گوناگونى مطبوعات و گسترش انتشار نشریات متنوع و متفاوت و به طور کلى جایگاه شایسته رسانه ها در تنویر افکار عمومى و ایجاد فضاى مناسب براى گفت وگو و برخورد سالم و سازنده نظرات و همچنین اهمیتى که رسانه هاى گروهى در ارتقاى سطح آگاهى و تعالى فرهنگ و دانش عمومى دارند، بى گمان یکى از مهم ترین عوامل توسعه فرهنگى و از نشانه هاى پویایى و تحرک هر جامعه است. بدیهى است که توسعه فرهنگى به معناى گسترده آن دربرگیرنده گشایش و گسترش گفت وگوهاى علمى، فلسفى، فرهنگى و ادبى است، نه تنها عوامل اصلى ریشه خودآگاهى جمعى، بلکه زمینه ساز توسعه فرهنگى، اجتماعى، سیاسى، اقتصادى و در واقع نخستین پیش شرط حل بنیادى مسائل و رفع مشکلات فراگیر جامعه است.
اکنون میزان تولید اطلاعات، به ویژه اطلاعات علمى و فنى آنقدر زیاد است که متخصصان اطلاع رسانى از واژه هایى چون انفجار اطلاعاتى سخن مى گویند. رسانه هاى ما به ویژه مطبوعات در بیشتر موارد از سیاست مشخص و تدوین شده اى براى تهیه مقالات علمى پیروى نمى کنند. این ناهماهنگى گرچه در مطبوعات مختلف شدت و ضعف دارد، ولى در هر صورت فرهنگ، سنت ها و آرمان هاى اجتماعى حاکم بر اصول کلى فعالیت رسانه ها است. براى نمونه هیچ کدام از رسانه هاى ما از نظر اولویت هاى علمى از موارد تدوین شده در شوراى پژوهش هاى علمى کشور یا شوراى عالى انقلاب فرهنگى پیروى نمى کنند، یا اینکه هم اکنون براساس چشم انداز ۲۰ ساله کشور توسط مجمع تشخیص مصلحت نظام، تدوین و IT، نانوتکنولوژى و بیوتکنولوژى جزء اولویت هاى علمى کشور قرار گرفته اند، ولى هیچ کدام از رسانه ها حتى نشریات تخصصى توجهى به این موضوع ندارند.
مشکلات مجلات علمى و بخش علمى نشریات هم نحوه پرداختن به علم و هم زبان ارائه علم، پیامد دو عامل است؛ یک عامل به سیاست هاى عام فرهنگى و نحوه نگرش جامعه و نهاد هاى آن به علم مربوط مى شود و عامل دیگر مربوط به سازماندهى و گردش کار رسانه ها است. این دو در واقع دو روى یک سکه اند. اگر اهمیت علم و نیاز جامعه به آن در تمام ابعادش شناخته شود بالطبع سازماندهى سنجیده اى نیز براى تقویت و ترویج آن پدید مى آید. این موضوع با توجه به فاصله زیاد ما از علم امروز، اهمیت خود را به وضوح نشان مى دهد.
متاسفانه تاکنون در هیچ یک از نهاد هاى مسئول امور فرهنگى و آموزش عالى، مراکز تحقیقاتى و یا فرهنگستان علوم هنوز کوششى که هدفش تعیین استاندارد ها، نظارت بر محتواى علمى و آموزشى و ارشاد حرفه اى رسانه ها باشد، صورت نگرفته است.
حدود هزار و دویست نشریه تخصصى در حوزه هاى پزشکى و پیراپزشکى، حقوقى، فنى و مهندسى، فرهنگى، اطلاع رسانى، ساختمان و مسکن، علوم پایه، صنایع، هنر، علوم انسانى و ادبیات، کشاورزى، حسابدارى و مدیریت، کامپیوتر، دین و فلسفه تا تیر ماه ۱۳۸۴ مجوز انتشار کسب کرده اند که بیشترین فراوانى در نشریات حوزه پزشکى و پیراپزشکى با ۱۶۰ نشریه است. تعداد نشریات مورد تائید وزارت علوم و وزارت بهداشت که درجه علمى پژوهشى یا علمى ترویجى دارند، ۲۳۳ نشریه است که ۷۰ نشریه در حوزه علوم انسانى، ۳۵ نشریه در حوزه فنى و مهندسى، ۳۰ نشریه در حوزه کشاورزى، ۲۵ نشریه در حوزه علوم پایه، ۷۰ نشریه در حوزه پزشکى و ۳ نشریه در حوزه هنر و معمارى است.
