● جناب استاد محقق داماد، موضوع گفتگوی ما اخلاق زیست محیطی در معرفت دینی است. بحران های زیست محیطی فکر بشر امروز را به خود مشغول ساخته و به صــراحت می توان گفت که بالاترین دل مشغولی انسان عصر حاضر مشکلات طبیعت و محیط زیست آدمی است. فسادی که بشر به دست خویش در زمین فراهم آورده و زندگی خود را در معرض هلاکت و نابودی قرارداده آرامش جسم و جان را از وی سلب کرده است. در این راستا همه روزه در گوشه و کنار جهان اجلاس ها و کنفرانسهای علمی تشکیل می گردد و در مورد علل پیدایش، عوامل بوجود آورنده پدیده های فاجعه آمیز طبیعی و راه حل نجات و رهائی از این تنگنای وحشتناک و مسائل مربوط به آن، مطالعه و پژوهش انجام می گیرد. سؤال من از شما این است که آیا میتوان برای وضعیت زیستی، موضعی اخلاقی و حتی فلسفی اتخاذ نمود؟

اجازه دهید در ابتدا به موردی اشاره کنم. بی گمان مهمترین روش برای تحقیق و پژوهش در این خصوص آن است که باید نخست از مطالعه مقوله هستی طبیعت آغاز کرد و منشأ وجودی اجزاء آن را شناخت و روابط میان آن ها را مورد ارزیابی قرار داد و تنها از این راه است که می توان پایه اندیشه ای منطقی نسبت به جهان و زندگی بنیان نهاد و با پی بردن به قوانین تکوینی حاکم بر کل طبیعت، سیاستی مدبرانه برای زندگی در جهان هستی و بهره مندی عقلائی از مواهب طبیعت تدوین نمود. جای شک نیست که حقیقت هستی، رازی است که خلایق را توان و یارای گشودن آن نیست لیکن می توان با بهره مندی از استنباطات فلاسفه و دانشمندان و عرفا به ویژه فلاسفه و دانشمندان اسلامی که به نظر می رسد به گونه ای شایسته، با بهره مندی از آیات قرآن و معارف اسلامی و اصول عقل نظری بهترین نظریه ها را در مورد هستی و طبیعت ابراز داشته اند، گامی به سوی شناخت محیط زیست و طبیعت و علل پیدایش بحران و راه رهایی از آن گامی برداشت.

بحران زیست محیطی در جهان امروز، در حقیقت یک بحران اخلاقی است و راه حلی اخلاقی را می طلبد و تلاش برای دستیابی به اصولی اخلاقی که تنظیم کننده نحوه دخالت بشر در محیط زیست باشد، امر تازه ای نیست و مساعی عدیده ای همواره متوجه این امر بوده است، به خصوص، از زمانیکه در دهه 1960 بحران محیط زیست به شکل حادی بروز نموده است. کنفرانس سازمان ملل متحد، در خصوص محیط زیست آدمی که در ژوئن سال 1972 برپا گردیده، زمینه های تحقیق و تنظیم امور در این راستا را بنیاد نهاد. امروزه افراد حقیقی و حقوقی مختلف، در سطح بین المللی، منطقه ای و ملی، برای حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی به فعالیت می پردازند که در برگیرنده مجامع بین المللی، دولتها، تشکل های مردمی و مراکز دانشگاهی است. مجامع بین المللی تلاش های خود را معطوف به صدور اعلامیه ها نظیر "اعلامیه زمین" در سال 1992 در ریودوژانیرو، عقد معاهده ها نظیر "معاهده کاهش گازهای گلخانه ای کیوتو"، و یا برگزاری گردهمایی ها برای تصمیم گیری نظیر نشست سران و رهبران در مقر سازمان ملل متحد در سال 2000 و یا معاهده حفظ تنوع زیستی در بهار سال 1993 کرده اند.

● با این مواردی که شما اشاره کردید می بایست بر این نکته نیز تأکید کرد که اساساً حصول امنیت اجتماعی فقط بر مبنای پیمان های سیاسی، خیالی باطل است زیرا، جوهره صلح و وحدت، چکیده یک امر درونی است که با مفاهیم روحانی و معتقدات معنوی، تقویت می شود. اصول انسانی و روحانی، محیط مناسـبی را می آفرینـد که به موجب آن، راههای عملی برای حل مشکل، مکشوف تر و اجرایش آسان تر می شود.

