گسترش فضاهای مجازی و گسترش کاربران و مخاطبان، ضرورت تدوین اصول و چارچوبهای ویژه را برای در امان ماندن این فضا از بی اخلاقی های رسانه ای اجتناب ناپذیر ساخته است. در گفتگو با حجة الاسلام محمد مهدی نمازی از فعالان حوزه رسانه و سردبیر فصلنامه ره آورد نور - مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی قم - کوشیده ایم ضرورتهای لازم در این حوزه را بررسی کنیم:

* بی اخلاقی در فضای مجازی معمولا از سوی چه کسانی انجام می شود؟
**اینکه تصور کنیم عدم رعایت اخلاق در فضای مجازی تنها از سوی افراد سودجو و غیر اخلاقی صورت می پذیرد شاید چندان صحیح نباشد، زیرا چنانچه گذشت، مفاهیم اخلاق در فضای سایبر کمی غریب و در دیدگاههای مختلف نیازمند تعاریف واحد و روشنی است. مثلاً بحث کپی رایت و رعایت حقوق پدید آورندگان در فضای سایبر از مباحث مناقشه برانگیزی است که از دیدگاه برخی رعایت نکردن آن خلاف اخلاق تلقی می شود و نوعی جرم و تضییع حق دیگران محسوب می شود و از نگاه اسلام موجب ضمان می گردد و از نگاه برخی حق التالیف در فضای سایبر و حتی در حوزه نرم افزارهای آفلاین مالکیت محسوب نشده و استنساخ و کپی برداری جایز شمرده شده است.
همچنین هک کردن و نفوذ در سایتهای دیگران ممکن است برای برخی که حتی متخلق به اخلاق باشند، در حد یک تفنن و سرگرمی و یک شیطنت مباح قابل توجیه باشد. انتشار مطالب بیهوده و هرزنامه ها و دستکاری اطلاعات دیگران، سرکشی به رایانه های اشخاص و سازمانها و حتی پراکنده کردن ویروسهای غیر مخرب ممکن است برای برخی در فضای مجازی خلاف اخلاق تلقی نشود. در حالی که از نظر اخلاق فناوری همه این موارد می تواند به خسارتهای جبران ناپذیری ختم شود و موجب گرفتاریهای بسیاری برای افراد و سازمانها شود. سرعت انتشار و تکثیر اخبار و اطلاعات و دسترسی جهانی به مطالب منتشر شده در فضای مجازی و حجم بسیار تخریب داده ها و اطلاعات در جامعه مجازی در صورت انتشار ویروسها، دستکاری اطلاعات و کپی برداری از آثار گاهی قابل اندازه گیری و محاسبه نیست. اما انجام بی اخلاقی توسط افراد بی اخلاق در فضای مجازی واضح است که همان آسیبهای جامعه واقعی را در پی خواهد داشت که قرآن کریم می فرماید: به سبب آنچه دستهای مردم فراهم آورده، فساد در خشکی و دریا نمودار شده است، تا ] سزای [ ِ بعضی از آنچه را که کرده اند به آنان بچشاند، باشد که بازگردند. (41 الروم)انتشار تصاویر و مطالب خلاف اخلاق و مستهجن، نشر اکاذیب و مطالب خلاف واقع به قصد تشویش اذهان، آموزش تخریب، آدم کشی و خیانت، انتشار ویروسهای مخرب، نفوذ در حسابهای مالی دیگران و دزدی اموال و غارت بانکها و غیره همه و همه مواردی است که قطعاً نمی تواند از یک انسان با اخلاق سرزند.

* آیا می توان ادعا کرد هویت مجازی در فضای سایبر عامل گسترش بی اخلاقی است ؟
**البته در نگاه اسلامی که اخلاق در سه ضلع انسان، خدا و جامعه تعریف می شود و فرد با اخلاق در هر حال خدا را ناظر و حاضر بر اعمال و رفتار خود می بیند؛ به این دلیل است که تقوا و پرهیزکاری در اسلام مایه قبولی اعمال انسان است و قرآن کریم می فرماید «خدا فقط از تقواپیشگان می پذیرد. » (27 المائده)در این صورت این ادعا که ناشناس بودن می تواند فرد را در فضای مجازی از قید و بند اخلاق رها ساخته و دست به هر کاری بزند، حداقل در مورد مسلمان واقعی منتفی است، اما کسانی که ایمان ضعیفی دارند و رفتارشان در خلوت و جلوت متفاوت است، ممکن است در این محیط از قابهای اخلاق خارج شده و دست کم دست به تجربیاتی بزنند. به هر حال رعایت اخلاق فناوری در چارچوبی ارزش محسوب می شود که مصادیق و موارد آن برای شخص با اخلاق کاملاً تبیین شده و از نظر وی آن عملکرد دارای بار ضد ارزشی بوده و ارتکاب به آن معصیت و باعث تاریک شدن روح و ضمیر آدمی شود. اما اگر اخلاق تنها التزام به هنجارهای یک جامعه است و تنها با رویکرد اجتماعی به آن نگاه کنیم و آن را فرآیندی اجتماعی و غیرنفسانی بدانیم، در این صورت ممکن است وقتی ناشناس باشیم و با هویتی غیر واقعی در جامعه مجازی ظاهر شده باشیم و یا در اجتماعی مجازی وارد شده باشیم که رعایت هنجارهای آن برای ما چندان مهم نباشد، در این صورت دست به اعمال و رفتارهایی بزنیم که کاملاً با شخصیت شناخته شده ما متفاوت باشد در این حال ما یک انسان دیگری خواهیم بود که رفتارش کاملاً شبیه یک جانی، متقلب و دزد است.

