مقدمه :
با توسعه ارتباطات دور ، به ویژه زمانی که به صورت یک نهاد اجتماعی بر اقتصاد و فرهنگ ، نخبگان فکری و آموزشی ، جامعه مدنی ، گستره عمومی و دیگر ابعاد و وجوه اجتماعی اثر گذار و افراد جامعه می توانند به اطلاعات دست یابند . « جامعه اطلاعاتی » پدید خواهد آمد .
جامعه اطلاعاتی ، مرهون توسعه زیر ساخت های ارتباطی در کشورهاست . در این جامعه ، آحاد مردم به شبکه‏های پهن باند خواهند پیوست ، چرا که بدون حضور در این شبکه ها ، نمی توانند ، بسیاری از نیازهای خود، می شود از جمله تجارت ، آموزش ، تفریح و سرگرمی را برآورده سازند . در جامعه اطلاعاتی مفهوم قدرت تغییر می کند و بخشی از قدرت دولتها به جامعه و نظامهای جهانی انتقال می یابد. گستره عمومی در جامعه اطلاعاتی ترکیبی از تجلی های دو قلمرو سیاست و اقتصاد است . کارکرد ارتباطات دور ، گستره ی عمومی در جامعه اطلاعاتی را تعیین می کند . جامعه اطلاعاتی مرز میان عوام و خواص را بر می دارد . چون این عناوین تا حدودی از انحصار علم ، تخصص و اطلاعات در یک گروه خاص ناشی می شد ، اما در جامعه اطلاعاتی ، حق دسترسی به منابع اطلاعاتی ، حق ذخیره برخورداری و عرضه اطلاعات ، عمومی است . در جامعه ا طلاعاتی نظارت اجتماعی از طریق مبادله ی اطلاعات انجام می گیرد .
بطور خلاصه برای این جامعه چندین ویژگی می توان برشمرد :
1- وابستگی رشد اقتصادی به تحولات فنی در عرصة اطلاعات .
2- جایگزینی فناوریهای ارتباطی به عنوان ابزارهای اقتصادی ، اطلاعاتی به جای ماشین هایی که از ابزارهای اقتصادی، صنعتی اند .
3- مطرح شدن بخشهای مربوط به تولید و توزیع فناوریها و خدمات اطلاعاتی به عنوان بخش اصلی صنعت
4- بازسازی صنعت با فناوری اطلاعات

بنابراین باید گفت ؛ فناوری ارتباطات و اطلاعات لازمه توسعه کشورها محسوب می شود . امروز دیگر کشورها قادر نخواهند بود با تکیه بر مواد اولیه یا حتی صنعت ، از اقتصاد ، آموزش و فرهنگ با ثباتی برخوردار شوند ، لذا تمامی مساعی خود را در جهت توسعه این فناوری به کار بسته اند . هر چند این تلاش در سراسر جهان نتیجه یکسان نداشته است و مفهوم جدیدی به نام « شکاف دیجیتالی » را رایج کرده است .
امروز جوامع در این بخش هم مثل سایر بخشها به دو قطب فقیر و غنی تبدیل شده اند . کشورهای دارای فناوریهای پیشرفته ، در مقایسه با کشورهای کمتر توسعه یافته از ارتباطات و فناوریهای اطلاعات بیشترین بهره را می برند . هنوز 80 درصد تلفن ثابت دنیا در 20 درصد دنیا - کشورهای توسعه یافته - است . به عبارتی در حالی که در سال 2001 میلادی ضریب نفوذ تلفن ثابت در کشورهای توسعه یافته عدد 87 است ؛ در کشورهای کمتر توسعه یافته 6 می باشد . یا در حالی که به ازای هر 1000 نفر در کشورهای با درآمد بالا 592 تلفن ثابت ، 608 تلفن همراه و 396 کاربر اینترنت وجود دارد ، این میزان برای هر 1000 نفر در کشورهای کم درآمد به ترتیب 30 ، 10 و 4/6 است .
لذا ملاحظه می شود ، نگرانی بزرگ جوامع در حال توسعه ، بعد از پشت سرگذاشتن ، استعمار و نابرابری اقتصادی و سیاسی ، شکاف دیجیتالی و اطلاعاتی است . چرا که امروز عصر دانایی است ودر دنیایی با این ویژگی قدرت در دست کسانی است که با استفاده از ارتباطات و اطلاعات داناتر شده اند .