البته اگر قرا باشد هشدارهای زیست محیطی فقط در کنفرانس ها ایراد شوند، دستیابی به زندگی پایدار هرگز میسر نخواهد شد. موفقیت در گرو توان و خلاقیت طیف وسیعی از مردم در بسیاری از عرصه های زندگی است. بیانیه هشدار دانشمندان به بشریت، با فراخوان گردانندگان علم، صنعت و تجارت جهان، جوامع مذهبی و مردم سراسر گیتی، از همه میخواهند تا به وظیفه مبرم متوقف ساختن تباهی زیست محیطی زمین بپیوندند. در ادبیات نیمه قرن بیستم به بعد چنین مطرح می شود که مشکلات زیست محیطی که به دست انسان به وجود آمده است، تماماً نمی توانند با بکارگیری فناوری صرف، حل شوند. تغییرات در رفتار انسان مورد نیاز است و اهمیت این موضوع تا حدی است که گفـتـــه میشود سمت و سوی علوم زیست محیطی از علوم محیطی و فیزیکی به سمت علوم رفتاری در حال تغییر و انتقال است. اینکه ما چگونه به محیط زیست ارزش می دهیم، تعیین کننده این است که نقش و عملکرد خود را در زمین چگونه می بینیم و برای به اشتراک گذاردن این منابع با دیگران، چگونه انتخاب می کنیم. همچنین، چگونگی ارزش گذاری ما به محیط زیست تعیین کننده زبانی است که برای تشریح تعامل بین خود با محیط زیست و با دیگران در ارتباط با محیط زیست، بکار می بریم. بنابراین، به مجموعه مقررات رفتاری بر پایه اخلاقیات زیست محیطی، نیاز است و رابطه بین انسان و طبیعت باید مجدداً مورد بررسی قرار گیرد.

● آقای محقق داماد، به نظر عده ای، ریشه رفع بحران های زیست محیطی در مذهب و فرهنگ قراردارد نظر شما چیست؟

حل مشکلات زیست محیطی موجود نمیتواند در رشد فناوری های بهتر یا روش های علمی بهبود یافته، پیدا شود. باید بازگشت به اصول و ریشه ها انجام شود. این به معنای تفکر مجدد درباره بدیهیات فرهنگ غرب می باشد. رابطه انسان و محیط زیست باید مجدداً مورد بررسی قرار گیرد و رابطه ای خیرخواهانه و هماهنگ با محیط زیست، پایه ریزی شود.
از این رو میتوان بیان کرد که درک و شناخت اخلاقیات برای درک و شناخت بحران هایی که جامعه امروز را رنج می دهد، ضروری است و اغلب دانشمندان و بسیاری از متخصصان محیط زیست، حفاظت محیط زیست را یک مسئله اخلاقی مهم می دانند. اما همینطور که بنسون بیان می دارد، در مورد علت اصلی تخریب و تباهی محیط زیست ; آنجا که به ریشه های آن در رفتار و شیوه نگرش ما به طبیعت باز میگردد، نظرات و نوشته ها بسیار اندک است.

● اما باید پذیرفت که ریشه های تاریخی بحران محیط زیست، دیدگاههای فلسفی، مذهبی و اخلاقی ما نسبت به آن یعنی ارزش ها، بایدها و نبایدها و خوبی ها و زشتی ها، کمتر بررسی عمیق شده است.