* آیا اخلاق را می توان در فضای سایبر شبیه سازی کرد ؟
**در ابتدا آنچه به نظر می رسد اینکه اخلاق از جمله ملکات و صفات نفسانی است که ظهور و بروز آن در عملکرد و افعال بیرونی آدم قابل درک و بر محیط تأثیر گذار است، از این رو تصور شبیه سازی اخلاق در فضای مجازی مانند تصور شبیه سازی حسادت و خشم یا شوق و شعف است که تا نمود و عینیتی نداشته باشد، نمی توان آن را نشان داد یا به دیگران منتقل کرد، اما اگر گفته شود توصیه به رعایت اخلاق و توجه به آموزه های اخلاقی را در فضای سایبر شبیه سازی کنیم، شاید بتوان ایده هایی مطرح نمود مثل آنچه اکنون در قالب تعهد نامه برای ورود به برخی از سایتها مشاهده می کنیم ویا تذکراتی که برای برداشت برخی اطلاعات به کاربران داده می شود، اما با کمی تامل با توجه به انعطاف در فضای مجازی به نظر می رسد هر کاری امکان پذیر باشد، همچنان که پیوسته انسان برای نشان دادن معقول به محسوس متوسل می شده است، امروزه نیز امکان شبیه سازی سجایای اخلاقی که کاربر به اختیار خود آن را برگزیند و بر اساس تعهد اجتماعی و اعتقادات شخصی خود با امضای پروتکلی اخلاقی در جامعه مجازی افسانه وار روئین تن شده و مصون از آلوده شدن و آلوده کردن در دنیای مجازی وارد شود و سیستم به مدد فناوری بر رفتار وی نظارت کند، دور از انتظار نیست.

* چرا با وجود دسترسی به فناوری فضای مجازی هنوز نتوانسته ایم امنیت را در این فضا تامین کنیم ؟
**همچنان که فضای مجازی در ترکیبی پیچیده از فناوری در حوزه سخت افزار و نرم افزار خلق شده و میلیونها انسان عمدتا نخبه و از اقشار تحصیل کرده و فرهیخته و از فرهنگها و ملتهای متفاوت در تشکیل چنین فضایی در طی بیش از دو دهه دست به دست هم داده اند و چنین فرایند پیچیده ای را به وجود آورده اند و پیوسته این جامعه افسانه و رؤیایی روزآمد شده و حلقه های جدیدی از روابط اجتماعی را ایجاد کرده و می کند که تا روز قبل از آن برای انسان تخیلی بیش نبود، طبیعی است که برقراری امنیت و ایجاد قوانین و مقررات برای رعایت موازین اخلاقی و انسانی در آن به سادگی و تنها به مدد فناوری ممکن نخواهد بود.
بلکه تأمین امنیت چنین فضایی نیازمند آگاهی های کاربران و احساس نیاز شهروندان جوامع مجازی به امنیت و آسایش و رویکردی اخلاق مدارانه به ارتباطات در جامعه مجازی است که تا بشر امروز به این مرحله از بلوغ فکری و نیاز روحی و فطری دست پیدا نکند، تصور امنیتی همه جانبه در این فضا تخیل نوعی مدینه فاضله و نگاهی آرمانگرایانه است.

* اگر دولتها بخواهند تکلیف خود را با این فضا مشخص کنند راه آن چیست ؟
**دولتها در زمینه های متعدد با فضای مجازی در ارتباط و مواجهه قرار می گیرند، از جمله آزادی های مدنی و اجتماعی، عملیات اداری و خدماتی، بانکداری و تجارت، آموزش و پرورش، بهداشت و خدمات درمانی و امنیت و پیشگیری و پیگیری جرائم و غیره که راه تعامل با این محیط تنها با حضور، نظارت و کنترل این فضا به صورتی هدفمند و ارتقابخش ممکن به نظر می رسد. امروزه دولتهای استقلال طلب در چنین فضایی با جنگ نرم و تهاجمات مجازی روبه رو هستند که حضور نداشتن به موقع، سریع و حساب شده ضربه های جبران ناپذیری را متحمل می شوند. مسلما بی توجهی یا کم توجهی به جامعه مجازی از سوی دولتها می تواند مسیر اراده ملتی را عوض کرده و در تعارضات فرهنگی و تقابلات عقیدتی با صدمات جدی روبه رو شوند.

تاریخ انتشار در سایت: ۲۳ بهمن 
منبع: / روزنامه / قدس ۱۳۸۹/۱۰/۲۹
گفت و گو شونده : محمد مهدی نمازی