندارد. بنا براین شکل گیری فرهنگ استفاده از یک فن آوری در مراحل اولیه مستلزم وجود فرهنگ شخصی افراد و پیشینه فکری، اجتماعی و خانوادگی هر فرد میشود. بطوریکه افراد با توجه به فرهنگ فردی خود میتواند از یک فناوری استفاده سوءیا استفاده مفید کنند که البته بعضاً این فرهنگهای شخصی مثبت و پیشرو اهداف جامعه است.
اما در بیشتر موارد بخصوص در کشورهای جهان سوم فرهنگهای فردی در خصوص استفاده از یک فن آوری شکل نگرفته است. بنا براین استفاده سوء از آن گسترش مییابد. این فرهنگهای فردی، گوناگون و غیر قابل کنترل اند. این گوناگونی و غیرقابل کنترل بودن برای اهداف اجتماعی و گسترش فرهنگ اجتماعی مضر است. زیرا هدف جامعه برایگسترش یک هنجار، یکپارچه کردن ایدئولوژی افراد است. این یکپارچگی و وحدت به بدنهی جامعه ثبات و مشروعیت میبخشد. بنابراین گوناگونی به شکل نا به هنجار در سطح جامعه باید به طرق مختلف کنترل شود. بهبود وضع جامعه ممکن نیست مگر از طریق بهبود ایدئولوژی فرهنگی فرد فرد افراد جامعه. این بهبودی از طریق گسترش فرهنگ سازی شکل میگیرد. فرهنگ سازی در سطح اولیه و فردی اش با افراد و در سطح بالاتر و جمعی اش با جامعه سر و کار دارد و مستلزم صرف انرژی و دقت بسیار است.

جنبه های مختلف تلفن همراه به عنوان یک ابزار ارتباطی
هدف فن آوری تلفن همراه به عنوان یک رسانه جمعی، برقراری ارتباط با اشکال مختلف است. این رسانه به عنوان یک مفهوم ارتباطی در اشکال مختلف به عینیت می رسد. این اشکال مختلف شامل جنبه های کلامی، نوشتاری و تصویری تلفن همراه میباشد که به قرار زیر به توضیح هر کدام می پردازیم.

1-جنبه ی کلامی
ابتدائیترین و اصلی ترین هدف کاربرد تلفن همراه امکان برقراری کلامی و صوتی از طریق این رسانه است. ارتباط کلامی از طریق تلفن همراه این امر را ممکن ساخته است که با هر کس و در هر کجا و در هر زمان به سهولت ارتباط برقرار کرد. هر چند این سهولت در ارتباط، موجب بروز مشکلات و نا هنجاریهای در سایر مسائل اجتماعی شده است. به عنوان مثال، از عواقب مضر این آسانی در ارتباط، کاهش قدرت حافظهی جمعی جامعه است. بدلیل سهولت در ارتباط، افراد برای تماس با هم تنها یک کلید را فشار می دهند و شماره در حافظه گرفته میشود. بنابراین افراد دیگر این زحمت یا این فعالیت را به مغز خود نمی دهند که شماره ای را حفظ کنند. بنابراین اگر زمانی، از تلفن همراه خود دور باشند، قادر به برقراری تماس نخواهند بود.
از دیگر معضلات مرتبط با جنبه ی کلامی تلفن همراه همانگونه که قبلاً ذکر شد شناور شدن حوزهی خصوصی و عمومی است. امروزه در مکانهای عمومی مختلف از قبیل ایستگاه اتوبوس، فروشگاهها و حتی دانشگاهها و مدارس، شاهد افراد بی شماری هستیم که با تلفنهای همراه خود در حضور دیگران مشغول صحبت هستند. بنابراین سایر افراد حاضر در این مکانهای عمومی ناخواسته به مکالمه آنها گوش می دهند. بعضی وقتها آنقدر صدای صحبت این افراد بلند است که گویی میخواهند برای جمعی سخنرانی کنند. برخی افراد آنقدر در مورد خود جزئیات می دهند که می توانید بیوگرافی شان را بنویسید. در گذشته اگر میخواستید مکالمه کسی را گوش دهید باید تلاش بسیاری می کردید، و اساساً عمل خوبی محسوب نمیشد. اما اینک ما براحتی کارهای روزانه، برنامه هایمان برای پایان هفته و خلاصه همه موارد شخصی مان را با دیگران در معابر عمومی شریک می شویم. به عبارت دیگر بخشی از جهان شخصی مان را خیلی عمومی کرده ایم. این عمومی کردن بیش از حد در واقع نوعی نابه هنجاری به حساب می آید. زیرا موجب بروز اختلالاتی در سطح جامعه میشود. اصلاح این نابه هنجاری مستلزم فرهنگ سازی در رابطه با استفاده صحیح از تلفن همراه است. به عنوان مثال از طریق سایر رسانه های جمعی از قبیل سینما و تلویزیون میتوان شیوه های درست استفاده از تلفن همراه و مکان وزمان مناسب مکالمه با این رسانه را تلویحاً رواج داد.
