یکی از جامعه شناسان امریکایی ۲۵سال پیش از معضل اطلاع رسانی به نام «بحرانی برای آیندگان» یاد کرد و ابراز داشت: «کشورهای پیشرفته به دلیل تهی بودن از ارزشهای اجتماعی والا، با برداشتن لقمه یی چنین مشکوک که نه سود آن مشخص است ونه زیان آن، به بلعی دست زده است که هضم آن مشکل به نظر می رسد.» در همان زمان یا اندکی پیش از آن آلوین تافلر از ظهور دنیایی سخن گفت که پایه و اساس آن را تولید اطلاعات علمی تشکیل می داد. ازنظر تافلر، تبعات اصلی ورود به دوران متکی بر تولید اطلاعات، نفی و ویرانی نظامهای متمرکز سیاسی است. به عقیده وی «اگر در دوران پیشین نظامهای سیاسی قادر بودند با کنترل تولید کالایی ـ مانند رژیمهای سوسیالیستی ـ یا استثمار طبقاتی ـ مانند رژیم سرمایه داری ـ تمرکز قدرت سیاسی را امکانپذیر سازند، در دوره جدید، امکان کنترل بر تولید اطلاعات علمی ممکن نیست و به همین جهت، نوآوری های جدید در نظامهای اطلاع رسانی نویدبخش بسط دموکراسی در سطح جهان است».(۴) به نظر تافلر تحولات جدید در عین حال نویدبخش پایان نابرابری ها در سطح جهانی است: «در عصر تولید کالایی، قطب کالاهای متکی بر تکنولوژیهای پیشرفته جدید (شمال) قادربه انجام دادن فرآیندی از مبادله نابرابر با قطب مصرف کننده یا تولیدکننده کالاهای متکی بر تکنولوژیهای عقب مانده تر (جنوب) بود اما عصر متکی بر تولید اطلاعات علمی، یکسره این موازنه را دگرگون ساخت و دوره یی را به همراه آورد که شکافهای جهانی در آن به حداقل رسید.»(۵)
چندی از پیشرفت وسایل و ابزارهای اطلاع رسانی نگذشته بود که دیدگاه خوشبینانه تافلر در خصوص تحولات نوین جهانی زیر سؤال رفت و از اواسط قرن بیستم رویکردهای انتقادی معقولی در خصوص شکافهای جدید جهانی ناشی از گسترش وسایل ارتباطی نوین ظاهر گشت. دیدگاه خوشبینانه تافلر زمانی مطرح شده بود که دوران جدید هنوز به چالش کشیده نشده بود و از این رو، کاستی های خود را نیز نشان نمی داد. گروه اندیشمندان جدید در رویکرد جدید نسبت به وسایل ارتباطی و اطلاع رسانی نوین ـ با پذیرش جنبه های مثبت آن ـ گسترش ابزارهای اطلاع رسانی در عرصه حیات اجتماعی را به نقادی کشیدند و اثرهای تخریبی آن را مورد تأکید قرار دادند. یکی از جامعه شناسان جدید ـ آلن تورن ـ در توصیف های اثرهای تخریبی تحولات نوین ناشی از گسترش وسایل اطلاع رسانی، از «زمینه های تازه برای اعمال کنترل اجتماعی به نحو غیردموکراتیک و بروز تنش ها و ناآرامی های حاد اجتماعی و سیاسی»(۶) یاد می کند. وی خصلت اصلی نظام اطلاع رسانی نوین را «ازخودبیگانگی انسان می نامد که در جوامع فوق صنعتی رخ می نماید.»(۷)
این رویکرد نوین انتقادی، نظام جهانی رابا این دیدگاه مورد تحلیل قرار می دهد که به سوی تشدید نابرابری ها و افزایش شکافها در حرکت است. از دیدگاه این گروه از صاحب نظران، تحولات جدید نه تنها گامی به سوی تعدیل شکافهای جهانی نخواهد بود بلکه روند تغییرات ناشی از تحول در علم و گسترش اطلاع رسانی پدیدآورنده یی وضعیتی است که تصورگریز از چنبره عقب ماندگی را ناممکن می سازد، مگر آنکه کشورهای بی بهره از فن آوری اطلاعات راهکارهای اساسی تری بیندیشند.
اکنون در نتیجه ادغام شرکتهای متعدد، واگذاری بی رویه نهادهای دولتی به بخشهای خصوصی ونیز نبود سیستم نظارتی کامل و دقیق بر روند اطلاع رسانی وضعیت نابسامانی در زمینه تولید و اشاعه داده ها و اطلاعات در روند جهانی ایجاد شده است و نشانه یی وجود دارد مبنی بر اینکه ما وارد دوره یی شده ایم که باید برای رهایی از یکسویه سازی اطلاعات بکوشیم؛ نشانه هایی حاکی از ظهور اطلاع رسانی به عنوان ابزارنوین سلطه. برای پیشگیری از چنین روندی نیازمند همت ملی و عزم علمی هستیم که این نیز جز در سایه تلاش جمعی اندیشمندان، محققان، مدیران، دست اندرکاران و مسؤولان اجرایی ممکن نمی افتد. چند راهکار اساسی به عنوان زمینه های پیشنهادی برای همگامی با نظام نوین اطلاع رسانی جهانی و برون رفت از مصرف کنندگی صرف در زیر مورد اشاره قرار می گیرد:
۱ـ تردیدی دراین واقعیت نمی توان داشت که جهان درحالت خیز تازه یی به سمت یک تحول دوران ساز است. جانمایه این تحول درحوزه اطلاع رسانی و دانایی استقرار یافته است.