از ۲۳۳ نشریه مورد تائید دو وزارتخانه علوم، تحقیقات و فناورى و وزارت بهداشت، ۸۳ نشریه علمى ترویجى و ۱۵۰ نشریه علمى پژوهشى هستند و از میان هزار و دویست نشریه تخصصى تنها ۲۵ نشریه به زبان انگلیسى منتشر مى شوند و از میان نشریات انگلیسى زبان تنها ۵ نشریه در ISI نمایه شده اند. این در حالى است که در کشور ژاپن ۱۳۲ نشریه، در هند ۶۷ نشریه و در آلمان ۱۴۰ نشریه در ISI نمایه شده اند. گرچه امتیاز نشریات آمریکایى نمایه شده در ISI با نشریات آسیایى به خصوص هند تفاوت محسوسى دارند. به طورى که مجلات Nature و Science با امتیاز بالاتر از ۲۰ در ISI نمایه شده اند ولى مجلات علمى هند حداکثر با امتیاز ۷ در ISI نمایه شده اند.
در مجلات علمى کشورمان کمتر از متخصصان خارجى و یا ایرانیان مقیم خارج به عنوان داور یا هیات تحریریه استفاده مى شود و این موضوع باعث کاهش کیفیت این مجلات و نداشتن صلاحیت براى ورود به ISI مى شود. عدم تسلط به زبان انگلیسى در نزد دانشجویان کارشناسى ارشد و دکترا و حتى مسئولان این نشریات باعث مى گردد تا گسترش نشریات تخصصى به زبان انگلیسى و یا سایر زبان هاى زنده دنیا نظیر فرانسوى، آلمانى، اسپانیایى و... محدود شود. باید قبول نمود که یکى از تفاوت هاى مهم دانشجویان دکتراى خارج و داخل کشور عدم تسلط به زبان انگلیسى در نزد اغلب دانشجویان داخل است. به طورى که بدون استاد راهنما قادر به ارائه مقاله به زبان انگلیسى نیستند.
وزارتخانه هاى علوم و بهداشت و همچنین دانشگاه آزاد اسلامى با ارائه تشویق مالى محققان و اساتید را ترغیب به چاپ مقاله در مجلات ISI خارجى مى کنند و بدین ترتیب از اهمیت مجلات علمى داخلى کاسته مى شود، به نحوى که این دو وزارتخانه و دانشگاه آزاد اسلامى تعرفه هایى را براى این افراد تعیین کرده اند که بر حسب امتیاز، اولویت و درجه علمى پژوهشى مقاله، مبالغى را به عنوان هدیه دریافت مى کنند. پرداخت پاداش بابت چاپ مقالات حرکتى ارزشمند است ولى جهت گیرى مقالات در کشور در جهت چاپ در نشریات خارجى تنظیم شده و متناسب با اولویت هاى پژوهشى کشور نیست.
در سند چشم انداز بیست ساله، فناورى زیستى، فناورى اطلاعات و نانوفناورى، جزء اولویت هاى علمى کشور شناخته شده اند که طرح هاى پژوهشى و مقالات حاصل از آن باید مطابق با این اولویت ها باشد ولى به نظر مى رسد که نشریات مرتبط با فناورى هاى نو بیش از یک بیستم کل مجلات تخصصى است. در زمینه بیوتکنولوژى تنها سه نشریه، در زمینه نانوتکنولوژى ۲ نشریه و در زمینه فناورى اطلاعات ۱۵ نشریه منتشر مى شود که تنها یک نشریه آن ISI و دو نشریه مجوز علمى ترویجى دارند. پس فاصله ما با کشور هاى پیشرفته صنعتى در این زمینه بسیار زیاد بوده و باید تلاش بیشترى در این عرصه صورت گیرد. باید وزارت ارشاد مجوز مجلات علمى تخصصى (علمى پژوهشى و علمى ترویجى) را خارج از نوبت هاى عادى چند ساله اعطا نماید. وزارت علوم، بهداشت و دانشگاه آزاد اسلامى و همچنین پژوهشگاه هاى وابسته به وزارتخانه مختلف با اعطاى بودجه هاى اختصاصى براى این امر باید کمک نمایند تا نشریات علمى از حالت رکود خارج شوند. تشویق هاى مادى تنها یکى از راه هاى انتشار مقالات در مجلات معتبر علمى داخلى هستند. تشویق هاى معنوى، نظیر امتیاز تبدیل وضعیت استخدامى اعضاى هیات علمى و... نیز مى تواند در این زمینه راهگشا باشد.
به هر حال براى گسترش نشریات علمى نیاز به هماهنگى و انسجام بیشتر بین وزارتخانه هاى ارشاد، علوم و فناورى، بهداشت و درمان، دانشگاه آزاد اسلامى است. وزارت ارشاد باید با اعطاى پروانه خارج از نوبت عادى نشریات یومیه و همچنین تهیه کاغذ ارزان براى آنان و همچنین دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتى نیز با تولید علم و انتشار مقالات جدید مقالات خود در این نشریات مطالب لازم براى آنها را تامین نمایند.
فرهنگستان علوم پایه و علوم پزشکى مى توانند نظارت بر محتواى علمى این نشریات را در دستور کار خود قرار دهند.

* عباس اخوان سپهى: عضو هیات علمى دانشگاه آزاد اسلامى واحد تهران شمال

منبع: / سایت / آینده نگر ۱۳۸۴/۰۶/۰۸
نویسنده : عباس اخوان سپهى