موضوع : پژوهش | مقاله

ابربزرگراه اطلاعاتی

ابربزرگراه اطلاعاتی[1]. این اصطلاح به شبکه ارتباطی پیشرفته‌ای اطلاق می‌شود که امکان دسترسی و استفاده از خدمات اطلاع‌رسانی نوین را برای ارسال و دریافت حجم بسیار بالایی از داده‌ها به‌صورت رقومی فراهم می‌سازد؛ و بیشتر به‌منظور نمایان کردن زیرساخت و بستر ارتباطی مناسب و مطلوب برای انتقال حجم بسیار زیاد اطلاعات با سرعت بالا میان عموم مردم به‌کار می‌رود.
ابربزرگراه اطلاعاتی، در واقع، همگرایی فن‌آوری‌های رایانه و ارتباطات است و در برابر آن اصطلاحات دیگری نظیر بزرگراه اطلاعاتی[2]، بزرگراه دیجیتالی[3]، شبکه اطلاعات دیجیتالی[4]، و بزرگراه داده‌ها[5] نیز به‌کار رفته است؛ اما امروزه بیشتر به "ابربزرگراه اطلاعاتی" شهرت دارد.
برای بسیاری از افراد، ابربزرگراه اطلاعاتی به‌معنای استفاده از اینترنت و رایانه‌های شخصی برای دسترسی به اطلاعات و خدمات مختلف و نیز ارسال و دریافت پیام و پرونده‌های الکترونیکی است؛ حال آنکه به‌طور نظری، ابربزرگراه اطلاعاتی دامنه گسترده‌ای از امکانات و خدمات ارتباطی و رسانه‌های مختلف را دربر می‌گیرد که اینترنت فقط بخشی - البته مهم - از آن به‌شمار می‌رود. برخی عقیده دارند که ابربزرگراه‌های اطلاعاتی قبلاً طراحی شده است و نظام‌های ارتباطی باسیم و بی‌سیم جاری زیرساخت اصلی آن را تشکیل می‌دهند. برخی نیز بر این باورند که ابربزرگراه‌های اطلاعاتی هنوز در حال طراحی و توسعه‌اند و زیرساخت‌های ارتباطی امروزی، فقط چارچوب ابتدایی چنین شبکه پیشرفته‌ای را پدید آورده است. به عبارت دیگر، چنین فن‌آوری ارتباطی بر آن است که هر نوع خدمات مرتبط با امور اطلاع‌رسانی، تجاری، تفریحی، آموزشی، و جز آن را در بستری دیجیتال با سرعت و کیفیت بالا در دسترس قرار دهد. ابربزرگراه اطلاعاتی، باید قادر به انتقال انواع مختلفی از داده‌های پیچیده شامل صوت، تصویر، و ویدئو با سرعت و کیفیت بسیار بالا از طریق خطوط ارتباطی باشد. همچنین، ایجاد بستری واحد برای یکپارچه کردن فن‌آوری‌های ارتباطی سنتی و پیشرفته از جمله ویژگی‌های مهم ابربزرگراه‌های اطلاعاتی است.
با این همه، ارائه تعریفی بسیار دقیق، مشخص، و روشن از ابربزرگراه اطلاعاتی دشوار است. این موضوع تا حدود زیادی به‌سبب ملموس نبودن کاربردها و تأثیر این فن‌آوری پیشرفته در زندگی روزمره است. بسیاری از افراد شبکه جهانی وب[6] را مصداق بارز ظهور ابربزرگراه اطلاعاتی در عصر حاضر می‌دانند، و حال آنکه چنین فن‌آوری‌یی فراتر از محیط اینترنت و خدمات مختلف آن توصیف شده است. به تعبیر دیگر، طرح این پرسش از اهمیت بسزایی برخوردار است که آیا هم‌اکنون ابربزرگراه‌های اطلاعاتی به‌صورت عینی وجود دارند و به‌کار گرفته می‌شوند و یا اینکه زیرساخت ارتباطی بسیار پیشرفته و در حال توسعه‌ای محسوب می‌گردند که هنوز بستر ظهور و به‌کارگیری آنها به‌طور کامل فراهم نشده است.
دون کِلارک[7]، در مقاله‌ای تحت عنوان "لطفآ ترجمه"[8] که در سال 1994 در "وال اِستریت جورنال" به‌چاپ رساند، کوشید بحث جدیدی را درباره ماهیت اصلی ابربزرگراه اطلاعاتی مطرح کند. وی ابربزرگراه اطلاعاتی را "پدیده‌ای که نمی‌توان لمس کرد، اما می‌توان درباره امکانات و قابلیت‌های آن تا حد انزجار سخن گفت"، توصیف کرد. بنابراین، می‌توان چنین استنباط کرد که مفهوم ابربزرگراه اطلاعاتی بیش از آنکه در جهان واقعی قابل تشخیص باشد، مبتنی بر طرح‌ها و نظریه‌های توسعه، یکپارچه‌سازی، و همگرایی نظام‌های ارتباطی و رسانه‌های گوناگون است که امروزه فقط بخشی از آن تحقق یافته است.

