با پیشرفت دانش، معلوم شده است که درباره هیچ یک از پدیده هاى جهان نمى توان تعریف کاملى ارائه داد. تعریف باید جامع و مانع باشد؛ یعنى همه موارد خودى را دربرگیرد و همه موارد بیگانه را بیرون کند. در گذشته تصور مى شد ارائه تعریف جامع و مانع امکان دارد، اما اکنون روشن شده است که هیچ تعریفى جامع و مانع نیست و تعریفها برخى از جوانب موضوعات را نشان مى دهند.

بعضى موضوعات آسانتر و بعضى دشوارتر تعریف مى شوند. یکى از موضوعاتى که به سختى تعریف مى شوند، دین است. علت این امر تنوع بسیار زیاد ادیان در جوامع بشرى است. دانشمندان براى پیدا کردن یک یا چند وجه اشتراک در تعریف ادیان کوشیده اند، ولى کارشان به جایى نرسیده است. این امر موجب شده است که تعریفهاى بى شمارى براى دین ارائه شود که هیچ کدام از آنها جامع و مانع نیست. برخى گفته اند دین به معناى اعتقاد به یک امر قدسى است و برخى آن را ایمان به موجودات روحانى دانسته اند. گروهى دیگر گفته اند دین عبارت است از ایمان به یک یا چند نیروى فوق بشرى که شایسته اطاعت و عبادت هستند.

مذهب در گذشته به مکتبهاى فکرى درون یک دین (مانند مذاهب چهارگانه یا پنجگانه فقه اسلامى ) اطلاق مى شد. در مغرب زمین، واژه « Religion» به معناى مکتبهاى درون یک دین و به معناى خود دین به کار مى رود و حدود نیم قرن است که متجددان کشور ما تحت تاءثیر این موضوع، کلمه « مذهب» را به هر معنا استعمال مى کنند.

در این نوشته واژه « دین» و « ادیان» در مورد همه آیینها، اعم از صحیح، منسوخ، محرف و جعلى به کار مى رود، همان طور که خداى متعال به کافران فرموده است : « لکم دینکم ولى دین» (کافرون : 6).

ملت در لغت به معناى روش و آیین است و اصطلاحا به مجموعه ادیان توحیدى اطلاق مى شود. در علم کلام اسلامى به پیروان ادیان توحیدى ملیین مى گویند و هر گاهم یکى از اهل کتاب مسلمان شود؛ سپس از اسلام برگردد، مرتد ملى نامیده مى شود. همچنین علماى اسلام واژه « ملت» را اختصاصا براى اسلام به کار مى برند. حدود یک قرن است که کلمه « ملت» در زبان فارسى به معناى توده مردم استعمال مى شود و این کاربرد احتمالا از کشور ترکیه به ایران سرایت کرده است.

شریعت معمولا به معناى احکام و قوانین آسمانى است و گاهى به معناى دین به کار مى رود.

دین از نظر جامعه شناسان

اگر دین را با چیزى مانند پزشکى مقایسه کنیم، حکم خواهیم کرد که دین یک امر اجتماعى است و پزشکى یک موضوع فردى. البته به سبب ارتباط محکم و متقابل فرد و اجتماع، مى توان هر موضوع فردى را اجتماعى و هر موضوع اجتماعى را فردى نیز نامید. جامعه شناسان دین را یک نهاد اجتماعى مى دانند و به همین دلیل، درباره آن بحث مى کنند، ولى پزشکى یک نهاد نیست و جامعه شناسان با آن کارى ندارند.