از دیگر معایب گسترش مکالمات کلامی تلفن همراه، رواج نوعی بی نزاکتی پنهان در سطح جامعه است. همه ما شاهد صحنه های بسیاری هستیم که در آن دو فرد با هم مشغول صحبت هستند و ناگهان تلفن همراه یکی از این افراد زنگ میخورد. این فرد مکالمه قبلی خود را قطع و به یک مکالمه جدید میپردازد. این گونه مکالمه های گاه به گاه قطع شده، تمرکز دقت را نسبت به موضوع مورد بحث کم میکند و گاه در صورت نخوردن زنگ هم افراد حواسشان متوجه این امر است که آیا تلفن شان به صدا در خواهد آمد یا نه. در بیشتر کلاسهای دانشگاهی هم گاه و بی گاه تلفن همراه دانشجویان و حتی اساتید به صدا در می آید که این مخالف مقررات آموزشی و آکادمیک است. اما از آنجا که این نا به هنجاری به عنوان نوعی هنجار به شکل قراردادی در بین افراد پذیرفته شده است، به ظاهر کمتر کسی توجه خود را متوجه این بی نزاکتی پنهان میکند و راه مبارزه با این ترویج پنهانی چیزی نیست جز ترویج فرهنگ صحیح استفاده از تلفن همراه. تلاشهایی کم و بیش محسوس در این زمینه شکل گرفته است. اما بیشتر این تلاشها به شکل اجبار به کار می رود. به عنوان مثال مدیر مدرسه یا استاد دانشگاه آوردن موبایل به کلاس را ممنوع میکنند. بنابراین هدف هنجار سازی آنها به شکل بی پایداری منجر به نوعی اجبار ظاهری میشود به طوریکه دانشجویان به ظاهر این قانون را رعایت میکنند اما در واقع از آنجایی که با فرهنگ قائم به ذات استفاده از این رسانه آشنا نیستند، شیوه غلط خود را به شکل پنهانی ادامه می دهند. بنا براین، اجبار می تواند در مراحل اولیه و ابتدایی موثر واقع شود اما برای داشتن جامعه ای به هنجار باید فرهنگ سازی پیشینه ای را ترویج داد به طوریکه فرد فرد جامعه، نه از روی اجبار، بلکه از روی درک این فرهنگ، از تلفن همراه خود در زمان و مکان مناسب استفاده کنند.
از دیگر مضرات عادت به مکالمات تلفنی از طریق تلفن همراه، بروز نوعی افسردگی در صورت عدم حضور تلفن همراه است زنگ خوردن تلفن همراه برای افراد این معنی ضمنی را دارد که کسانی به یاد فرد هستند یا اینکه وی فرد مهمی است. بنابراین وقتی موبایل فرد زنگ نخورد یا از موبایل اش دور باشد، احساس گم کردگی و افسر دگی میکند. زیرا این تصور غلط برای فرد تثبیت شده که به صدا در آمدن تلفن همراه به معنی عزیز بودن و مورد محبت قرار گرفته شدن اوست. این نوع طرز فکر سبب افزایش مکالمات تلفنی بین افراد میشود که گاه هیچ ضرورتی ندارد و تنها موجب صرف هزینه های بسیار و گاه حتی انرژیهای بسیار میشود که میتوانست صرف امور سازنده تری شود. آن روی سکهی این تصور که زنگ خوردن تلفن به معنی دوست دانسته شدن است، تصور دیگری هم است. این زنگ خوردن مداوم و امکان تماس در هر زمان و در هر مکان موجب بروز استرس همیشه در دسترس بودن میشود. امروزه انتظار عمومی از فرد اینست که قابل دسترس باشد. اگر نباشد باید بتواند دلیل و برهان بیاورد و یا در بدترین حالت توجیهی سر هم کند. بنابراین این استرس مضمن و پنهانی در طول زمان به بدنه ی جامعه صدمه وارد میکند.