کشورهای جنوب و جنوب غربی آسیا ، در تقسیم بندی جهانی در زمره کشورهای کمتر توسعه یافته قرار گرفته‏اند . این کشورها ، با ویژگی های جغرافیایی ، اقتصادی و جمعیتی متفاوت در توسعه زیر ساخت های اطلاعاتی هم متفاوت عمل کردند . کشورهای جنوب ، شامل بنگلادش ، بوتان ، هند ، مالدیو ، نپال ، پاکستان و سریلانکا ، با جمعیتی بالغ بر 3/1 میلیارد نفر و کشورهای ترکیه ، عراق ، سوریه ، ایران ، ازبکستان ، کویت و 000 در غرب آسیا ، با جمعیتی حدود 300 میلیون نفر در این دو ناحیه از جهان برای ایجاد جامعه ا طلاعاتی تلاش های گسترده ای را آغاز کرده اند ، به طوریکه بعد از چین یکی از بازارهای پرمشتری جهان محسوب می شوند .
در این مقاله ، جامعه اطلاعاتی در منتخبی از کشورهای جنوب غربی آسیا ، یعنی آذربایجان ، ازبکستان ، پاکستان ، ایران ، ترکیه ، کویت و هند مورد بررسی قرار می گیرد .
کشورهای هند ، پاکستان ، ترکیه ، آذربایجان ، ازبکستان و کویت با جمعیتی بالغ بر یک میلیارد و 360 میلون نفر ، یک پنجم جمعیت جهان را دارند . (1)
از یک طرف هند به عنوان دومین کشور پر جمعیت جهان و از طرف دیگر کویت به عنوان یکی از کشورهای کوچک جهان در این ناحیه قرار دارند . ترکیه و ایران با جمعیتی تقریباً برابر ، اما ارتباطات و فناوری اطلاعات نابرابر و پاکستان با جمعیتی تقریباً معادل با این دو کشور ، اما زیر ساخت های ضعیف ارتباطات در این بخش از جغرافیای جهانی قرار گرفته اند . آذربایجان و ترکمنستان ، به عنوان دو کشور جدید الاستقلال با امکانات و شرایط متفاوت از دیگر کشورها هم در همین منطقه قرار دارند . جدول شماره 1 ، شاخص های پایه در کشورهای مورد بررسی را نشان می دهد .
در زمینه تلفن ثابت پایین ترین ضریب نفوذ یعنی 9/2 و بالاترین یعنی 5/28 در آسیا نیز در بین همین 7 کشور قرار دارد .
هدف از ارائه این مقاله در آستانه دو رویداد بزرگ بین المللی در عرصه ارتباطات ، برگزاری اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی و نمایشگاه تلکوم 2003 در ژنو ، مروری بر برنامه و عملکرد این کشورها و یادآوری تجربیات مهم آنان برای توسعه کشور و همچنین معرفی زیر ساخت های توسعه ارتباطات در ایران برای ورود به جامعه اطلاعاتی است .
در این مقاله ضمن بررسی شاخص های پایه زیر ساخت ارتباطات دور در کشورهای مورد بررسی ، سناریوی توسعه ارتباطات دور و رسیدن به جامعه اطلاعاتی تحلیل می شود.

زیر ساخت های جامعه اطلاعاتی در جنوب غربی آسیا
کشورهای مورد بررسی در سال 2001 میلادی ، با مجموع 8/77 میلیون خط تلفن ثابت در حال کار و 4/31 میلیون مشترک تلفن همراه ، 5/7 درصد دارندگان خطوط تلفن ثابت و 3 درصد از مشترکین تلفن همراه را در جهان تشکیل می دهد .
در همین سال ضریب نفوذ تلفن ثابت در منطقه، 4/13 ، تلفن همراه ، 7/11 و اینترنت 5/2 بوده است . که نسبت به سال قبل( 2000 میلادی ) به ترتیب 10 و 11 درصد رشد داشته است ؛ اما رشد اینترنت در این سالها بالای 50 درصد بوده است . از سوی دیگر ضریب نفوذ تلفن ثابت در این منطقه در سال 1990 میلادی 4/7 بوده است . که در عرض 10 سال 90 درصد رشد یافته است . در این سال ، در کشورهای مورد بررسی تلفن همراه و اینترنت مورد استفاده قرار نمی‏گرفته است . جدول شماره 2 ، شاخص های جامعه اطلاعاتی در این کشورها را نشان می دهد .
شتاب توسعه مخابرات در بخش تلفن ثابت و همراه در کشورهای مورد بررسی قابل تأمل است و هنوز به جز دو کشور کویت و ترکیه در سایر کشورها، زمان انتظار برای دریافت تلفن ـ همراه و ثابت ـ طولانی است ، هر چند تعداد افراد در انتظار در فاصله سال 2000 تا 2001 میلادی کاهش یافته است . جدول شماره 3 شاخص های جامعه اطلاعاتی در کشورهای مورد بررسی در سال 2000 را نشان می دهد .