بله همین طور است. در حالیکه بدون پرداختن صحیح به مباحث ارزشی و اعتقادی، در عام ترین شکل فلسفی و اخلاقی آن، هر چه سخن از تباهی محیط زیست و ضرورت حفظ آن شود، راه به جایی نخواهیم برد. فرهنگ نقش مهمی در تعیین اخلاقیات زیست محیطی دارد، زیرا فرهنگ، نتیجه تفسیری است که انسان ها از خود و از روابط خویش با یکدیگر و از رابطه با طبیعت دارند. فرهنگ، ارزش های مثبت و منفی را که باید دنبال شوند، تعریف می نماید و ارزشها بطور ذاتی با فرهنگ هر جامعه پیوند خورده اند. هر فرهنگ دارای نظامی از اعتقادات و باورهاست که تعامل ما را با طبیعت راهنمایی میکند. در سطح روانشناسی، رابطه انسان با طبیعت توسط مفاهیمی مانند اینکه طبیعت چیست و اینکه ما خودرا در ارتباط با طبیعت چگونه می بینم، هدایت می شود و در بین مهمترین جلوه های اخلاقی، باورهای اخلاقی ما درباره درستی و نادرستی کارهایمان نسبت به جهان طبیعی، وجود دارد. اخلاقیات زیست محیطی، شاخه ای از فلسفه کاربردی است که در دهه های 1960و1970 میلادی همراه با ظهور جنبش های زیست محیطی، رشد و توسعه یافته است. اخلاقیات در اصل به رابطه بین افراد و رابطه دو جانبه بین آحاد افراد و جامعه نیز می پردازد.
● اما بنابر نظر برخی صاحب نظران، اخلاقیاتی که رابطه دو جانبه بین انسان و زمین، حیوانات و گیاهان را تنظیم می کند، وجود نداشته است.

گسترش اخلاقیات به این جزء سوم در محیط زیست انسانی، یک فرصت انقلابی و ضرورتی زیست محیطی است. وظیفه اخلاقیات زیست محیطی ایجاد اصولی است که بر روابط انسان با طبیعت حاکم باشد. یعنی: مسئولیت های انسان برای ممانعت از آسیب، حفاظت در مقابل آسیب یا پیشبرد فعالانه خیرو مصلحت. اخلاقیات زیست محیطی، مجموعه ای از اصول فکری و رفتاری انسانی است که برخوبی کل نظام انسان – طبیعت، تمرکز دارد. بنابراین، کار اصلی اخلاقیات زیست محیطی، ایجاد موانع اخلاقی درونی در جامعه و ایجاد محرمات و منع های داخلی برای کارها و اعمال نسبت به طبیعت است. این موانع و محرمات هنگامی ظهور می یابند که فرد به طور داوطلبانه، خودخواهی خویش را محدود کند و معتقد باشد که سایر موجودات نیز حق زندگی، آزادی، شادی و استفاده از منابع را دارند. تمام تمدن اروپایی از زمان یونانیان با اعتقاد به پیشرفت، فعالیت های خود را آزاد کرده است. مدرنیته که با التزام به پیشرفت در معرفت، عقل، فناوری، هنر و اقتصاد، همراه است، با دنیوی کردن آخرت شناسی مسیحیت، آغاز شد. در مدرنیته اصول محوری و قدیمی تمدن غرب فقط به سبکی نو، بازنویسی شدند. حداقل پنج اصل ثابت را می توان در اندیشه پیشرفت یافت که عبارتند از: باور به گذشته، اطمینان به شرافت و حتی برتری تمدن غربی، پذیرش ارزش رشد اقتصادی و فناوری، باور به عقل و نوعی از معرفت علمی و نظری که تنها از عقل منتج می شود و باور به اهمیت ذاتی و ارزش نازدودنی زندگی بر روی کره زمین. این اصول هم اکنون در جوامع غرب، مقبولیت خود را از دست داده اند. رابینسون و گارات عقیده دارند که اخلاقیات زیست محیطی، نقش کلیدی در تعریف آینده رابطه انسان با طبیعت، القاء می کنند. امروزه، بیش از اینکه تاکیدات بر ارائه شواهد علمی تر از تاثیرات نامطلوب فعالیتهای انسانی بر محیط زیست باشد، بردستیابی به این توافق تاکید می شود که انسان ها چگونه با محیط زیست طبیعی، باید رفتار کنند. تغییرات ایجاد شده بر طبیعت بوسیله فعالیتهای بشری، به مورد سؤال قرار گرفتن و ارزیابی مجدد مواضع اخلاقی نسبت به طبیعت منجر شده است و متعاقب آن، اخلاقیات زیست محیطی درگیر تعریف مجدد بایدها و نبایدها در ارتباط با محیط زیست و ارزیابی موقعیت بشر نسبت به آن گردیده است.

● در توضیحات مفصلی که شما مطرح کردید پرسش هایی که در این رابطه نوعاً مطرح می شوند که عبارتند از اینکه: مسئولیت ها نسبت به محیط زیست چه چیزهای است؟ و این مسئولیت ها از چه منابعی باید اخذ شوند؟ چه جایگاهی دارند.