2- جنبه نوشتاری
جنبه نوشتاری تلفن همراه یا پیام کوتاه، ابزاری نسبتا جدیدی برای بر قراری ارتباط است. این مجرای ارتباطی موجب گسترش کلمه های اختصاری و علامت های قرار دادی بسیار شده است که این خود موجب صرفه جویی در زمان می شود. بیشتر این علامتهای اختصاری نیز در میان کاربران پیامهای کوتاه شناخته شده و پذیرفته است. امروزه استفاده از پیام های کوتاه در میان عموم مردم به ویژه جوانان رواج بسیار دارد. بطوریکه پیام کوتاه به عنوان یک صنعت وسیع شناخته میشود. استفاده از پیام کوتاه در مقایسه با مکالمه تلفنی از فوائد بسیاری برخوردار است و موجب کاهش هزینه و صرفه جویی در وقت می شود. اما عدم وجود فرهنگ مناسب در استفاده از این رسانه موجب بروز ناهنجاریهایی در سطح جامعه و مختوش کردن زبان ملی میشود. به عنوان مثال از طریق این رسانه میتوان مطالبی را به سرعت بین همگان ترویج کرد که مخالف عرف و عفت عمومی جامعه است. این نوع همه گیری، گاه از کنترل خارج است و اگر فردی نخواهد هم در معرض این گونه پیامهای کوتاه قرار می گیرد. پیام کوتاه همچنین موجب گسترش اخبار پنهانی در رابطه با اوضاع کشور چه کذب و چه صحیح میشود. و این مسئله منجر به تشویش اذهان عمومی و یا افزایش بی اعتمادی جمعی به حکومت و نظام سیاسی کشور میشود. بنابراین تمامی این موارد و موارد مشابه لزوم فرهنگ سازی را در رابطه با پیام کوتاه به تصویر میکشد
از دیگر مضرات ارتباط نوشتاری از طریق تلفن همراه الزام اختصار نویسی و کوتاه کردن هر چه بیشتر عناصر زبانی بواسطه محدودیت مکانی (تعداد کارکتر) و زمانی میباشد. این امر از بارزترین نمونه های آسیب رسانی به زبان فارسی محسوب میشود. بسیار شاهد هستیم که افراد بخصوص جوانان از رسم الخط لاتین جهت نگارش به زبان فارسی استفاده میکنند که این در درجه اول خنثی کردن قبح استفاده از رسم الخط لاتین در نگارش فارسی را در پی خواهد داشت. پس اگر مجازم و عادت کرده ام که در ارتباطات خود از حروف لاتین استفاده کنم پس میتوانم در شرایط دیگر هم چنین کنم.
نکته دیگر، استفاده از واژهها و عبارات غیر دستوری و رواج اصلاحات انگلیسی در ارتباطات میباشد. شاید شما هم اصطلاحات غریبی چون"به اس ام اس"به معنی پیام کوتاه ارسال کن یا دی سی شدم (disconnected) به معنی ارتباطم قطع شد را شنیده باشید. رواج این اصطلاحات بهمراه ده ها عبارات مشابه صدمات جدی به فرهنگ زبانی جامع ما خواهد زد. از دیگر مشکلات رواج عبارات انگلیسی همانند ok، bye و cu (به امید دیدار) می باشد که در ارتباطات پیام کوتاه به کرات استفاده میشود.