در برخی کشورها مثل هند و پاکستان فهرست و زمان انتظار برای تلفن افزایش یافته است و این موضوع یعنی تقاضای غیر محسوس و بسیار بالا برای تلفن در این کشورها باز هم در حال افزایش است . زیرا مردمی که هرگز به دلیل ناباوری نسبت به دریافت تلفن ، ثبت نام نمی کردند ، طرز فکر خود را تغییر داده اند . آنان در مواجهه با توسعه پرشتاب مخابرات در منطقه متقاضی هر دو نوع تلفن همراه و ثابت هستند . همچنین در کشوری مثل ایران هر چند زمان انتظار کوتاه شده است ، اما تعداد متقاضیان هر روز رو به افزایش است . به عنوان مثال در سال 2001 میلادی حدود 7/1 میلیون شماره تلفن واگذار شده است ، لیکن در همین سال حدود 2 میلیون متقاضی جدید ثبت نام کرده اند.
در زمینه افزایش تقاضا تلفن در این کشورها توسعه اقتصادی نیز نقش دارد ؛ درآمد سرانه بالا تقاضا را افزایش داده است . همزمان کاهش قیمتهای خدمات مخابراتی براین شتاب می افزاید .
پدیده پیشی گرفتن تعداد تلفن همراه نسبت به تلفن ثابت هنوز در منطقه مورد بررسی ، به جز ترکیه و کویت محقق نشده است . پاکستان پایین ترین ضریب نفوذ در تلفن ثابت (34/0 درصد) و ازبکستان پایین ترین ضریب نفوذ در تلفن همراه ( 60/0 درصد ) را دارد .
ضریب نفوذ اینترنت در همه کشورهای مورد بررسی پایین است . بالاترین ضریب نفوذ متعلق به کویت با 7/7 درصد دیده می شود . ایران در تلفن ثابت رتبه سوم بعد از ترکیه و کویت ، در تلفن همراه رتبه چهارم بعد از ترکیه ، کویت و ازبکستان و همچنین در اینترنت رتبه سوم بعد از ترکیه و کویت را داراست .
رشد شاخص های مخابراتی از سال 1990 تا سال 2001 ـ یک دهه ـ بیانگر تلاش کشورهای منطقه برای رسیدن به شاخص های جهانی است . ضریب نفوذ تلفن ثابت در سال 1990 در این کشورها به ترتیب 6/8 ، 9/6 ، 8/0 ، 2/2 ، 20، 6/0 و 4 بوده است . (2)
کشورهای مورد بررسی برای ایجاد جامعه اطلاعاتی همچنان در آغاز این راه طولانی قرار دارند . برخی زمینه‏های رسیدن به چنین جامعه ای ، مثل استفاده از کابل های فیبرنوری قابل تأمل است.

موفقیت کشورهای منطقه در توسعه فیبرنوری
یکی از اجزای اصلی زیر ساخت ارتباطی در جامعه اطلاعاتی شبکه انتقال است . ماهواره ، کابل های نوری و مسی ، رادیو و مایکروویو شبکه انتقال کشورها را می سازد . که در بین این چهار وسیله « فیبرنوری » جدیدترین و مؤثرترین است .
تا قبل از بکارگیری فیبرنوری در شبکه انتقال مخابرات ، یک زوج سیم مسی با قدرت انتقال یک خط تلفن ، وسیله اصلی انتقال بود . اما هم اکنون فیبرنوری که یک تار مویی از جنس شیشه است ؛ امکان انتقال هزاران خط تلفن ، دیتا و تصویر بطور همزمان را فراهم می کند و مشکلات سیم مسی را هم ندارد .این قابلیت عظیم باعث شد ، تا این صنعت در دو دهه اخیر پیشرفت قابل ملاحظه ای داشته باشد و به عنوان بک بن ( پی بستر) شبکه‏های اطلاع رسانی یا جامعه اطلاعاتی معرفی شود.
هم اکنون با توجه به همین قابلیت ، شبکه انتقال بین المللی و داخلی اکثر کشورهای جهان ، فیبرنوری است و پروژه های مهمی در سطح بین الملل اجرا شده است . اگر کشورهای توسعه یافته در زمینه ارتباطات و فناوری اطلاعات به موفقیت های غیر قابل مقایسه با سایر کشورها دست یافته اند ، نتیجه توسعه زیرساخت ها یا شبکه‏های انتقال بوده است . توسعه ای که در این کشور ها از آغاز دهه 1990 میلادی آغاز شده است. در حال حاضر ظرفیت شبکه انتقال را تا 100 برابر افزایش داده ، به نحوی که انتقال اطلاعات به صورت چند رسانه ای درباند پهن ممکن شده است ، نتیجه این توسعه ، کاربرد فناوری ارتباطات و اطلاعات در جامعه بوده است . در این زمینه « فیبرنوری » نقش اصلی را داشته است .