تاریخچه.
در سال 1979، آلبرت گور[9]، نماینده کنگره امریکا، طرحی را تحت عنوان "بزرگراه داده‌ها" به کنگره ارائه کرد که آن را می‌توان نقطه آغاز بحث درباره پدیده ابربزرگراه اطلاعاتی به‌شمار آورد. در سال 1988، وی در یکی از سخنرانی‌های خود اصطلاح "ابربزرگراه اطلاعاتی" را برای نخستین بار به‌کار برد. آلبرت گور، در تبلیغات ریاست جمهوری امریکا در سال 1992، با توصیف و ارائه تصویری نسبتاً روشن از ابربزرگراه اطلاعاتی اذهان عمومی را با چنین مفهوم جدیدی آشنا ساخت و در حقیقت به آن اعتبار بخشید. جالب اینکه پدر وی نیز در بیش از 30 سال پیش از آن، به‌عنوان نماینده کنگره امریکا طرح ساختن بزرگراه‌های اتومبیل میان ایالت‌های مختلف امریکا را به کنگره ارائه کرده بود. امروزه، اندیشه اولیه آلبرت گور به‌عنوان منشاء توسعه زیرساخت ابربزرگراه‌های اطلاعاتی، به‌ویژه در ایالت متحده امریکا، به‌شمار می‌رود و کمتر اثری درباب مفهوم ابربزرگراه اطلاعاتی می‌توان یافت که نام وی نیامده باشد. گور از شخصیت‌های برجسته‌ای است که تلاش فراوانی برای گسترش مفهوم ابربزرگراه اطلاعاتی با توجه به نفوذ سیاسی خود به‌عنوان نماینده کنگره و نیز معاون رئیس جمهور امریکا در دهه 1990 به عمل آورد. وی، با سخنرانی‌های متعدد در مجامع علمی و دانشگاهی، نظریات خود و دولت امریکا را درباره توسعه و کاربرد ابربزرگراه اطلاعاتی بیان کرد. به تعبیر دیگر، برجسته کردن و نمایان ساختن زیرساخت ارتباطی و ویژگی‌های ابربزرگراه اطلاعاتی در اذهان عمومی، و نیز دولتمردان امریکا، توسط وی صورت پذیرفت.
در سال 1995، گور در سخنرانی خود مهم‌ترین دلایل به‌وجود آوردن زیرساخت مناسب برای ابربزرگراه اطلاعاتی در امریکا را این‌گونه بیان کرد: "فن‌آوری‌های نوینی که توانایی تولید و دسترسی به اطلاعات را ارتقا می‌بخشند همواره تغییرات قابل توجهی را در تمدن‌های مختلف بشری پدید آورده‌اند.... دیگر شکی نیست که چنین ابزارهای جدیدی ساختار تمدن‌های انسانی را حتی سریع‌تر و کامل‌تر از رسانه‌های چاپی تحت‌الشعاع خود قرار خواهند داد". آلبرت گور، به‌عنوان فردی سیاسی و با نفوذ در کنگره امریکا، نقش مهمی را در تصویب طرح ایجاد ابربزرگراه اطلاعاتی و در نهایت تخصیص بودجه‌ای معادل 5/1 میلیارد دلار برای امکان‌سنجی و ایجاد زیرساخت نطام ملی اطلاع‌رسانی مبتنی بر ابربزرگراه اطلاعاتی در امریکا ایفا کرد.