جستجو برای اخلاقیات جدید زیست محیطی، علت طرح این پرسش ها است و علت نیاز به آنها به این خاطر است که توانایی های انسان دردستکاری کردن طبیعت از مسئولیت های وی نسبت به آن، پیشی می گیرد. جان بنسون نیز این پرسش را مطرح می کند که آیا در جهان بسیار متفاوت کنونی، نیازمند اخلاقیات کاملاً جدیدی هستیم یا اینکه بسط اخلاقیات موجود می تواند جوابگوی نیازهای ما در این مورد باشد؟ آیا هیچ یک از پندارهای اخلاقی موجود در فرهنگ و مذاهب متداول، کفایت این را دارند که در جهان شلوغ و پیچیده کنونی، رابطه انسان را با طبیعت به تعادل بازگردانند؟ یک پاسخ قابل قبول به این پرسش که چرا باید یک اخلاقیات زیست محیطی جدید وجود داشته باشد این است که نیازها و اولویت هایی که از ارزشهای جامعه سرچشمه می گیرند، در طی زمان تغییر می کنند و اینها خود باعث ایجاد احساس جدیدی در انسان نسبت به طبیعت می شوند. از این رو، اخلاق، متحرک و پویاست زیرا اخلاقیات در جستجوی این است که خود را با تاریخ و سابقه ای که انسان درطول زمان از خود نشان داده است، سازگار کند.از طرف دیگر، در زمینه اخلاقیات زیست محیطی، در ارتباط با نمونه ای از آن که بتواند حوادث و فجایع زیست محیطی را تشریح کند، کمبود وجود دارد. این اخلاقیات جدید باید به ماورای پراگماتیسم برود و درک و احساس جدیدی را از جایگاه مخلوقات در جهان ارائه دهد که در این صورت این امکان به وجود می آید که می توان به یک الگوی زیست محیطی قابل اعتماد دست یافت. سیمنز نسبتاً به نحوی ماهرانه، جنبه های مختلف مربوط به اصول اخلاقی را در بحث از محیط زیست مورد توجه قرار داده است. وی با اشاره به آثار مؤلفینی چون بلک، بولدینگ، توین بی، و برون به این نتیجه میرسد که آرمان توسعه مستمر که نسل هاست بدون شک و سؤال، راهنمای سرمایه داری پروتستان بوده است. باید از نو، مورد ارزیابی قرار گیرد. به نظر او، زمان آن فرارسیده است که اخلاق و علم، درهم ادغام گردند تا رهنمودی برای عملکرد فردی و جمعی فراهم آورند ; رهنمودی که صرفاً نظر بر تولید هر چه بیشتر کالا، در کشورهای توسعه یافته نداشته باشد.

● از اسامی که نام بردید میتوان به وایت هم اشاره کرد که در بررسی ریشه های تاریخی بحران محیط زیست، در می یابد که جهان بینی فعلی حاکم بر رابطه آدمی با بوم طبیعی وی، مربوط می شود به سنت یهودی مسیحی درغرب که مشوق بهره برداری بشر از طبیعت، بدون هیچ محدودیتی بوده است.