3-جنبه تصویری
عکاسی و عکس برداری معانی مختلفی برای افراد مختلف دارد. اما نقطه ای مشترک تمامی این تعابیر و معانی، هدف برقراری ارتباط است (نیسلسون، 2003). استفاده از عکس موجب برقراری نوعی ارتباط تصویری بین افراد میشود که گاه بسیار گویا تر و موثر تر از کلام یا نوشتار تلقی میشود. امروزه افراد در سراسر جهان، بدون به همراه داشتن تلفنهای همراهشان که نوعی دوربین عکاسی سیار هم محسوب میشود، خانه هایشان را ترک نمیکنند. حتی عکاسهای حرفه ای که همیشه با دوربینهای عکاسی شان به سفر می روند گاهی پیش می آید که به علت همراه داشتن تلفن همراه مجهز به دوربین عکاسی، دوربین شان را با خود نمی برند. اما با وجود تلفنهای همراه مجهز به دوربینهای عکاسی، این امکان برای همه افراد است که چه بطور حرفه ای و چه بطور غیر حرفه ای و در هر زمان و در هر مکان مجهز به دوربین عکاسی بوده و قادر به ثبت وقایع اطراف خود باشند. صنعت عکاسی در گذشته به سهولت حال نبود و دوربین عکاسی هم در دست همه کس و در هر مکانی حاضر نبود. اما رشد سریع کابران تلفن همراه موجب شده است که هر فردی در جایگاه خود، یک عکاس، یک خبرنگار، یک کاریکاتوریست و یک منتقد اوضاع اجتماعی و فرهنگی محسوب شود. امروزه شاهد شکل گیری وب سایتها و وبلاگ های مختلفی هستیم که حاوی عکسهای گویا از وقایع اجتماعی یا معزلهای اجتماعی فرهنگی است. بیشتر این عکسها، از حیطه توانایی و مشروعیت عکاسان حرفه ای و خبرنگاران خارج است. اما افراد عادی میتوانند این گونه عکسها را به راحتی از طریق اینترنت گسترش دهند. بنابراین این امکان وجود دارد که هر واقعهی نادری که در لحظه ای رخ می دهد توسط کسانی ثبت شده باشد. این امکان از جهات بسیاری مثبت است. به عنوان مثال، به هنگام بروز حادثه ای مثل تصادف، زلزله یا انفجار در اثر بمب گذاریها و... این امکان که خبرنگار یا عکاس حرفه ای در مکان حادثه حاضر باشد کم است اما این احتمال که افراد حاضر در حادثه تلفن همراه داشته باشند بسیار زیاد است و از طریق دوربینهای دیجیتالی تلفن همراه عکسهای مفیدی در رابطه با آن حادثه، گرفته میشود که تمام این عکسها میتواند در مراحل بعدی مفید واقع شود. حتی شبکه های معتبر اخبار بین المللی نظیر BBC و CNN نیز از این گونه تصاویر در اخبار خود استفاده می کنند.
این امکان همیشه در صحنه بودن دوربین های دیجیتالی تلفنهای همراه علاوه بر فوائد ذکر شده، معایب زیادی هم دارند. از مهم ترین معایب این رسانه در هم شکستن حریم شخصی زندگی افراد است. به دلیل حضور همیشگی و غیر قابل کنترل تلفنهای همراه این امکان وجود دارد که هر لحظه و هر جایی از افراد مختلف بویژه اشخاص معروف عکس برداری و فیلم برداری شود و از این طریق حریم خصوصی زندگی این افراد در معرض خطر قرار گیرد. بنابراین فرهنگ سازی در استفاده از سیستم عکس برداری توسط تلفنهای همراه از اهمیت ویژه ای برخوردار است. زیرا عکسها و تصاویر به نسبت نوشته ها و حتی کلام، تاثیرگذارتر و مستقیم تر است و همانطور که تاثیرگذاری آن مستقیم و بیشتر است، معایب و ضررهای آن نیز بیشتر و مستقیم تر متوجه افراد جامعه و در سطح بالاتر بدنهی جامعه است. بدلیل این اهمیت ویژه، فرهنگ سازی مناسب میتواند موجب گسترش سیستم اطلاع رسانی و ارتباط مثبت در میان افراد جامعه شود و حس مسئولیت پذیری، ظرافت، تیزبینی و نکته سنجی را در افراد بیشتر کند.