در ایران از سال 1366 هـ . ش با اجرای پروژه فیبرنوری تهران ـ کرج ، صنعت فوق به کار گرفته شد و به دنبال آن در یکی از مهمترین پروژه های فیبرنوری یعنی TAE مشارکت کرد . هم اکنون در ایران 23 هزار کیلومتر فیبرنوری بین شهری اجرا شده است که تا پایان سال جاری به 30 هزار کیلومتر می رسد . در پروژه ارتباطی آسیا ـ اروپا (TAE) که از طریق فیبرنوری به طول 24 هزار کیلومتر بین چین تا آلمان امتداد یافته 20 کشور از جمله ، ایران ، آذربایجان . ازبکستان ، پاکستان و ترکیه عضویت دارند . به عبارت دیگر 5 کشور از 7 کشور مورد بررسی در جنوب غربی آسیا در اجرا و استفاده از این پروژه مشارکت دارند.
کشور هند ، نیز از طریق پروژه فیبرنوری دور دنیا (FLAG ) به شبکه سراسری فیبرنوری متصل است . این پروژه عظیم ارتباطی به طول 28000 کیلومتر از ژاپن شروع و به انگلستان ختم می شود . کشورهای اصلی که در این پروژه مشارکت دارند ، عبارتند از : ژاپن ، کره . چین ، هنگ کنگ ، تایلند ، مالزی ، هند ، امارات متحده عربی، مصر ، ایتالیا ، اسپانیا و انگلستان .
ایران از طریق فیرنوری جاسک ـ فجیره به این پروژه متصل و بخشی از ارتباطات بین المللی خود را تأمین می‏کند . کشور هند و پاکستان در پروژه مهم دیگر فیبرنوری به نام SEA-ME-WE3 مشارکت دارند . این پروژه یک لینک فیبرنوری است که آسیای شرقی را از طریق خاورمیانه به اروپای غربی متصل می نماید . طول مسیر این کابل 18 هزار کیلومتر در 18 کشور به شرح زیر است :
انگلستان ، فرانسه ، پرتغال ، مراکش ، ایتالیا ، یونان ، ترکیه ، مصر ، عربستان ، جیبوتی ، عمان ، امارات متحده عربی، پاکستان ، هند ، سری لانکا ، تایلند ، اندونزی و سنگاپور ، با پذیرفته شدن استرالیا ارتباط بین چهار قاره تأمین می شود . ایران هم بخشی از ارتباطات بین الملل خود را از این طریق تأمین می کند .
کویت دیگر کشور منطقه از طریق کابل فیبرنوری Fog که از کشورهای بحرین ، قطر و امارات متحده عربی عبور و به پروژه SEA-ME-WE3 متصل می شود یا شبکه جهانی فیبرنوری ارتباط دارد . ایران هم در سال 1381 با امضاء قراردادی مشترک با کویت زمینه ارتباط با این پروژه (Fog) را فراهم کرده است . (3)
همانگونه که گفته شد ، همه کشورهای منطقه در مهمترین پروژه های فیبرنوری دور دنیا مشارکت دارند . علاوه بر این شبکه انتقال داخلی کشورها هم از طریق فیبرنوری تأمین می شود . لذا می توان گفت ، کشورهای مورد بررسی، به ویژه ایران و ترکیه در شبکه انتقال « زیرساخت » که اساس رسیدن به جامعه اطلاعاتی است . سرمایه گذاری قابل توجهی داشتند اند که در آینده اثرات آن بیشتر آشکار می شود .
توسعه ارتباطات روستایی و تجربه ایران
از دیگر مشخصه های جامعه اطلاعاتی دسترسی عموم مردم به اطلاعات است . تلاش برای حذف فاصله بین نقاط شهری و روستایی مهمترین اقدام کشورهای منطقه به شمار می رود . تجربه ایران برای حذف این فاصله برای کشورهای یاد شده بسیار مفید است . در این خصوص توضیحات بیشتری ارائه می شود.
با میانگین 2/46 درصد جمعیت در نواحی روستایی (براساس اطلاعات کشورهای مورد بررسی )، جنوب غربی آسیا یک منطقه نسبتاً روستایی نشین است . بنابراین اطمینان از دسترسی به ارتباطات باید هدف اصلی باشد . ضریب نفوذ روستایی ، تعداد مکانهای دارای خدمات تلفن و پوشش تلفن همراه ، از جمله راههای اندازه گیری دسترسی روستایی به مخابرات است .
آمار ضریب نفوذ تلفن شهری و روستایی همیشه برای همه کشورها موجود نیست ، هر چند داده های موجود نشان می دهد که نسبت ضریب نفوذ تلفن شهری به روستایی 13 به 5/1 در این منطقه است .
ضریب نفوذ روستایی در مقایسه با متوسط ضریب نفوذ تلفن شهری بیانگر این است که نواحی روستایی به میزان کافی مورد حمایت قرار نمی گیرند . هر چند ضریب نفوذ روستایی بهترین راه بررسی مسأله نیست . زیرا در آمد در نواحی روستایی پایین بوده و هزینه نصب یک خط تلفن بسیار بالاتر از شهرهاست .
