بی گمان یکی از مسائل دینداری، قوت و قدرت و پایمردی در منشأ دینداری است چه بسا انسان هایی که در شرایط و حالات معمولی رفتار دینداری دارند اما در برابر مشکلات و سختی ها باز پس می زنند. دین و اخلاق همواره در حیات فکری و معنوی بشر نقش اساسی و مهمی داشته اند ولی به تناسب شرایط جامعه و بروز موانع میزان پایبندی افراد به دین و اخلاق دچار شدت و ضعف می شود. حال این سؤالات مطرح می شود که ابعاد و نشانه های پایداری در دینداری چیست؟ عوامل موثر در ایجاد یا رسیدن به پایداری در دین چیست؟ نویسنده مطلب، کوشیده است در این باره توضیحاتی ارائه نماید. اینک با هم مطلب را از نظر می گذرانیم:

1- منشاء پایداری
انسان در مسیر زندگی خود گرفتار وسوسه های شیطانی مختلفی می شوند که ثبات و قرار را از او می گیرد ایمان را متزلزل می کند اراده را سست می نمایند قدم ها را نااستوار می سازند و دلش را مضطرب و پریشان خاطر می گردانند. این عدم ثبات و پایداری، عاقبتش چیزی جز تباهی و هلاکت نیست. یاد خداوند منشاء نجات انسان از تردید و دودلی بی قراری و بی تابی است که دل را استحکام می بخشد و قدم ها را استوار می گرداند.

2- پای بندی به مقررات دینی و اخلاق
پایبندی به مقررات دین و اخلاق، نخستین نشانه نیرومندی در دینداری و اخلاق است، فردی که در دینداری نیرومند است، در همه احوال خود را مقید و پایبند به مقررات و احکام دین می داند.

3- عدم نقض میثاق الهی
میثاق در اصل به معنای طناب و ریسمانی است که اسیران جنگی یا حیوانات را با آن می بندند. افراد دیندار به علت ایمانی که دارند به عهدی که با خدا بسته اند پایبندند از خدا و رسول او اطاعت کرده و در راه وفای به عهد ایستادگی و مقاومت می کنند و حاضرند در این راه جان خویش را فدا کنند.

4- وفای به عقود
عقود جمع عقد در اصل به معنای جمع کردن اطراف یک چیز محکم است و به همین مناسبت گرده زدن دو سر طناب را با هم عقد می گویند. افراد دیندار و اخلاق مدار پس از بستن هرگونه عقد و عهدی حرمت عهد و پیمان خود را نگه می دارند و عهدشکنی نمی کنند زیرا با نقض عهد و پیمان، عدالت اجتماعی از بین می رود و در جامعه هرج و مرج به وجود می آید. در پایبندی به مقررات دین مخصوصا جائی که با منافع شخصی انسان در تضاد است ایمان و اخلاق و تقوای الهی بیشترین اثر را دارد و به همین علت است که قرآن در معرفی افراد با ایمان پای بندیشان به عهد و پیمان را ذکر می کند. در روایات نیز وارد شده که سلامت دین انسان در گرو وفای به عهد اوست.
حضرت علی(ع) در پای بندی خود به قوانین الهی می فرماید: به خدا قسم اگر اقلیم های هفت گانه را با تمام آنچه در آن است به من دهند تا که پوسته جویی را از دهان مورچه ای باز گیرم هرگز چنین نخواهم کرد.
از تأمل در بیانات این امام بزرگوار استفاده می شود که آن حضرت به قدری به مقررات دین به همراه اخلاق و آداب نیکو پای بند بود که حاضر می شد در این راه انواع سختی ها و مشقت ها را تحمل نماید اما لحظه ای در حفظ آیین الهی مسامحه و سهل انگاری نکند.