بله همینطور است. وایت استدلال می کند که علم و تکنولوژی معاصر، هر دو آنچنان با معتقدات و تعالیم فعلی در جهان مسیحی، دایر بر سلطه بر طبیعت، پیوند دارند که هیچ راه حل و گشایشی در این زمینه از آن طریق میسور نیست، مگر آنکه در پی دین دیگری باشیم یا آنکه مسیحیت را از نو باز شناسیم. وایت، این حکم را که ادعا می شود از مسیحیت گرفته شده است و پیروان آن معتقدند طبیعت جز اینکه در خدمت آدمی باشد، منطق دیگری ندارد به شدت رد می کند. آرنولد توین بی مورخ مشهور نیز، به همین وجه، از بهره وری بی رویه آدمی از محیط زیست، سخت ابراز آزردگی می کند. حتی، گام را فراتر نهاده، برای دفع این شّر، به عوض ادیان توحیدی، به نوعی فلسفه همه خدایی یا وحدت وجودی طبیعی روی می آورد. وی در گفتگو با دای ساتسکو ایکه دا در آوریل 1970 چنین گفته است: دین حق، دینی است که احترام به منزلت و قداست کل طبیعت را تعلیم می دهد. دین باطل، دینی است که ارضای حرص و آز بشر را به قیمت هزینه کردن از طبیعت غیر بشری جایز میداند. نتیجه آن که دینی که ما باید اکنون بپذیریم، همه خدا گرایی است – بدان گونه که در آیین شینتو نشان داده شده است – و دینی که باید اکنون از آن دست برداریم، یکتا پرستی یهودی و ایمان غیر خدا باورانه پسا مسیحیتی به پیشرفت علمی است، که این اعتقاد را که بشر اخلاقاً مجاز است برای ارضای حرص و آز خود از بقیه جهان بهره برداری کند، از مسیحیت به ارث برده است. هم وایت و هم توین بی، ظاهراً نظریات خود را بر این پایه نهاده اند که چنانچه این معنا از سوی مسیحیت و یهودیت تبلیغ نشده بود که '' زمین صرفاً برای استفاده بشر به وجود آمده است '' مآلاً آدمی عملکردی شایسته تر از خود نشان می داد و نتیجتاً با طبیعت در صلح و صفا می بود و این چنین بی رحمانه، منابع زمین را مورد هجوم قرار نمی داد. این طرز تفکر، مبتنی بر آن است که انسان دارای فطرتی است که به خطا نمی رود و از امیال خودپسندانه ای (همچون آزمندی و تجمل خواهی) در جهت سلطه جویی اقتصادی و سیاسی فارغ است. اما به نظر میرسد هر دو مؤلف، این حقیقت تاریخی را نادیده انگاشته باشند که آدمی در پیشرفت مادی، شالوده اخلاقی فلسفه زندگی را از دست داده است و این امر، حتی در جوامعی که طبیعت را مقدس می دانسته اند، به وقوع پیوسته است. جالب توجه است که وایت، خود، نظریه ای بر مبنای سنت فرانسیس در خصوص مناسبات انسان با طبیعت، مطابق تعالیم مسیحیت ارائه می دهد. این امر، نشان میدهد که حکم ناموجهی در متون یهودی و مسیحی در خصوص زمین وجود ندارد ; خطا در تعبیر و تفسیر است. با این همه، نظریه ای که وایت عرضه می کند، از جهتی دیگر در حد افراط است. به این معنی که او خواهان مصون ماندن تمامی بخشهای طبیعت است. چنین عشقی به طبیعت، ناشی از شور و هیجانی رمانتیک نسبت به طبیعت اصیل است که خود، میتواند نظر گاهی خودخواهانه و به دور از واقع بینی باشد.

● به هر حال، ما نیازمند اصولی هستیم که نظر به آرمان های اخلاقی داشته باشد و در عین حال توسعه و رفاه مادی را نیز در بر گیرد. چنین اصولی نمی تواند به نحو شایسته توسط فرد یا دسته ای از افراد، هر اندازه که ماهر و دارای تخصص باشند، وضع گردد، مگر آن که آن را به منبعی فراسوی طبیعت اتصال دهیم.

بله، به نظر می رسد آن چیزی که برای حل بحران های زیست محیطی و حفاظت از محیط زیست مورد نیاز است، ارزشیابی مجدد و جامع از روابط انسان – طبیعت است. این کار علاوه بر تغییرات زیربنایی در سیاست و اقتصاد، نیازمند بازبینی در جهان بینی و اخلاقیاتی است که با پیروی از جوامع صنعتی، به طبیعت در ابتدا به عنوان کالایی مصرفی نگاه می کنند. برای تفکر مجدد در دیدگاه های موجود درباره روابط انسان – طبیعت نیز، منابع غنی در سنن و تعهدات دینی تورات، یزدان شناسی مسیحیت و مفهوم خلیفه الله قرآن، وجود دارد. مسیحیان فرض می کنند که به خاطر اینکه خداوند در بدن حضرت مسیح تجلی پیدا کرده است، پس تمام نظم طبیعی میتواند مقدس باشد. مفهوم خلیفه الهی بر زمین نیز این مفهوم را در بردارد که انسانها امتیازات، مسئولیت ها و تعهدات ویژه ای نسبت به جهان خلقت دارند. کندوکاو منابع مفهومی سنت های دینی، می تواند ابزاری برای فراهم آوردن الگوی اخلاقیات زیست محیطی جهانشمول باشد. در این راستا نباید توقع داشت که براحتی بتوان ایده هایی را اخذ کرده و مستقیماً از یک سنت دینی در سنت دیگر، قرار دهیم. هدف از تلاش برای ساخت الگوی اخلاقیات زیست محیطی جهانشمول، ساخت ملغمه ای از مواد موجود و در دسترس و یا هم آمیزی کوری از دیدگاه ها، نیست; بلکه، این کار نیازمند حساسیت داشتن در مورد تنوع و خصوصیات فرهنگی است.