واقعی تر این است انتظار داشته باشیم ، تلفن ها در مناطق روستایی ، مشترک باشد . یعنی یک خط تلفن به صورت همگانی مورد استفاده ساکنان یک روستا قرار گیرد . البته این نوع تلفن با تلفن های همگانی شهری متفاوت است . یکی دیگر از راه های اندازه گیری ، دسترسی خطوط تلفن خانگی زیاد در روستاها ست . یعنی در خانه‏ها تلفن وجود داشته باشد .که اگر هر دو روش مد نظر باشد ، می‏توان گفت 60 درصد از موقعیتهای روستایی در جنوب غربی آسیا به نوعی به خدمات مخابراتی دسترسی دارند . در هند ، دسترسی به تلفن از طریق تلفن های پانچایاب روستایی علی رغم جمعیت زیاد روستانشین ، فراهم شده است . در ایران از طریق دفاتر مخابرات روستایی ، دفاتر مشترک پست و مخابرات و مراکز سوئیچ کم ظرفیت بیش از 83 درصد مردم روستایی به تلفن دسترسی دارند . در حال حاضر 37 هزار روستا یا 80 درصد روستاهای بالای 100 نفر جمعیت در ایران ، دارای ارتباطات مخابراتی هستند که در سال جاری 20 درصد باقیمانده هم به شبکه ارتباطی کشور وصل خواهند شد . پیش بینی می شود تا سال 2008 میلادی همه روستاهای ایران دارای ارتباط باشند .
دسترسی به خدمات تلفن همچنین در اثر توسعه سریع خدمات تلفن همراه در روستاها گسترش یافته است . این توسعه با کمک تلفن همراه معمولی و تلفن همراه روستایی امکانپذیر است . شبکه های بدون سیم در سالهای اخیر، توسعه ا رتباطات روستایی را شتاب بخشیده است . ایران همچنین می خواهد از طریق تلفن همراه روستایی ، بیش از یک میلیون تلفن به روستائیان واگذار کند . تجربه ایران در این زمینه می تواند مورد استفاده کشورهای منطقه به ویژه پاکستان و ازبکستان که دارای جمعیت زیاد روستایی هستند قرار گیرد .
محیط مقرراتی
خصوصی سازی و آزاد سازی مخابرات در سالهای اخیر همواره مورد تأکید سازمان های بین المللی بوده است از این رو به همه کشورهای در حال توسعه ایجاد محیط رقابتی توصیه شده است .
این محیط دورنمای مخابرات کشورهای مورد بررسی را در یک وضعیت و همگام با تحولات جهانی مورد انتظار اتحادیه بین المللی ارتباطات دور دوباره شکل داده است . همه دولتها در سطح منطقه تغییرات زیادی را در روشهای توسعه زیر ساختهای جامعه اطلاعاتی ایجاد کرده اند . به خصوص حضور بخش خصوصی در همه کشورها جدی گرفته شده است و در حال حاضر مجوزهایی برای بخش خصوصی و راه اندازی تلفن ثابت و همراه فراهم کرده اند .
همانطور که در جدول شماره 5 ملاحظه می شود در کشورهای مورد بررسی رقابت کامل هنوز به وقوع نپیوسته است؛ در بخش راه دور بین الملل ، به جز هندوستان بقیه کشورها رقابت را آزاد نکرده اند . اما در بخش خدمات تلفن همراه ، رقابت گسترده است . همه دولتهاـحتی ایران ـ اقداماتی برای خصوصی سازی کرده اند . جالب است گفته شود ، در هندوستان 35 اپراتور برای توسعه تلفن همراه رقابت گسترده ای را شروع کرده اند . برخی کشورها هم خدمات محلی خود را به اپراتورهای بخش خصوصی اجاره داده اند . (5)
با این حال با توجه به تحولات کشورهای پیشرفته ، تجدید نظر در سیاست گذاری ارتباطات دور در کشورهای مورد بررسی بجز ترکیه ضروری است .

تجربه ترکیه
همانطور که در جدول های پیشین نشان داده شد ، در بین کشورهای مورد بررسی ، ترکیه توانسته است با برنامه ریزی اصولی و تغییر ساختار ، ارتباطات دور و زیر ساخت های جامعه اطلاعاتی را به نحو مطلوبی توسعه دهد . از این رو ، تجربه این کشور ، برای همه کشورهای منطقه الگوی مناسبی خواهد بود .
اولین اقدامات برای حذف انحصار در مخابرات ترکیه در سال 1994 میلادی انجام شد . در این سال ، خدمات پست و مخابرات از هم جدا و مخابرات در اختیار شرکت تعاونی ، دولتی « ترک تلکوم» قرار گرفت . بعد از آن به موجب قانون دیگری در آگوست 1996 میلادی 49 درصد سهام ترک تلکوم به بخش خصوصی واگذار شد . در سال 1999 میلادی ترک تلکوم تصمیم گرفت در اجرای طرح خصوصی سازی ، خدمات غیر اساسی را به بخش خصوصی واگذار کند . در سال 2000 میلادی نهاد مقررات گذار جدید در ترکیه تأسیس شد و به این ترتیب خصوصی سازی شدت یافت .