5- قاطعیت در اجرای حدود
قاطعیت در اجرای حدود شرع یکی دیگر از نشانه های نیرومندی در دینداری است، فردی که در دینداری نیرومند است اگر در منصب حاکمان و کارگزاران دولت اسلامی قرار گیرد باید بدون در نظر گرفتن منافع خود و تنها با انگیزه الهی و با قاطعیت تمام احکام الهی را اجرا نماید و با تساهل و سهل انگاری مانع از اجرا و تعطیلی احکام خدا نشود به ویژه اگر دین امور مربوط به اقامه حق و دفاع از مظلوم و سرجای نشاندن ستمکاران باشد.

6- استقامت
یکی از نشانه های دینداری و اخلاق اسلامی پایداری و ایستادگی در برابر مشکلات و ناملایمات و گناه و انجام تکالیف الهی است. اگر فردی در گام های دین گرایانه اش دچار تزلزل باشد در برابر هر دشواری و فشار بیرونی دین خود را کنار بگذارد دلیل بر این است که دین در نهاد او به خوبی جایگزین نشده و استقرار نیافته است استقامت به فرد دیندار پایداری و ثبات قدم اخلاقی می بخشد و او را به سوی پروردگارش هدایت می کند و راه مستقیم را به او نشان می دهد و مانند چراغ هدایتی است که انسان را به راه راست رهنمون می شود همان صراط مستقیمی که مؤمنان در هر نمازشان از خداوند مسألت می جویند و می گویند: «اهدنا الصراط المستقیم».

7- امر به معروف و نهی از منکر
بی گمان فردی که در دینداری نیرومند است در مقابل گناهان اجتماعی بویژه ظلم و ستم بی عدالتی و اعمال خلاف شرع و منافی عفت در جامعه، بی تفاوت نبوده و حساسیت نشان می دهد زیرا او دین را با جان و دل و رضایت قبلی پذیرفته است پس به لحاظ اخلاقی نمی تواند در مقابل اعمال زشت و ناروا بی تفاوت باشد. این حساسیت نشان دادن جهت حفظ حد و حدود الهی، که امر به معروف و نهی از منکر نام دارد یک فریضه الهی است که اگر در جامعه اجرا شود موجب اصلاح جامعه گردیده سلامت اخلاقی جامعه تضمین می گردد و اگر ترک شود قوانین و مقررات دینی از بین می رود و احکام دین ضایع می گردد.

8- غیرت
غیرت در لغت به معنای رشک بردن، حمیت و ناموس پرستی است. در اصطلاح کوشش و تلاش است برای نگهداری آنچه که حفظش ضروری است. اما غیرت در دین مفهومی گسترده دارد و هر نوع دفاع از ارزش های اخلاقی را دربر می گیرد. منظور از غیرت دینی این است که مسلمانان نسبت به کیان اسلام حساسیت نشان داده و بی تفاوت نباشند فردی که در دینداری و اخلاق مداری قوی و نیرومند است از غیرت دینی و اخلاقی برخوردار است چنین فردی خشم و رضایتش برای خداوند است یعنی از اموری که خشنودی خدا را به دنبال دارد خشنود می گردد و از اموری که غضب خدا را به دنبال داشته باشد خشمگین می شود.

9- عزت اجتماعی
عزت اجتماعی برای مؤمنان، استقلال فرهنگی و اقتصادی و اخلاقی را درپی دارد و این استقلال همواره مظهر بزرگی و قدرت یک قوم بوده است. وابستگی به بیگانگان احساس زبونی و خواری را در افراد جامعه پدید می آورد و ضعف های آنان را درنظر خود و بیگانگان بزرگ نمایی می کند. بنابراین مؤمنان علاوه بر عزت فردی به لحاظ اجتماعی نیز عزتمندند و ولایت بیگانگان را نمی پذیرند. از این رو مسلمانان باید از تمام ادوات و ابزار مادی و معنوی بهره گیرند و از سختی ها نهراسند و درد و رنج را بر خود تحمل نمایند و در مرحله بالاتر از ذات باری تعالی استمداد جویند و یقین حاصل کنند که تحمل سختی ها در این راه به مراتب از تن دادن به ذلت و خواری و تسلیم شدن در برابر دشمنان بهتر است.
نقش عزت در تربیت و اخلاق
به لحاظ تربیتی نیز اعتماد به نفس و خود بی نیازی از دشمنان که در واژه عزت خلاصه می گردد همچون دژی است که حافظ عقیده و عمل مؤمن است و با شکسته شدن آن همه چیز مؤمن در معرض خطر قرار می گیرد. زیرا هویت انسان در عزت اوست و با از بین رفتن عزت، دژهای اعتقادی او هم فرو می ریزد و زبونی و پستی بر او غالب می گردد. از این رو هیچ مؤمنی نباید خود را خوار و زبون نماید.