ویژگی‌های عمده
اندیشه ایجاد ابربزرگراه اطلاعاتی و توسعه شتابان فن‌آوری‌هایاطلاع‌رسانی و ارتباطی را می‌توان با سه تغییر و تحول بنیادی مرتبط دانست:
1) امکان دیجیتالی کردن متن، صوت، تصویر، و ویدئو و یا به عبارت دیگر هر نوع داده و اطلاعات؛
2) فشرده‌سازی[10] داده‌ها در قالب دیجیتال که خود منجر به افزایش سرعت و حجم انتقال داده‌ها در شبکه‌های ارتباطی گردید؛
3) افزایش قدرت و توانایی پردازشگرها و تجهیزات الکترونیکی.
با این همه، در طی سال‌های اخیر، فن‌آوری‌های ارتباطی پیشرفته‌ای نظیر اینترنت و شبکه‌های ارتباطی ماهواره‌ای ظهور کردند که هریک می‌تواند بخشی از یک نظام ارتباطی بزرگ‌تر و قدرتمندتر را به‌منزله ابربزرگراه اطلاعاتی تشکیل دهد. بعضی از مهم‌ترین ویژگی‌ها و خصوصیات ابربزرگراه‌های اطلاعاتی عبارتند از:

الف. پوشش ملی یا بین‌المللی. هدف اصلی از طرح اندیشه ابربزرگراه‌های اطلاعاتی، ایجاد بستر ارتباطی مناسب در سطوح ملی یا بین‌المللی است. بنابراین، ابربزرگراه اطلاعاتی پوشش جغرافیایی وسیعی دارد تا بتواند خدمات گوناگونی را در زمینه‌های مختلف تجاری، تفریحی، آموزشی، پزشکی، اطلاع‌رسانی، و جز آن در دسترس عموم قرار دهد. ایالت متحده امریکا، نخستین کشوری است که طرح ایجاد چنین شبکه‌ای را در مقیاس ملی با قابلیت دسترسی برای عموم آغاز کرد.

ب. همگرایی خدمات ارتباطی و رسانه‌های مختلف. همگرایی فن‌آوری‌های ارتباطی گوناگون نظیر خطوط تلفن، تلفن همراه، شبکه‌های ارتباطی باسیم و بی‌سیم، ارتباطات ماهواره‌ای و فیبرنوری؛ و ارائه بستر ارتباطی واحد و یکپارچه دیجیتالی، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های ابربزرگراه‌های اطلاعاتی است. علاوه بر این، ابربزرگراه‌های اطلاعاتی قابلیت دسترسی به طیف وسیعی از رسانه‌ها نظیر تلویزیون، شبکه‌های پیوسته، اینترنت، تلویزیون کابلی، ویدئو بر حسب تقاضا[11]، و جز آن را در اختیار استفاده‌کنندگان قرار می‌دهند. ایجاد بستری واحد برای ارسال و دریافت داده‌ها به هر شکل و مبتنی بر هر نظام ارتباطی، از مهم‌ترین خصوصیات ابربزرگراه‌های اطلاعاتی است.

ج. استفاده از بستر دیجیتالی. استفاده از زیرساخت ارتباطی دیجیتالی، از ویژگی‌های اجتناب‌ناپذیر توسعه و ایجاد ابربزرگراه‌های اطلاعاتی است. به بیان دیگر، فرایند همگرایی، یکپارچه‌سازی، و ارائه خدمات مختلف و متنوع در ابربزرگراه اطلاعاتی زمانی تحقق می‌یابد که از بستر دیجیتالی مناسب برای تبادل اطلاعات استفاده کرده باشد.