در ماه مه سال 1993 میلادی ، ترک تلکوم دو قرارداد 15 ساله ، برای ساخت و بهره برداری از شبکه تلفن همراه منعقد کرد ؛ شرکت « ترک سل » مرکب از کنسرسیومی از شرکت های فنلاند تلکوم و اریکسون و شرکت تل سیم برنده مزایده شدند ، این قرارداد به صورت تقسیم درآمد و الگوی ساخت بهره برداری ـ انتقال (BOT) بسته شد ـ هر دو کنسرسیوم باید حداقل 400 میلیون دلار در شبکه سرمایه گذاری و 1/47 درصد از درآمدشان را به ترک تلکوم می دادند. بنابه توافق نامه های اولیه ، هر دو کنسرسیوم مجاز شدند تا هر کدام مجوز کلی را یک جا به مبلغ 500 میلیون دلار خریداری کنند . طبق برنامه ، این مجوز قرار بود در سال 1997 میلادی به هر کنسرسیوم اعطا شود ولی به دلیل مشکلات موجود به سال 1998 میلادی موکول شد . هیأت وزیران ترکیه در فوریه و آوریل سال 1998 میلادی صدور مجوز را تصویب کرد . به این ترتیب دو کنسرسیوم مجوز 25 ساله را در ازای سرمایه گذاری عمده ی خود دریافت داشتند و تعهد کردند هر کدام 500 میلیون دلار به خزانه دولت بپردازند . بعد از این اقدام دولت ،دیگر سرمایه گذاران و به ویژه خارجی ها برای سرمایه گذاری در بخش تلفن همراه ترکیه حتی با پرداخت مبلغ 500 میلیون دلار به دولت اعلام آمادگی کردند . شرکت مخابرات اسپانیا ، فرانس تلکوم و موتورولا و 000 چندین شرکت دیگر خارجی از جمله این شرکت ها بودند .
شرکت ترک تلکوم یا مخابرات ترکیه هم صاحب مجوز ایجاد شبکه جدید تلفن همراه شد ، این شرکت هم با معروفترین شرکت های مخابراتی جهان قرارداد مشاوره منعقد و به توسعه تلفن همراه همت گذاشت.
در نهایت ، حاصل چنین مدیریتی ، تعداد تلفن های همراه در این کشور از مرز 20 میلیون شماره ، تا پایان سال 2001 فراتر رفت و پیش بینی می شود با کامل شدن تجربه خصوصی سازی و تصویب قوانین مرتبط ، توسعه سریع مخابرات در این کشور همچنان ادامه یابد . طبیعی است با توسعه زیر ساخت ها ، امکان استفاده از خدمات دیگر جامعه اطلاعاتی نیز فراهم می شود.(6)

نهاد مقررات گذار
برای حذف انحصار و فراهم کردن شرایط رقابت در بازار مخابرات ، کشورهای ترکیه ، پاکستان ، هند نهاد مقررات گذار ، مستقل از اپراتورهای دولتی تأسیس کرده اند . مهمترین وظیفه این نهاد اعطای مجوز و نظارت بر عملکرد بخش خصوصی و تعین تعرفه هاست .
این نهاد عموماً دارای 5 تا 7 عضو است که اعضای آن توسط ، مجلس یا رئیس جمهور ـ در کشورهای مختلف متفاوت است ـ از میان نامزدهای معرفی شده توسط وزارت ارتباطات انتخاب می شوند. از نظر مالی خود مختار و مستقل است . و قدرت مقررات گذاری ، نظارت ، وضع قانون به انضمام وضع محدودیت ها و اعمال تحریم ها را در هنگام لزوم داراست . در ایران نهاد مقررات گذار در قانون جدید وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات پیش بینی شده است و چنانچه در شورای نگهبان به تصویب برسد ، شرایط اعطای مجوز به بخش خصوصی تسهیل خواهد شد . در سایر کشورها ، مجوز دهی توسط دولت یا وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات صورت می گیرد .

توسعه IT در هند و جهش جامعه اطلاعاتی در منطقه
توسعه IT یا فناوری اطلاعات از دیگر مشخصه های جامعه اطلاعاتی است . در واقع با توسعه زیر ساخت ها ، اینترنت و به تبع آن کاربرد ارتباطات و فناوری اطلاعات در کشورها توسعه می یابد . با توسعه این بخش صنایع مرتبط به ویژه تولید نرم افزار توسعه پیدا می کند و جمعیت زیادی در بخش شاغل می شوند . در بین کشورهای جنوب غربی آسیا ، هند بسیار موفق عمل کرده است که تجربه مفیدی برای دیگر کشورها خواهد بود .