10- عفت
عفت به وجود آمدن حالتی است در نفس که آدمی را از غلبه شهوات بر او بازمی دارد و عفیف هم به کسی گفته می شود که این حالت را براثر تمرین به دست آورده باشد و ریشه آن اکتفا کردن به امکانات کم است.
علمای اخلاق در تعریف عفت آن را صفتی حد وسط میان شهوت پرستی و خمودی دانسته اند که ثبات و استقامت بر این حد اعتدال بسیار مشکل است و نیاز به تمرین دارد، پس عفت به دلیل حد وسط بودنش نیکو است زیرا بهترین امور میانه آنهاست در این صورت برخورداری از شهوات هم براساس موازین عقلی و شرعی است. عفت و پاکدامنی از نتایج قوت نفس است بنابراین دینداری واقعی از آنجا که از ثبات نفس برخوردارند کارهای زشت و منافی عفت انجام نمی دهند، همواره مراقب هستند تا خود را اسیر شهوت نکنند نگاه خود را کنترل نموده به نامحرم چشم نمی دوزند از خودآرایی و آشکار کردن زیور و زینت های تحریک کننده و برهنه نمودن اندامی که پوشش آن واجب است خودداری می کنند.

11- آرامش
سکینه از ریشه سکن به معنای استقرار و ثبات در برابر حرکت است. در تغییر نمونه آمده است که سکینه به معنای آرامش و اطمینان است که هرگونه شک و تردید و وحشت را از انسان دور می کند و او را در برابر حوادث سخت و پیچیده پایدار می گرداند، سکینه با ایمان و اخلاق رابطه نزدیک دارد یعنی زاییده ایمان است افراد با ایمان هنگامی که به یاد قدرت بی پایان خداوند می افتند موجی از امید در دلشان پدید می آید. البته این آرامش ممکن است جنبه عقیدتی داشته و تزلزل اعتقاد را برطرف کند و یا جنبه عملی را در برگیرد به گونه ای که پایداری و مقاومت و شکیبایی به انسان بخشد.
سکینه روحی است الهی که به قلب انسان آرامش می بخشد و سبب استقرار و آرامش نفس و محکمی دل می گردد این روح الهی مرتبه ای از کسالات اخلاقی نفس انسانی و جلوه ای از روح انسان است.

12-دعا و توسل
(قل ادعو الله و ادعوا الرحمن ایاما تدعوا فله الاسماء الحسنی) بگو: و خدا را بخوانید یا رحمان را بخوانید برای او نام های نیکوتر است. اسماء الهی واسطه های فیض هستند به طوری که اگر به تمام هستی نظر اندازیم در همه جا آثار این اسماء را مشاهده خواهیم کرد به همین دلیل در آیات و روایات تاکید فراوانی به خواندن این اسماء حسنی الهی در ضمن دعا شده است. پس وقتی خداوند را با اسماء حسنی می خوانیم یعنی برای ذات مقدس او عظمت و وقار قائل شده ایم و ربوبیت و معبودیت او را پذیرفته ایم. البته منظور از خواندن خدا به این نام ها این نیست که انسان بدون توجه به مفاهیم و محتوای آنها صرفا الفاظی را به زبان آورد بلکه هدف این است که مومن به این اسماء و صفات ایمان داشته باشد و پس از آن تلاش نماید در وجود خود پرتویی از مفاهیم آنها را منعکس نماید. چنین فردی هم بهشتی خواهد شد و هم دعایش مستجاب شده و به هر خیر و خلق نیکو نائل می گردد.