● به نظر شما چرا تا به حال ادیان در حل بحران های زیست محیطی، دخالتی نداشته اند؟

این سئوال پاسخی صریح و روشن ندارد و نیاز است تا درمورد آن تحقیق بیشتری انجام گیرد. اما چیزی که واضح است اینکه در جهان بینی دینی، جهان طبیعی در عبارتهایی ارزیابی می شوند که با ماهیت انسان، هماهنگ است و لذا، منجر به بروز یک رابطه خودهوشیاری با طبیعت به همراه ایفای نقش انسان در طبیعت، با محدودیت های و مسئولیتهای مخصوص به خود می شود. اگر چه شکاف بزرگی بین ادیان دیده می شود، اما تمامی آنها، اخلاق مشترکی را بر پایه هماهنگی با طبیعت و حفظ مخلوقات، دنبال می کنند. شاید عده ای بگویند در ادیان، بین نظریه و عمل، فاصله وجود دارد، اما باید توجه داشت که این موضوع باعث نمی شود تا تلاش خود را برای یافتن اخلاقیات حامی محیط زیست دردرون ادیان، کاهش دهیم. این روشن است که انفصال بین نظریه و عمل، در تمامی مکاتب فلسفی و دینی وجود دارد و این موضوع نباید باعث خدشه وارد کردن به اعتبار جهان بینی پیچیده و منشاء شناسی ماورای طبیعی ارزشمندی شود که در ادیان جای گرفته است. بعلاوه، این وظیفه ماست که این منابع مفهومی را کشف کرده و با کمک آن ها، دیدگاه های خود را درمورد راه های چالش انگیز و ثمربخش برای حفظ محیط زیست، توسعه دهیم. در حالی که، هیچ یک از ادیان دنیا در گذشته با بحران های زیست محیطی فعلی مواجه نبوده اند، اما آنها برای ما ابزارهای مهمی را برجای گذارده اند که با کمک آنها، گرایش ها نسبت به محیط را شکل دهیم. سنتهای دینی ممکن است در رشد روابط دو جانبه انسان – زمین و تصویرسازی مجدد شرایط بقاء، عنصری ضروری و کمکی لازم باشند. خلاصه آنکه اگر بپنداریم که قوانین دست پرورده بشر می تواند به طور کامل امیال خودخواهانه آدمی را، که در راستای پیشرفت های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است، مهار نمایند، سخت در اشتباه قرار داریم. از این رو، در بررسی بحران های محیط زیست به نحو قاطع، لازم است به اصول اخلاقی مندرج در متون دینی توجه داشته باشیم. آنچه باید در پی آن بود، اصول و موازینی است که از سویی مقام بلند آدمی را در حکومت بر طبیعت بازشناسد و از سوی دیگر، به کردار وی و تصرفی که در محیط طبیعی خویش می کند، و این ممکن نیست مگر با روی آوردن به تعالیم ادیان بزرگی که قرنهاست راهنمای انسان در رویارویی با جهان بوده اند.

● البته جای خوشبختی است که هم اکنون گفتگوهای زیست محیطی در بین ادیان، در حال اتفاق است. این مباحث و گفتگوها را میتوان درعرصه های مختلف بین المللی مشاهده کرد. برای مثال برگــزاری پارلمان ادیان دنیا در سال 1993 در شیکاگو و در سال 1999 در کیپ تاون، برگزاری سمینار تهران در سال 2001 در مورد محیط زیست، فرهنگ و دین; برگزاری نشستی با عنوان گفتگوی زمین در مورد جهانی سازی: آیا اخلاقیات حلقه مفقوده است؟ در سال 2002 در شهر لیون فرانسه و یا برگزاری اولین همایش اسلام و محیط زیست در سال 1378 در تهران، اما اجازه دهید به این بحث بپردازیم که آیا اسلام، مبانی مفیدی فراروی ما قرار میدهد تا بتوانیم بدان وسیله، اصول اخلاقی لازم را به دست آوریم.