توسعه صنعت IT در هند از اوایل دهه 1990 میلادی آغاز شد . صادرات نرم افزار به عنوان شاخص توسعه IT در هند ، از 128 میلیون دلار در سال 1991 میلادی به 6 میلیارد دلار در سال 2000 میلادی و 10 میلیارد دلار در سال 2001 میلادی رسید. براساس برنامه پیش بینی شده ، قرار است درآمد ناشی از تهیه نرم افزار در این کشور به 87 میلیارد دلار و میزان اشتغال در این بخش به 2/2 میلیون نفر در سال برسد .
علل موفقیت هند به عنوان یک تجربه گرانبها برای کشورهای منطقه به شرح زیر است :
1- تمرکز و تأکید مدیریت عالی کشور هند بر روی توسعه IT .
2-تغییر رویکرد از خودکفایی به همبستگی در اقتصاد
3-توجه و عنایت کافی به نهادهای مشاوره ای قبل از اجرا
4-وجود برنامه مصوب و مشخص برای توسعه
5-ایجاد یک وزارت مستقل به نام وزارت IT و واگذاری کلیه مسؤولیت ها و اختیارات به این وزارت
6-ایجاد پارک های IT در سراسر کشور
7-ایجاد زیر ساخت های مناسب ـ این زیر ساخت ها فقط در بخش مخابرات نیست .
8-ایجاد نهادهای مکمل پارک های IT
9-نگرش مسؤولین دولتی به هندیهای مقیم خارج
10-تکیه بر مزایای نسبی هند
11- ایجاد و توسعه فرهنگ IT در کشور از طریق اجرای برنامه های مفید و مؤثر از قبیل برگزاری دوره‏ای نمایشگاه ، سیمنار و 000
اما علی رغم این تجربه در کشور هند ، همانطور که در جدول شماره 6 نشان داده شده است ضریب نفوذ اینترنت در کشورهای منطقه پایین است . و این به معنای حداقل استفاده از کاربرد فناوری ارتباطات و اطلاعات است . شاخص جامعه اطلاعاتی در عصر حاضر کاربرد Ict در توسعه ملی کشور هاست . آموزش از راه دور ، تجارت الکترونیکی ، پزشکی از راه دور ، کار از راه دور ، دانشگاه مجازی ، توسعه و تسهیل عرضه خدمات ، تسهیل روابط بین الملل ، نهادینه شدن مالکیت معنوی ، دسترسی عمومی مردم به امکانات ارتباطی ، و در نهایت شکل گیری دولت الکترونی ، از جمله تسهیلات و نتایج علمی ـ اقتصادی ـ فرهنگی ـ اجتماعی و سیاسی این فناوری است . لذا با تأکید بر عقب ماندگی کشورهای منطقه در این شاخص ضروری است با بهره گیری از تجربیات کشور هند و مزایای متعدد داخل کشور خود ، در زمینه توسعه IT و افزایش ضریب نفوذ اینترنت در حد متوسط جهانی اقدامات اساسی صورت گیرد. (7)

زیر ساخت جامعه اطلاعاتی در ایران
در ایران هر چند زیرساخت جامعه اطلاعاتی در این بخش مطلوب نیست ، ولی وزارت پست و تلگراف وتلفن در توسعه زیر ساخت برنامه کاملی را به مخابرات ایران ابلاغ کرده است و انتظار می رود دو سال آینده با کامل شدن شبکه فیبرنوری کشور شرایط مطلوب توسعه ICT فراهم گردد . از سوی دیگر دولت ایران با مدیریت شورای اطلاع رسانی از یک سال گذشته طرح تکفا یا کاربرد ارتباطات و فناوری اطلاعات در توسعه ملی را به اجرا گذاشته است . براساس این طرح همه نهادها ، وزارتخانه ها و سازمانها موظف به کاربرد ارتباطات در برنامه‏های توسعه خود شده اند ؛ در همین مدت کوتاه آثار این برنامه قابل ملاحظه است . جدول شماره 7 آخرین وضعیت زیر ساخت جامعه اطلاعاتی در ایران را نشان می دهد.