13-توکل
یکی دیگر از مظاهر وقار و عظمت الهی توکل است که در لغت به معنای اعتماد به غیر از خود و قرار دادن او به عنوان نائب از جانب خود می باشد. حقیقت توکل واگذاری کار به دیگری و انتخاب او به وکالت است. توکل از امتیازات اهل ایمان و اخلاق و از مظاهر وقار و عظمت الهی است به این معنا که فرد مومن از آن جا که مقام و موقعیت پروردگارش را می شناسد و خداوند را یگانه رب مستقلی می داند که تدبیر امور به عهده اوست لذا بر او توکل نموده در تمام امور زندگی او را وکیل خود قرار می دهد و بدین وسیله برای ذات حق، وقار و عظمت قائل می شود.
14- تفویض امور به خداوند متعال
راغب در مفردات می نویسد: افوض یعنی من کار را برمی گردانم و رد می کنم و ارجاع می دهم و تفویض به معنای واگذاری کار است. تفویض به این معنا نیست که انسان دست از کار و تلاش بردارد بلکه به این معناست که نهایت سعی و تلاش را به کار گیرد و هنگامی که در برابر موانع سخت قرار گرفت وحشت نکند دست پاچه و دلسرد نشود بلکه کار خود را به خدا واگذار کند.
برای پاسخ به این سوال که عوامل موثر در ایجاد یا رسیدن به پایداری در دین چیست می توان به عوامل و زمینه های بیرونی و درونی اشاره کرد.

عوامل و زمینه های بیرونی
به آن دسته از عواملی اطلاق می شود که خارج از شخصیت افراد بوده و دینداری فرد را تقویت می کند این عوامل عبارتند از: محیط، دوست، تاریخ، تربیت صحیح.

محیط
عبارت است از تمام عوامل خارجی که انسان را احاطه کرده و بر او تاثیر می گذارد بنابراین هرچه انسان رشد کند دایره محیط او وسعت می یابد. در حقیقت صفات نیک و بدی که فرزندان از والدین خود به ارث می برند تابع عوامل تربیتی و وضع محیطی سالم و ناسالم است ممکن است فرزندی با وراثتی پست منشاء سعادت و خوشبختی گردد و بالعکس فرزندی با وراثتی نیک منشاء بدبختی گردد. وقتی محیط اجتماع آلوده وناپاک باشد در سجایای انسانی و فضایل اخلاقی بی رونق و رذایل و ناشایستگی ما ارزش تلقی می شود و افراد جامعه آگاهانه و یا ناآگاهانه به آنها رو می آورند و همچون بیماری مسری دیگران را فرا می گیرد در نتیجه بستر فساد جامعه مهیا می شود.

دوست
در تعریف دوست می توان گفت به هر چیزی که انسان با آن انس بگیرد اعم از رادیو، تلویزیون، کتاب و مجله دوست شایسته انسان را در مسیر طاعت و بندگی خدا هدایت می کند، اما همنشین بد انسان را به سوی تباهی و فساد می کشاند از این روست که ائمه معصومین(ع) در بیانات خود ما را از تاثیراتی که دوست بر زندگی انسان می گذارد آگاه کرده اند دوست شایسته سبب دینداری و اخلاق می گردد بنابراین باید در حفظ چنین دوستی هایی کوشا باشیم زیرا مجالست با آنان شرف دنیا و آخرت را برای انسان به ارمغان می آورد.

تاریخ
تفکر و تعقل در تاریخ یکی دیگر از عوامل است که زمینه پایداری در دینداری و اخلاق فردی را فراهم می کند، اگر انسان در برابر مسایل و مشکلاتی که برای او پیش می آید خود را یکه و تنها ببیند نیروی مقاومتش را از دست می دهد اما توجه به این حقیقت که این مشکلات و گرفتاری ها برای همه اقوام و ملل در طول تاریخ وجود داشته سبب افزایش نیروی ناپایداری انسان در ایمان و اخلاق می گردد.