ارتباط دو سویه فرهنگ و تلفن همراه به عنوان یک فن آوری
امروزه هیچ ابزار فرهنگی ای به اندازه تلفن همراه نشانگر قدرت نبوغ و در عین حال مخرب فن آوری نوین نیست. در اغلب جوامع اروپایی و آسیایی و حتی کشورهای جهان سوم، تلفن همراه عمدتا به عنوان عضو لاینفک محسوب می شود. فن آوری در مفهوم جامع خود در سطح دانایی ها و نیازهای فطری انسان نمی گنجد. بنابراین هر فن آوری جدیدی که پا به عرصه ی ظهور میگذارد نه تنها از نظام باورها و عقاید و فرهنگ افراد یک جامعه فاصله دارد بلکه از خود نظام فن آوری نیز فاصله دارد. زیرا برای مقوله فن آوری نمیتوان قوانین مستحکم و همگانی ای که در خور هر فن آوری ای باشد صادر کرد. بنابراین هر فن آوری جدیدی نیازمند تفکر در زمینه اصالت وجودی آن در حوزه فن آوری و همچنین تفکر در زمینه چگونگی تطبیق آن در نظامهای گوناگون انسانی است. حال چگونه می توان فن آوری را که به سختی قائم به ذات خود است، در خدمت نظامهای مختلف اقتصادی و فرهنگی جوامع مختلف در آورد؟ در رابطه با تلفن همراه به عنوان یک فن آوری همه گیر و گسترده نیز این سوال مطرح خواهد بود. به طور حتم تاîثیر این رسانه در کشورهای اروپایی با تاثیر آن در کشورهای آسیایی متفاوت است. بنابراین باید سعی در برقراری نوعی آشتی بین لجام گسیختگی فناوری و اصالت فرهنگی و باوری کرد. این فرایند آشتی در واقع همان فرهنگ سازی است. حال چگونه میتوان در استفاده از تلفن همراه فرهنگ سازی کرد؟ برای پاسخ به این سوîال اول باید تعریفی مرتبط از فرهنگ ارائه کرد:
فرهنگ در واقع مجموعه ای از هنجارها، باورها و ارزشهای مشترک است که نظام اجتماعی یک کشور حول محور آن میچرخد. در کشورهای آسیایی از قبیل ایران، مقولهی فرهنگ از اهمیت ویژه ای برخوردار است. زیرا در نظام اقتصادی و اجتماعی این کشورها، باورهای عموم و ارزشهای اخلاقی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بنابراین عواقب مضر ناشی از تناقض فن آوری و فرهنگ در اینگونه کشورها بیشتر محسوس خواهد بود. از جمله عواقب این تناقض، تغییر عادات و سنن فرهنگی این گونه جوامع به شکل نا به هنجاری است.
گونا گونی فرهنگهای مختلف در جوامع مختلف از آنجا ناشی میشود که انسانها قادر به تفکر انتزاعی هستند. این تفکر انتزاعی منجر به تفکر در مورد آینده و نیازهای آتی میشود. برای مثال انسانها در مورد چگونگی زندگی در مناطق مختلف می اندیشند. قطعا زندگی در یک منطقه ساحلی با زندگی در بیابان تفاوت بسیاری دارد. پس این نوع واکنشها در رابطه با محیط، به نوع محیط بستگی دارد. محیطهای مختلف با توجه به نیازهای مختلف، فرهنگهای خاص خود را گسترش می دهد و این فرهنگهای متفاوت اهداف مختلفی را برای جوامع مختلف فراهم کرده است که این اهداف به نوبه خود موجب نیازهای مختلف و در حیطه آن نو آوری و در پاسخ به آن نیازها شده است. بنابراین تقابل فناوری و فرهنگ همیشه وجود داشته است. حال سوالی که مطرح میشود این است که آیا فناوری بر وی فرهنگ تاثیر میگذارد یا فرهنگ بر رویفناوری؟ در پاسخ به این سوال میتوان گفت فناوری و فرهنگ رابطه ای متقابل و وابسته به هم دارند (مورفی، 2008). بدین معنی که فناوری فرهنگ را تغذیه می کند و فرهنگ نیز به فناوری مشروعیت می بخشد. بنابراین این دو مقوله با هم واز هم رشد میکنند و پیوسته بر روی هم تاثیرات فراوانی می گذارند.