همانطور که حضرت محمد (ص) اعلام کرد، اسلام دینی است متضمن همان ایمان و سنتی که توسط انبیای پیشین (همچون حضرت ابراهیم، حضرت موسی و حضرت عیسی) تبلیغ گردیده است. اساس اسلام توحید یعنی وحدت و کلیّت است ; اعتقادی که به طرق مختلف در تمام سنت انبیای پیشین منعکس بوده است. عملاً دست اندازی آدمی به محیط زیست و نحوه عملکرد او در آن راستا، مستقیماً با جهان بینی او ارتباط دارد. بنابراین، مهم ترین مسأله ای که با آن روبرو هستیم این است که، اولاً جهان بینی مطابق حکمت اسلام از زندگی چگونه تواند بود؟ و ثانیاً در راستای آن جهان بینی، نحوه عملکرد آدمی چگونه تنظیم و تعیین می گردد؟ در اینجا ذکر این نکته ضروری است که هرچند واژه '' Environment '' را در جهان اسلام معاصر، به زبان های فارسی، عربی، اردو، ترکی به آسانی میتوان ترجمه کرد ولی این بدان معنی نیست که مفهوم رایج امروز، همیشه در این زبان ها وجود داشته است. مفهوم خاصی که برای واژه مزبور فعلاً در نظر ما وجود دارد همگام با علوم جدید متحول شده است. حتی در زبان انگلیسی، به یقین نمی توان گفت دو قرن قبل همین مفهوم برای این واژه مراد می شده است. با ذکر این مقدمه، اینکه میخواهیم با بررسی قرآن مجید، به عنوان سندی محکم و معتبر برای تمامی نظریات اسلامی، به این تحقیق بپردازیم که چه مفاهیمی میتوان در آن یافت که مبین نظر اسلام و نحوه برخورد او با موضوع مورد بحث باشد. یک تعبیر مهم قرآنی که از نظر مفهوم به واژه Environment نزدیک است، واژه محیط می باشد. این واژه از ریشه '' احاطه'' یعنی فراگیر بودن است. در اکثر آیاتی که این واژه بکار رفته، ذات باریتعالی محیط بر همه اشیا و امور معرفی شده است، از جمله: خداوند بر آنچه می کنید محیط است. آنچه در آسمان و زمین است، متعلق به خداست و خداوند بر همه چیز محیط است. در نتیجه، این تعبیر قرآنی که خداوند بر همه چیز محیط است، نقطه آغازین هر کوشش مناسبی است جهت شناخت و درک نظر گاه اسلام درباره محیط زیست و مبین این معناست که نهایتاً محیط زیست آدمیان، وجود باری تعالی است و به تعبیر دیگر، بشر در احاطه خداوند قرار دارد. احاطه خداوند بر جهان از طریق واژه های مختلف، مکرراً گوشزد شده است، نظیر واژه های وسیع و علیم که بیانگر احاطه آگاهانه خداوند بر همه چیز است.