۲ـ وضعیت یادشده درعرصه جهانی ـ در زمینه های فن آوری های اطلاعاتی ـ همان قدر که نویدبخش تحول و ارتقای جایگاه کشورهای درحال توسعه است زنگ خطری تاریخی برای این کشورهاست. زیرا می تواند دور جدیدی از تسلط باشد منتهی درشکل جدید خود.
۳ـ کشورهای درحال توسعه و از جمله ایران با موانع ساختاری عمده یی درهمسویی با این تحول دوران ساز قرار دارد. بسیج منابع، سرعت، دقت و همه جانبه نگری درمدیریت رفع این بحرانها، ضرورت هایی است که پیش روی این کشورها قرار دارد.
۴ـ ایران باتوجه به مجموع توانمندیها و منابع بالقوه انسانی و تولیدی برای توسعه ـ درمیان کشورهای درحال توسعه ـ در زمره کشورهایی است که می تواند امیدوارانه برای تحول پذیری و ارتقای جایگاه علمی ـ فنی خود در نظام آتی بین المللی بکوشد و همین امر نیز بار مسؤولیت دست اندرکاران اجرایی و برنامه ریز کشور را سنگین تر می کند.
۴ـ از جمله ضروری ترین اقدامات برای رفع موانع جهت ارتقای جایگاه علمی ـ ارتباطی ایران ، انجام دادن یک برآورد عقلانی و دقیق از اهداف ممکن و منابع و توانمندی های موجود و نیز نحوه فعلیت بخشیدن به آنها برای دستیابی به هدف های ممکن است.
۵ـ باید به عامل انسانی در پیشرفت های علمی توجه کرد. عمدتاً هنگامی که سخن از ضرورت و توجه به تحقیق و پژوهش علمی می شود ، ذهن برنامه ریزان متوجه افزایش امکانات و اختصاص بودجه های بیشتر به بخش تحقیق و پژوهش می شود و نیروی انسانی شاغل در بخش های پژوهشی و ارتقای کیفیت نیروی انسانی کمتر مورد توجه قرار می گیرد. این درحالی است که شرط اولیه و اساسی برای افزایش قابلیت و توانایی تولید علم و نوآوری اطلاعاتی ، نیروی انسانی است.
۶ـ صرف هزینه های موردنیاز برای تولید و اشاعه اطلاعات علمی. سرمایه گذاری دربخش تحقیقات، سرمایه گذاری درحوزه یی است که درکوتاه مدت بازدهی ندارد و بازگشت سرمایه دراین حوزه با سایر حوزه ها قابل قیاس نیست. این واقعیت سبب می شود که صرف هزینه برای تولید اطلاعات علمی مقرون به صرفه قلمداد نشود و بخش های مختلف کشور به خریداری اطلاعات علمی روی آورند. این استدلال در شرایط محدودیت منابع مالی بویژه برای کشوری مانند ایران که منبع اصلی تأمین درآمدش ـ نفت ـ با شرایط نااستوار بازار مواجه است ممکن است مقبول به نظر افتد اما باید در نظر داشت که استوانه اصلی قدرت درجهان پیش رو برحد توانایی تولید اطلاعات علمی استوار است و از این رو صرف هزینه برای تولید اطلاعات علمی یک فرصت بیرون از محاسبات روزمره اقتصادی است.
۷ـ گسترش امکانات ارتباطی . عصر اطلاعات به معنای ظهور عصری است که تبادل اطلاعات درسطح اجتماعی درحدی است که سبب می شود چندین میلیون نفر درنتیجه برهم کنشی به صورت یک نفر عمل کنند. بنابراین، تولید اطلاعات علمی با حجم بر هم کششی و ارتباط اذهان در سطح ملی یا در سطح بین ا لمللی همبستگی مستقیم دارد. به این ترتیب، برای افزایش توان تولید اطلاعات علمی باید سطح و توان ارتباطی درداخل و با محافل بین المللی را گسترش داد.

• پاورقی:
۴ـ آلوین و هیدی تافلر، جابه جایی در قدرت. مترجم.
۵ـ آلوین و هیدی تافلر. موج سوم. مترجم: شهیندخت خوارزمی، ناشر: انتشارات خوارزمی، ۱۳۶۷
۶ـ منوچهر محسنی. مبانی جامعه شناسی علم، ناشر: کتابخانه طهوری، چاپ اول۱۳۷۲ ص۱۵۸
۷ـ همان ص۱۵۹
• منابع :
۱ـ کینگ الکساندر و اشنایدر برتراند «نخستین انقلاب جهانی » : از انتشارات باشگاه روم، مترجم: شهیندخت خوارزمی تهران : احیای کتاب ، .۱۳۷۴
۲ـ «گفت وگو با عبدالحسین آذرنگ پیرامون اطلاع رسانی ». کرانه، فصلنامه کتاب ، کتابخانه ، کتابداری ، اطلاع رسانی ، سال اول، شماره دوم ، تابستان .۱۳۷۳
۳ـ تافلر آلوین، «موج سوم » مترجم: شهیندخت خوارزمی ، تهران: انتشارات خوارزمی ، ۱۳۷۴
۴ـ رهیافت، از انتشارات شورای پژوهش های علمی کشور، شماره ،۹ ویژه نامه آینده علم و تکنولوژی ، تابستان .۱۳۷۴
۵ـ محسنی ، منوچهر، مبانی جامعه شناسی علم. تهران: کتابخانه طهوری، ۱۳۷۲
۶ـ برترین ابرقدرت اقتصادی جهان کیست؟ ماهنامه جام، سال چهارم ، شماره ،۳۷ تیرماه .۱۳۷۴

منبع: / روزنامه / ایران ۱۳۸۰/۰۳/۰۲
نویسنده : شهروز دولتخواه