موارد زیادی از تاثیرات فناوری بر فرهنگ قابل ذکر است که از این میان به شرح مواردی از این تاثیرات می پردازیم.
اولین تاîثیر فن آوری تلفن همراه بروی جامعه تخریب فرهنگ حفظ حریم خصوصی دیگران است. همانگونه که اشاره شد در گذشته به هنگام صحبت افراد با هم، دیگران کمتر این فرصت را برای شنیدن مکالمات آنها داشتند. ولی امروزه افراد خواه ناخواه در معرض زندگی خصوصی و صحبتهای خصوصی هم قرار میگیرند. مقوله ی حفظ حریم شخصی که زمانی ارزش شناخته میشد با ورود این فن آوری به سرعت تغییر ماهیت داد و به حالت خنثی رسید وحتی فراتر از آن نیز رفت. بطوری که حفظ حریمهای ارتباطی نه تنها ارزش شناخته نمی شود، بلکه صحبت کردن در حضور دیگران معقول و متمدنانه شناخته میشود. بنابراین فرهنگ ریشه ای حفظ حریم خصوصی، به سرعت ودر عین حال به شیوه ای نا محسوس تخریب میشود. از دیگر تاثیرات فناوری تلفن همراه بروی فرهنگ وجامعه، مربوط به حوزهی اخلاقی است. پوشیدگی و حفظ بعضی شئونات و مسائل اخلاقی که ارزش محکم ای در جامعه شناخته می شود، با کمک این رسانه علنی میشود. در واقع مقولهی اخلاق زیر مجموعه ای از مقولههای حریم شخص به شمار می رود و از آنجایی که شئونات و مسائل اخلاقی بخشی از حریم شخصی افراد و جامعه اند، تخریب حریم شخصی منجر به تخریب حریم اخلاقی نیز میشود. نمونه بارز این مقوله پخش فیلمهای مستهجن یا خلاف عفت عمومی جامعه است که به سرعت و به شیوه ای غیر قابل کنترل در سطح جامعه پخش میشود.
از دیگر موارد استفاده نادرست از این رسانه در تخریب اخلاق، استفاده نامناسب از عکسها و یا ترویج پیامهای کوتاه غیر اخلاقی است که امروزه در سطح جامعه رواج دارد و بدلیل گستردگی آن قبح و زشتی آن در نزد افکار عمومی به آرامی از بین رفته است بطوری که اینگونه مسائل در ذهن افراد مجاز شناخته میشود. اینگونه مشروعیت دادنها به ناهنجاری ها منجر به بروز مشکلات فراوانی میشود و تنها در صورتی قابل حل است، که تصور فرد فرد افراد جامعه از این مقبول بودن تغییر کند.
از دیگر تاثیرات بارز فن آوری تلفن همراه بروی جامعه همانطور که پیشتر گفته شد، ترویج فرهنگ بی ادبی است. بطوریکه این بی ادبی حاصل از تلفن همراه، به شکل یک هنجار شناخته شده و مجرای خود را در میان سایر قوانین معاشرت باز کرده است. بطوری که قطع محبت کسی به دلیل زنگ خوردن تلفن همراه بی نزاکتی محسوب نمیشود.
موارد ذکر شده از تاثیرات فناوری بر فرهنگ بود. در واقع فناوری در آن واحد هم به جامعه صدمه می زند و هم به جامعه کمک میکند. فوائد آن برای رشد اقتصادی جامعه زیاد است اما اگر فرهنگ را فرهنگ وابسته به سنتها و باورهای جامعه در نظر بگیریم، تاثیرات فناوری بر آن مخرب خواهد بود. از آنجایی که فرهنگ یک جامعه پیش زمینه و بستر فناوری آن جامعه خواهد بود، بنابراین تاîثیرات منفی فناوری بر وی فرهنگ جامعه مشهودتر خواهد بود (بکر، 2008). به هر حال پیشرفت فناوری اجتناب ناپذیر است و چه خوب و چه بد، ما باید خود را برای تغییرات حاصل از آن آماده کنیم. اما فناوری در یک فضای خالی توسعه نمی یابد. در واقع گسترش و تکامل فناوری جزء قوانین تکامل طبیعت نیست. پتانسیل ابتکارات و دامنه های گوناگون فناوری نامحدود است. بنابراین ما باید در رابطه با گزینش یک سری فناوریها و عدم گزینش یک سری دیگر از فناوری انتخاب آگاهانه ای بکنیم و اگر در مواردی مثل تلفن همراه امکان این انتخاب میسر نبود، باید به فرهنگ سازیبپردازیم.