● اگر محیط نهایی آدمیان وجود باری تعالی است، پس محیط فعلی او چیست؟

در حقیقت، بشر همواره در محیط الهی غوطه ور است، منتهی از این امر ناآگاه است و آن به علت فراموشی و جهل اوست(غفلت)، که گناه نفس او محسوب است و می بایست از زهگذر ذکر بر آن غلبه کند. ذکر خداوند به آن است که او را درهمه جا ببیند و حقیقت او را به عنوان المحیط دریابد. میتوان گفت که بحران محیط زیستی بشر، ناشی از آن است که آدمی از اینکه خدا را به عنوان محیط زیست حقیقی دریابد، تمرّد نموده است. تباهی محیط زیست، نتیجه این دیدگاه بشر امروز است که محیط زیست بخشی از هستی جهان و جدا و مستقل از انسان و حتی منفک از محیط زیست الهی است. ذکر خدا، به عنوان المحیط، یعنی آگاهی و توجه به قداست جهان و این دیدگاه در عرفان اسلامی، همواره مورد مورد مداقه بوده است که در اینجا ما نمیخواهیم در بحث های دقیق عرفانی وارد شویم. اما باید توجه داشت که هیچ درکی از محیط زیست بدون پذیرش این مهم که زندگی دینی، جوامع انسانی را می سازد و محیط زیست را دربر میگیرد، کامل نیست. فراموش کردن دین، مانع از دستیابی مطالعات زیست محیطی به اهدافش خواهد شد و دربسیاری از مباحثی که در مورد توسعه اقتصادی در مقابل حفاظت محیط زیست بیان می شوند، ادیان جهان میتوانند نقشی حیاتی ایفاء کنند. ادیان به شکل گیری گرایش های ما نسبت به طبیعت، هم به صورت خودآگاهانه و هم ناخودآگاهانه، کمک می کنند و جهان بینی و اخلاقیاتی را می سازند که مبنایی برای گرایش ها و ارزش های فرهنگی جوامع مختلف است. از این رو، ادیان چگونگی رفتار با دیگران و چگونگی ارتباط با طبیعت را برای ما مشخص می کنند. اگر چه علم و فنآوری، بسیاری از جنبه های مهم فرهنگ انسانی را با دین، پیوند می دهند. اما، آنها مسائلی را بدون کنکاش رها می کنند (ماننده سرچشمه های اصلی انگیزه ها و دغدغه های انسانی) که باعث می شوند جهان را به صورتی که می شناسیسم شکل دهند. ما هنگامی بوم شناسی را بهتر خواهیم فهمید که درک کنیم ادیان، خمیرمایه باورها، عمل و روابط با دنیا را شکل داده اند. کسب دانش در مورد این دیدگاه ها به ما کمک می کند تا راهها و روشهای خود را مجدداً به سمت سرچشمه ها و ریشه های زندگی، جهت دهی کنیم.

● با توجه به بحران های زیست محیطی موجود، ادیان باید مجداً مورد توجه قرار گیرند.

بله همین طور است. با اهمیت یافتن نقش دین در حفاظت از محیط زیست، امیدی تازه برای حفاظت مؤثرتر از محیط زیست بوجود آمده است که موجب تعریف مبتنی بر دین از اخلاقیات زیست محیطی شده است. اخلاقیات زیست محیطی دینی به دو پرسش اساسی اخلاق یعنی چه چیزی به طور ذاتی ارزشمند است؟ و معیار درستی یا اشتباه بودن یک عمل چیست؟پاسخ هایی متفاوت از نظریه های متداول می دهند. همانطور که ذکر گردید، نظریه های متداول در مورد اخلاقیات زیست محیطی، سه کانون ارزش ذاتی را تشخیص داده اند. یعنی: انسان محوری، زیست محوری و زیست بوم محوری اما واردشدن دین به مباحث اخلاقیات زیست محیطی، میتواند کانون های ارزش ذاتی را به چهار سطح گسترش دهد. این سطح چهارم، با اصل توحید در ادیان الهی در ارتباط است و آن را می توان '' خدا محوری '' نامید. این سطح از پرسش در مورد ارزش ذاتی را میتوان به این صورت تعریف نمود که، ارزش ذاتی مختص خداوند باریتعالی است و ارزش سایر مخلوقات در این رابطه قابل تعریف می باشد. به این صورت که تمامی مخلوقات (اعم از زنده و غیر زنده) همگی آیات و نشانه های خداوند هستند و تفکر و تحقیق در مورد آن ها، راهی برای رسیدن به شناخت خداوند است. برای مثال، از نظر اسلام و قرآن، موجودات طبیعی، آیات و نشانه های حق تعالی هستند و طبیعت شناسی باید به منزله آیت شناسی تلقی می شود و ما را از آیات به صاحب آیات برساند. '' آیه '' به معنای نشانه است و مشعر بر هر چیزی است که ذات خداوند را تداعی نماید. و در قرآن مجید، حدود چهارصد بار، این کلمه به صورت مفرد و جمع آمده است. از نظر قرآن، هرچیزی در جهان نشانه ای از خداوند است.

منبع: / ماهنامه / اطلاعات حکمت و معرفت / شماره 6 ۱۳۸۷/۰۰/۰۰
گفت و گو شونده : سید مصطفی محقق داماد