د. سرعت و پهنای بسیار زیاد باند در خطوط ارتباطی. یکی دیگر از ویژگی‌های مهم ابربزرگراه‌های اطلاعاتی، که آنها را از دیگر فن‌آوری‌های ارتباطی نوین نظیر اینترنت متمایز می‌سازد، زیاد بودن سرعت و پهنای باند[12] خطوط ارتباطی آنهاست. به عبارت دیگر، برای به‌وجود آوردن ابربزرگراه‌های اطلاعاتی، فقط استفاده از بستر دیجیتالی کافی نیست؛ بلکه باید از خطوط و شبکه‌های ارتباطی با سرعت و پهنای باند بسیار زیاد به‌منظور انتقال حجم بسیار بالایی از داده‌ها (شامل صوت، تصویر، و ویدئو) در کمترین زمان ممکن، استفاده شود. ظهور شبکه‌های فیبرنوری و ماهواره‌ای، تا حدود بسیار زیادی افق‌های جدیدی را به‌منظور به‌وجود آوردن بستر مناسب برای ابربزرگراه‌های اطلاعاتی گشوده است.

ه. بهره‌گیری از نظام تعاملی[13]. ابربزرگراه‌های اطلاعاتی، برخلاف رسانه‌ها و خدمات ارتباطی سنتی، به‌خوبی از نظام تعاملی برای کنترل و هدایت جریان اطلاعات و دیگر امور بهره می‌گیرند. استفاده از تلویزیون تعاملی[14]، ویدئو بر حسب تقاضا، و خدمات مشابه دیگر، فقط از طریق به‌کارگیری نظام‌های تعاملی امکان‌پذیر است. تفاوت اصلی نظام‌های تعاملی با رسانه‌های تلویزیون یا رادیو این است که مخاطبان می‌توانند نقش فعالی را در کنترل و هدایت برنامه ایفا کنند و تصمیم بگیرند در چه زمانی چه اطلاعاتی را دریافت دارند و به کجا بروند.

و. امکان دسترسی عموم به خدمات مختلف. اندیشه اولیه ایجاد ابربزرگراه اطلاعاتی بر این اساس شکل گرفت که انجام امور مختلف نظیر خرید، بانکداری، ارتباطات شخصی، تجارت، آموزش، تفریح و سرگرمی، اطلاع‌رسانی، و جز آن به‌صورت یکپارچه برای عموم مردم تسهیل شود. در واقع، اگر امکان دسترسی عموم استفاده‌کنندگان به خدمات مختلف و نیز تبادل اطلاعات از طریق این محیط وجود نداشته باشد، ابربزرگراه‌های اطلاعاتی شکل نگرفته است؛ زیرا علاوه بر ساختار و بستر فیزیکی مناسب، باید حاوی اطلاعات و خدمات مختلفی نیز باشند که بدون حضور استفاده‌کنندگان و تولیدکنندگان اطلاعات ناممکن است.