همانطور که ذکر شد علاوه بر تاثیر فناوری بر فرهنگ، فرهنگ نیز موجب تغییراتی در فلسفه استفاده از یک فناوری و کاربرد آن میشود. در واقع نوآوری های فناوری ک بدلیل نیازهای فرهنگی بوجود می آید. روند گسترش کارکردهای یک فن آوری نوین بدین گونه است که در ابتدا مرتبط با یک هدف خاص است. اما با گذشت زمان و همه گیر شدن استفاده از آن فن آوری، نیازهای جدیدی شکل می گیرد. بنابراین متعاقب آن، آن فن آوری باید پاسخگوی نیازهای بالقوه ای که برای مصرف کنندگان بوجود می آید باشد. از مصادیق این تاثیر میتوان به افزوده شدن خدمات ارتباطی مخابرات همانند ارتباط مکتوب و تصویری و ارایه نرم افزارهای مختلف در تلفن همراه اشاره کرد.
اما گاه این نیازهای بالقوه، رابطه چندانی با فلسفه بوجود آمدن آن فن آوری ندارد و گاه حتی یک نیاز همگانی نیز محسوب نمی شود. بلکه اینگونه نیازها مرتبط با فرهنگها، سنتها و آداب و رسوم خاص مردم یک کشور است. بنابراین فن آوری ایکه به شکل واحد به کشورهای مختلف سرایت میکند و به گونه ای متولد میشود، رشد خود را به اشکال مختلف و در خور نیازهای مختلف مردم یک جامعه طی میکند (گلاتس، 2008). بنابراین فرهنگهای مختلف جوامع مختلف، تاثیر خود را بروی فن آوری خواهند گذاشت. در این رابطه میتوان به ابداعات مسلمانان در استفاده از تلفن همراه به عنوان مثال افزودن امکانات جدیدی به تلفن همراه از قبیل قبله یابی یا آموزش مناسک حج اشاره کرد.
بنابراین در اثر همنشینی با فرهنگ خاص جامعه و با درک نیازهای فرهنگی خاص، فناوری به سمت تامین نیازهایفرهنگی و مذهبی جامعه سوق داده میشود بطوریکه هم اکنون، این امکانات ویژه چون اطلاعات صیاحتی، نقشه شهرها، قبله یابی و یا آموزش مناسک حج در پیش فرض امکانات برخی تلفنهای همراه قرار داده شده است.
هر چند با وجود همه این توضیحات، تاثیرات. فناوری بر فرهنگ مشهودتر است. اما در واقع این به نوع دیدگاه ما بستگی دارد. اگر به فن آوری ای مثل تلفن همراه به شیوه ای بنگریم که وسیله ای است برای تعیین قبله، آنگاه میگوییم فرهنگ به فناوری شکل داده است. اما اگر به فناوری به چشم فرایندی نگاه کنیم که موجب تماس و ارتباط افراد جامعه با هم میشود، آنگاه میگوییم که فناوری نه تنها فرهنگ را تغییر نمی دهد، بلکه آن را به سمت خاصی سوق می دهد. به هر حال در نگاهی جامع، میتوان گفت فناوری و فرهنگ بطوری متقابل بروی هم تاثیر می گذارند. در واقع فرهنگ، توسعه و گسترش فناوری را از طریق مقوله های چون مذهب، جنگ و یا اقتصاد ممکن میسازد و این گونه تغییرات در نگاهی وسیع تر موجب تغییر فرهنگ جامعه خواهد شد.
بنابراین این گونه تقابل در فرهنگ جامعه موجود است. و راه گریزی نیز از پیشرفت های فناوری نیست. اما تنها راه ممکن برای هدایت این جریان سرکش فناوری، فرهنگ سازی و آشناسازی مردم جامعه با چگونگی استفاده و برخورد با این رسانه ارتباطی است.