آخرین وضعیت زیر ساخت جامعه اطلاعاتی مخابراتی کشور در سال 1382 (شهریور (8)

1- تعداد تلفن های منصوبه ثابت 15600000 شماره
2- تعداد تلفن های دایر شده ثابت 13600000 شماره
3- ضریب نفوذ تلفن ثابت 68/20 به ازای صد نفر
4- ضریب نفوذ تلفن همراه 82/3 به ازای صد نفر
5- جاده های تحت پوشش تلفن همراه 9300 کیلومتر
6- تعداد شهرهای تحت پوشش تلفن همراه 613 شهر
7- تعداد روستاهای دارای ارتباط 37263 روستا
8- تعداد تلفن های همگانی شهری 103116 دستگاه
9- تعداد تلفن های همگانی راه دور 19246 دستگاه
10- فیبرنوری 23000 کیلومتر
11- تعداد کاربران اینترنت 3000000 نفر
12- ضریب نفوذ اینترنت 5/4 به ازای صد نفر

منبع : ادارة اطلاعات و آمار دفتر برنامه ریزی و کنترل پروژه های شرکت مخابرات ایران ( 1/6/82)

نتیجه :
هر چند زیر ساخت جامعه اطلاعاتی در جنوب غربی آسیا به کشورهای پیشرفته نمی رسد ، اما خیلی هم نامناسب نیست . چرا که در 10 سال گذشته ، شاهد رشد غیرمنتظره بوده است . و عملاً تمامی ساکنان مناطق شهری به خدمات تلفنی ـ تلفن ثابت ـ دسترسی دارند . به عنوان مثال در هند 5 هزار شهر به شبکه تلفن دسترسی دارند . (5 هزار شهر رقم بزرگی است ، تعداد شهرهای ایران جمعاً 804 شهر است . )
همینطور حدود 63 درصد جمعیت روستایی منطقه به خدمات تلفنی پایه دسترسی دارند . بقیه افراد به جز تعداد محدودی تحت پوشش سیگنالهای تلفن همراه قرار دارند .
در کل می توان گفت ، بیش از یک میلیارد نفر از ساکنان جنوب آسیا ، با 90 درصد جمعیت به خدمات تلفنی پایه دسترسی دارند .
جمعیت ساکن در جنوب غربی آسیا برای دستیابی به اینترنت تلاش می کند ، هر چند هنوز در آغاز راه قرار دارند، تلفن همراه به سرعت در حال گسترش است و پیش بینی می شود تا 5 سال آینده از تلفن ثابت پیشی‏گیرد.
قدم های اولیه برای توسعه ارتباطات و رسیدن به جامعه اطلاعاتی در جنوب غربی آسیا ، با استفاده از فناوری فیبرنوری برداشته شده ، اما قدم های محکم تر با باز کردن بازارهای مخابراتی روی بخش خصوصی برداشته می شود که برخی کشورها این حرکت را شروع کرده اند . که از نتایج این کار توسعه تلفن همراه و اینترنت در یک زمان کوتاه بوده است . هر چند پتانسیل کامل بخش خصوصی برای تأمین نیازهای مخابراتی کشور مورد بررسی به جز ترکیه به کار گرفته نشده است . اما اگر دولتهای منطقه تعهد خود را برای آزاد سازی بخش مخابرات و دسترسی جهانی حفظ کنند ، می توانیم انتظار پیشرفت بیشتری داشته باشیم . هر چند که دولتها باید انگیزه لازم برای بخش خصوصی به ویژه در نقاط کمتر سودده را فراهم کنند .
کشورهای منطقه باید از تجربیات ترکیه درخصوصی سازی ، هند در نرم افزار ، ایران در توسعه روستایی و پاکستان در تغییر ساختار استفاده کنند و زیر ساخت جامعه اطلاعاتی در کشورشان را قوی سازنند .
بدیهی است محتوی، در جامعه اطلاعاتی به عهده متولیان زیرساخت مخابرات نیست .

فهرست منابع
1- نشریه آماری سازمان ملل با عنوان Human Development Report 2003 ، صفحات 20 الی 32
2- نشریه زیمنس ، گزارش مخابرات در سالهای 1999-2000 و 2001
3- نشریه اتحادیه جهانی مخابرات (Itu News) ، شماره 10،سال 2002 میلادی ، صفحه 3 و 4
4- سایت اینترنتی WWW.un.int/HumanDevelopment
5- نشریه اتحادیه جهانی مخابرات (Itu News) ، شماره 10 ،سال2002 میلادی،صفحه 12
6- زارعیان ، داود ، مطالعه تطبیقی ارتباطات دور در ایران و 8 کشور آسیایی و آفریقایی ، رساله دکتری ارتباطات، 1381، صفحه320
7- قاسم زاده ، فریدون ، نگاهی به توسعه IT در هند ، مجموعه مقالات همایش نقش فناوری اطلاعات در اشتغال ، چاپخانه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، بهمن 1380 ، صفحه 11
8- گزارش عملکرد شرکت مخابرات ایران ، دفتر برنامه ریزی و کنترل پروژه ها ، شهریور 1382
9- سایت اینترنتی WWW.unDP.com/Human Development Report/KML
10- سایت اینترنتی WWW.ITU.int/Members

منبع: / سایت / ایران و جامعه اطلاعاتی ۱۳۸۲/۱۲/۰۰
نویسنده : داوود زارعیان