رویکرد جامعه شناسان به مبحث دین رویکردى علمى است. علوم در گذشته به ماوراءالطبیعه وابسته بودند و همین وابستگى موجب پدید آمدن رشته هایى مانند علوم غریبه و مانع پدید آمدن رشته هایى چون جامعه شناسى مى شد. علوم غریبه (مثلا کیمیاگرى ) قابل تبیین نبود و صرفا شیوه هایى را پیشنهاد مى کرد و مدعى مى شد که به نتیجه معینى مى انجامد. در فضاى فکرى قدیم که رازورى حاکم بود، علم جامعه شناسى که به توضیح پدیده ها مى پردازد، جایى نداشت. از اواخر قرون وسطى، زمزمه جدایى علم از ماوراءالطبیعه پیدا شد و به تدریج این شیوه پا گرفت و از مغرب زمین به سراسر جهان سرایت کرد.

از این رو، دور از انتظار نیست که جامعه شناسان هنگام سخن گفتن درباره دین، کارى به جنبه آسمانى آن نداشته باشند و آن را ساخته ذهن بشر و تکامل یافته جادو بدانند که براى تاءمین نیازهاى معیشتى ساخته شده است ؛ زیرا دیدگاه علمى هر چیز را از آسمان فرو مى کشد و آن را تشریح و تبیین مى کند.

به نظر جامعه شناسان، دین، دست کم در مراحل نخستین خود، سخت به جادوى ابتدایى مى ماند؛ به این معنا که جادوگر و دیندار، هر دو مى کوشند تا با تدبیرى هستى را بر سر مهر آورند و آسایش خود را تاءمین کنند. پس هر دو ندا در مى دهند و از نیروهاى مطلوب خود یارى مى جویند؛ با این تفاوت که اولى نیروهاى یارى رسان و راحت بخش را در طبیعت مى داند، ولى دومى آنها را در ماوراى طبیعت مى جوید. تفاوت دیگر اینکه اولى براى دست یافتن به نیروهاى دور دست غیر طبیعى، راهى جز تضرع نمى یابد. جادوگر بر نیروهاى طبیعى عمل مى کند و آنها را به همراهى مى خواند، اما دیندار از نیروهاى غیرطبیعى مى خواهد که او را در مقابل نیروهاى طبیعى دریابند. جادوگر شى ء مورد عمل خود، آمرانه مى گوید: « یار من باش !»، دیندار صرفا استرحام مى کند.

مراحل دین

دین مانند هر پدیده دیگر رو به تکامل بوده است و دانشمندان با پیروان ادیان در این نظر موافقند؛ جز اینکه دینداران مراحل دین را مانند کلاسهاى درس رو به تکامل مى دانند، ولى دانشمندان مى گویند دین از جادو و پرستش طبیعت و شرک به مرحله توحید رسیده است. هم اکنون گونه هایى از ادیان اولیه در نقاط دور افتاده جهان وجود دارد و پژوهشگران براى تحقیق در مراحل دین، آنها را مورد توجه قرار مى دهند.

فایده تاریخ ادیان

نخستین انگیزه مطالعه و بررسى هر موضوعى ارضاى حس کنجکاوى است و به همین دلیل، دانشمندان هنگام تحقیق درباره پدیده ها، ارزش اقتصادى یا سایر منافع مادى را در نظر نمى گیرند و تنها پس از به نتیجه رسیدن تحقیق است که منافع اقتصادى مورد توجه قرار مى گیرد. تشویق و همکارى دولتها در چنین مواردى نیز به امید حصول نتیجه مادى است. خود دانشمندان با شور و هیجان به تحقیق مى پردازد، در حالى که نمى دانند موضوع مورد بحث آنان به نتیجه مى رسد یا نه.

کسانى هم که در تاریخ ادیان مطالعه مى کنند تا از آن براى رشته هاى دیگر علوم انسانى سود بجویند؛ زیرا رشته هاى علوم به یکدیگر پیوند دارند و این پیوند میان رشته هاى مشابه بیشتر است. دین به عنوان پدیده اى که هیچ گاه از انسان جدا نشده، براى پژوهشگران اهمیت فراوانى دارد. در این هنگام، تاءثیر شگفت آور دین در زندگى بشر و نقش آن در رشد و شکوفایى علم و هنر روشن مى شود.