ایده آل ترین صورت فرهنگ سازی، آموزش در سطح دبیرستان، دانشگاه و رسانه های عمومی است. زیرا در این مقاطع هنجارهای رفتاری و فرهنگی هنوز بطور کامل در نظام فردی شکل نگرفته و هدایت درست این جریان موجب جهت گیریمناسب و به هنجار این فن آوری خواهد شد.
روش دیگر فرهنگ سازی در سطح اعمال قانون است. این امر بر روی لزوم قانونگذاری جامع و شفاف تاکید کند. بدین معنی که قوانین و مقررات ویژه ای به منظور برخورد با تخلفات و جرایم مربوط به استفاده از تلفن همراه وضع شود. بدنبال وضع چنین قوانینی، داشتن هرگونه پیام کوتاه و یا عکسی که حاوی نکات غیر اخلاقی است و تهدیدی برای حریم شخصی افراد و جامعه محسوب میشود، با تعریف معین و روشن خود جرم شناخته میشود. بنابراین با وضع قوانین سنگین و تعیین بعضی از خط قرمزها و اعمال دقیق این قوانین، فرهنگ صحیح استفاده از تلفن همراه بطور غیر مستقیم در جامعه اعمال میشود.
روش موîثر دیگر در فرهنگ سازی که مرتبط با علایق و ایدئولوژیهای فردیست، ارائه ارزشهای قابل قبول استفاده از تلفن همراه توسط افرادی است که برای مردم قابل قبول و احترام برانگیزند. به عنوان مثال با ساخت و پخش فیلمهایی که تلویحا حاوی نکات اخلاقی از این قبیل میباشد و یا توصیه مستقیم افرادی که مشهور و محبوب هستند مبنی بر استفاده صحیح و معقول از تلفن همراه. همچنین استفاده از تبلیغ های حاشیه ای چه در تلویزیون وچه در سطح شهر بطوری که در دراز مدت این تبلیغات از حواشی و پس زمینه به زمینه اصلی فکری افراد منتقل شود و نابه هنجاریهای حاصل از تقابل فرهنگ و فناوری را اصلاح کند می تواند در بهبود فرهنگ استفاده از تلفن همراه کمک کند.

نتیجه گیری
رشد برق آسای مصرف تلفن همراه در سطح جامعه و همه گیر شدن استفاده از این فن آوری، مشکلاتی بدنبال دارد. قدم اول در حل این مشکلات شناسایی و درک فلسفه این قبیل ناهنجاریهاست و مطالعات اخیر در این زمینه نقش به سزایی داشته است. اما قدم دوم و اصلی در حل این معزل اجتماعی ارائه راه کارهایی برای رفع ناهنجاریهای مرتبط با این فن آوری است. چنانچه ذکر شد، کارکردهای مختلف یک فن آوری همچون تلفن همراه انعطاف پذیر و قابل تغییر است. بدین معنی که فرهنگ یک جامعه میتواند به پیشروی یک فن آوری سمت و سو دهد. بنابراین این انعطاف پذیری کمک به سزایی به روند فرهنگ سازی و تغییر هنجارهای جامعه در این ارتباط میکند و تغییر هنجارها به معنی واقعی کلمه میسر نمیشود، مگر با اعمال دقیق راه کارهای ارائه شده توسط محققان و صاحب نظران.

منابع

منابع لاتین
Baark"E. Jamison" " A. (1986). in E: Baark Jamison Eds Technological Development.
Backer"P. (2008).The relation between technologi and cuHure.
Nisselson"E. (2003). Why will wireless camera phones revolutionize the photogeraphyindustry ?
Emerson Wines " A. (2008). the symbiotic Relationship of Technology and culture.
Glotz"p. Bertschi"S".locke" " C. (2008). Thumb culture: The meqning of mobile phones for societi.

منابع فارسی
فرهنگ ولی مجازی. (1387) و هادی خانیکی

منبع: / هفته نامه / پگاه حوزه / 1388 / شماره 265، آبان ۱۳۸۸/۰۸/۰۰
نویسنده : آرام رضاصادقی