تربیت
تربیت از نظر معنوی از ریشه ربو به معنای زیادت و فزونی و رشد و برآمدن گرفته است، همچنین به معنای پرورانیدن یا پرورش داده آمده است. می توان گفت تربیت رفع موانع و ایجاد مقتضیات است تا استعدادهای انسان از قوه به فعل درآید و شکوفا شود و چون در تربیت دینی هدف و مقصود کمال مطلق است بنابراین تربیت عبارت است از رفع موانع و ایجاد مقتضیات برای آن که آنها استعدادهای انسان در جهت کمال مطلق شکوفا شود.

عوامل و زمینه های درونی
عوامل و زمینه های درونی به آن دسته از عواملی اطلاق می شود که ریشه در درون شخصیت فرد دارد و آدمی را به سوی دینداری سوق می دهد که مهمترین این عوامل عبارتند از تکریم شخصیت، تلقین و اعتماد به نفس، یاد خدا، عبادت، حسن ظن، یقین.

تکریم شخصیت
کرامت در لغت به معنی بزرگوار شدن و شرافت و حرمت داشتن است، کرامت امری ذاتی و الهی است که خداوند آن را در سرنوشت هر آفرینشی انسان ها قرار داده است که اگر انسان گوهر ارزشمند خود را بشناسد کرامت و عزت می یابد. کرامت محور تعلیم و تربیت الهی است خداوند صاحب کرامت است و خداوند از انبیاء به عنوان کریم یاد نموده از این رو برنامه آنها تکریم انسان هاست.

تلقین و اعتماد به نفس
تلقین به نفس یکی از راه های کسب پایداری و استقامت است این روش به دو شکل قولی و فعلی و هر کدام به شکل ایجاب یا سلب اعمال می شود اما تلقین قولی چه به صورت ایجاب یا سلب به خاطر تاثیر مفیدش در باطن اهمیت بسزایی در امر تربیت دارد. دین مبین اسلام نیز به این امر اهمیت داده و مسلمانان را تشویق نموده که به وسیله تلقین راه رستگاری و هدایت را بپیمایند.

یاد خدا
یاد خدا بزرگترین عبادات است یکی از عوامل قوت در دینداری است که انسان را از غفلت و نیسان باز می دارد و سبب پرورش فضائل اخلاقی می گردد و در نتیجه راه تربیت دینی و اخلاقی را هموار می کند زیرا علت بسیاری رذایل اخلاقی مانند تکبر، غرور، حسادت، دنیا طلبی پیروی از هواهای نفسانی، نسیان وغفلت از یاد خداست. (الا بذکرالله تطمئن القلوب) با یاد خدا دلها آرام می گیرد.

عبادت
در لغت به معنای کرنش و خضوع و ذلت است و به همین علت برای غیر خدا پسندیده نیست. عبادت کانال ارتباطی بین انسان و خداست هر چه انسان بیشتر عبادت کند به همان اندازه به خداوند نزدیکتر شده از فیض و رحمت الهی برخوردار می گردد.

حسن ظن
به معنای خوش بینی و گمان نیک است و در اصطلاح اصل تحقیق به این معناست که انسان نسبت به رحمت و فضل خدا گمان خوب داشته باشد و امیدوار به رحمت و بخشش او باشد. حسن ظن به خدا یکی از عوامل قوت در دینداری است که ایمان فرد را تقویت می کند افراد با ایمان نسبت به وعده های پروردگار حسن ظن دارند و این امر روح اخلاص را در آنها زنده و دینداریشان را قوت می بخشد آنها را در برابر حوادث و مشکلات با اطمینان به لطف پروردگار پایدار باقی می مانند و استقامت و پایداری می ورزند.

یقین
در اصطلاح دانستن چیزی است پس از جست وجو و آرامش خاطر و یک جهت شدن دل به امری پس از اضطراب و تردید حقیقت یقین، توکل بر خدا، تسلیم در برابر ذات پاک او و رضا به قضای الهی و واگذاری تمام کارهای خویش به خداوند است هدف نهایی ایمان رسیدن به یقین است.

منبع: / روزنامه / کیهان ۱۳۸۹/۵/۲۴
نویسنده : محمد مهدی برناکی