فایده دیگر مطالعه تاریخ ادیان، بهره بردن از آن در برقرارى ارتباط با افراد و جوامع گوناگون است. از این رو، دولتهاى بزرگ براى تحمیل سیطره خود بر دولتهاى کوچک، به سراغ خاور شناسان مى روند و از آگاهیهاى آنان در باب روحیات و باورهاى ملتها استفاده مى کنند.

تحقیق در تاریخ ادیان براى دینداران سود معنوى دارد و به باورهاى دینى ایشان عمق مى بخشد. آنان در بحث خود، کژیها و نابهنجاریهاى ادیان رقیب را جستجو مى کنند و در صددند درستى دین موروثى و مقبول خویش را ثابت کنند.

همچنین در این رشته، فهم درست اعتقادات دینى ملتها میسر گردد و تنها پس از آن مى توان راه راست را به آنان نشان داد و کاستیهاى آن ادیان را تفهیم کرد.

دسته بندى ادیان

ادیان را مى توان از جنبه هاى گوناگون دسته بندى کرد:

ادیان ابتدایى (مانند آنچه میان اقوام ابتدایى دیده مى شود)، ادیان قدیم (مانند آیینهاى منقرض شده خاورمیانه ) و ادیان پیشرفته (مانند ادیان بزرگ کنونى ).

ادیان ساده (مانند آنیمیسم، توتیسم و فتیشیسم )، ادیان فلسفى (مانند هندوئیسم، بودیسم و آیین کنفوسیوس ) و ادیان وحیانى (مانند زردشتى گرى، یهودیت، مسیحیت و اسلام ).

ادیان غیر توحیدى (مانند هندوئیسم، بودیسم و شینتو) و ادیان توحیدى (مانند یهودیت، مسیحیت و اسلام ).

ادیان سامى (مانند یهودیت، مسیحیت و اسلام )، ادیان آریایى (مانند ادیان ایران باستان، هندوستان، روم و یونان قدیم ) و ادیان خاور دور (مانند آیین کنفوسیوس، تاتوئیسم و شینتو).

ادیان شرقى (مانند هندوئیسم، بودیسم و شینتو) و ادیان غربى (مانند یهودیت، مسیحیت و اسلام ).

دسته بندیهاى دیگرى نیز در منابع دین شناسى وجود دارد.

کتابنامه

1. الیاده، میرچا، اسطوره، رویا، راز، ترجمه رویا منجم، تهران : انتشارات فکر روز، 1375.

2. الیاده، میرچا، رساله در تاریخ ادیان، ترجمه جلال ستارى، تهران : انتشارات سروش، 1372.

3. الیاده، میرچا (ویراستار)، فرهنگ و دین، ترجمه هیاءت مترجمان، تهران : طرح نو، 1374.

4. حکمت، على اصغر، تاریخ ادیان، تهران : انتشارات ابن سینا، 1345.

5. زرین کوب، عبدالحسین، در قلمرو وجدان، تهران : انتشارات سروش، 1357.

6. کریشنان، رادا، ادیان شرق و فکر غرب، ترجمه رضازاده شفق، تهران : انتشارات دانشگاه تهران : 1344.

7. کریشنان، رادها، مذهب در شرق و غرب، ترجمه فریدون گرگانى، تهران : سازمان کتابهاى جیبى، 1344.

8. گئر، جوزف، حکمت ادیان، ترجمه و تاءلیف محمد حجازى، تهران : کتابخانه ابن سینا، 1337.

9. گئر، جوزف، سرگذشت دینهاى بزرگ، ترجمه ایرج پزشک نیا، تهران : نشر اندیشه، 1352.

10. مصطفوى، على اصغر، اسطوره قربانى، تهران : انتشارات بامداد، 1369.

11. ناس، جان بى.، تاریخ جامع ادیان، ترجمه على اصغر حکمت، تهران : انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، 1370.

منابع:

1. کتاب آشنایی با ادیان بزرگ نوشته حسین توفیقی