اینترنت و ابربزرگراه اطلاعاتی
این تصور وجود دارد که خدمات مختلف اینترنت، نظیر پست الکترونیکی، شبکه جهانی وب، پروتکل انتقال فایل[15]، تِلنِت[16]، گوفر[17]، و جز آن، که چندین سال است در سراسر جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد، چیزی جز مصداق ابربزرگراه اطلاعاتی نیست. خدمات مختلف اینترنت بخش مهمی از ساختار و محتوای ابربزرگراه‌های اطلاعاتی را تشکیل می‌دهند، اما این محیط، کمبودها و محدودیت‌هایی نیز با توجه به اهداف و کاربردهای نظری پیش‌بینی‌شده نسبت به ابربزرگراه‌های اطلاعاتی دارد. سرعت نسبتآ پایین ارسال و دریافت داده‌ها، پهنای کمِ باند، مشکلات همگرایی و یکپارچه‌سازی نظام‌های ارتباطی گوناگون از مهم‌ترین این موارد است. با این همه، با اختراع فن‌آوری فیبرنوری تحولی عظیم در افزایش سرعت و پهنای باند خطوط ارتباطی برای انتقال حجم بسیار زیاد اطلاعات در مدت زمان اندک به‌وجود آمد و افق‌های جدیدی به‌منظور ایجاد زیرساخت و بستر مناسب برای ابربزرگراه‌های اطلاعاتی نمایان شد؛ به‌طوری که عدّه‌ای عقیده دارند اینترنت، یعنی شبکه‌ای از رایانه‌ها در سراسر جهان که از طریق پروتکلی مشترک به یکدیگر متصل هستند، خود زیرساخت اصلی ابربزرگراه اطلاعاتی را تشکیل داده است و استفاده از شبکه‌های فیبرنوری تا حدود زیادی می‌تواند امکانات و خدمات مورد انتظار از ابربزرگراه‌های اطلاعاتی را برآورده سازد.
در 14 آوریل 1998، آلبرت گور بار دیگر اندیشه خلاق و مبتکرانه خود را نشان داد و از اجرای طرحی تحت عنوان "اینترنت2" خبر داد. اینترنت 2 بر آن است که ابتدا بیش از یکصد دانشگاه در امریکا را از طریق شبکه دیجیتال با سرعت بسیار بالا به یکدیگر متصل سازد. از طریق اینترنت 2 می‌توان متن کامل دایره‌المعارف بریتانیکا را در ظرف چند ثانیه به رایانه شخصی خود انتقال داد. بیل کلینتون[18]، رئیس جمهور سابق امریکا، نیز در سخنرانی خود در سال 1997 حمایت همه‌جانبه خود را از "نسل دوم اینترنت، که با استفاده از آن دانشگاه‌های مهم و آزمایشگاه‌های ملی بتوانند به تبادل اطلاعات، تقریبآ هزار بار سریع‌تر از امکانات کنونی، بپردازند" اعلام کرد. اگرچه دسترسی اولیه به اینترنت 2 برای عموم آزاد نخواهد بود، این طرح در حال اجرا را می‌توان، در صورتی که به‌طور کامل و در سطحی گسترده‌تر به اجرا درآید و عمومی شود، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین جلوه‌های ظهور ابربزرگراه‌های اطلاعاتی تلقی کرد.

مآخذ:
1. Clark, Don. "Translation, Please". The Wall Street Journal, (Nov. 1994);
2. Ebersole, Samuel. Information Superhighway. 2000 [Online]. Available: http://faculty.uscolo.edu/ebersole/papers/highway.html. [24 June 2001];
3. Gore Unveils Internet2 for Universities. 1998 [Online]. Available: http://www.cnn.com/TECH/computing/9804/14/ i2index.html. [2 July 2001];
4. "Information Superhighways".Encarta Encyclopedia 99. Deluxe Edition.[CD-ROM];
5. Lynch, Mary Dykstra. "Information Highways". World Information Report 1997/98. Edited by Andrew Large. Paris: UNESCO Publishing, 1997;
6. Maherzi, Lotfi. World Communication Report: The Media and the Challenge of the New Technologies. Quetigny: UNESCO Publishing, 1997;
7. Otte, Peter. The Information Superhighway: Beyon the Internet. Indianapolis: Que Corporation, 1994.

پی نوشت:
[1]. Information superhighway
[2]. Information highway
[3]. Digital highway
[4]. Digital information network
[5]. Data highway
[6]. World Wide Web
[7]. Don Clark
[8]. Translation, Please
[9]. Albert Gore
[10]. Compression
[11]. Video on demand
[12]. Bandwidth
[13]. Interactive system
[14]. Interaction TV
[15]. File Transfer Protocol
[16]. Telnet
[17]. Gopher
[18]. Bill Clinton