حسین مکی فرزند باقر میبدی، در ۱۲۹۰ در میبد یزد متولد شد. تحصیلات ابتدایی را در مدرسه سلطانی و دوره متوسطه را در دارالمعلمین و مدرسه معرفت تا کلاس دهم گذراند. سپس به شهر یزد رفت و به پیشنهاد رئیس فرهنگ یزد در اداره فرهنگ این شهر به عنوان معلم کلاس ششم استخدام شد. مدت دو سال به معلمی پرداخت و پس از آن به تهران آمد و تحصیلات خود را نزد معلمین خصوصی ادامه داد. چندی ادبیات فارسی، صرف و نحو عربی، منطق و عرفان تحصیل کرد. در طول خدمت وظیفه، در زمینه های مختلف ادبی تتبع نمود و موفق به تصحیح و چاپ دیوان عاشق اصفهانی، گلزار ادب و دیوان مشتاق اصفهانی شد. وی پس از تشکیل نیروی هوایی به ارتش پیوست و درجه استواری را دریافت کرد، اما به دلایلی از خدمت در نیروی هوایی برکنار شد. او پس از مدتی در اداره راه آهن اشتغال یافت و به سمت مدیرکل این اداره رسید.1
مکی بعد از شهریور ۱۳۲۰ و به وجود آمدن فضای سیاسی، رسماً فعالیت خود را در مطبوعات کشور آغاز کرد و به عنوان روزنامه نگار در روزنامه های مهر ایران، کیهان، اطلاعات، اطلاعات هفتگی و مجله آینده اقدام به نوشتن مقالاتی کرد. در همین زمان ضمن آشنایی با ملک الشعرای بهار تا سال ۱۳۲۵ موفق به چاپ سه جلد از کتاب تاریخ بیست ساله ایران شد.
وی در ۱۳۲۲ به اتفاق عده ای از مهندسین، حزب ایران را تأسیس کرد. در سال ۱۳۲۴، برابر با پنجمین دوره نخست وزیری قوام به معاونت شهرداری تهران انتخاب شد سپس با سمت مدیرکل وزارتخانه کار به فعالیت پرداخت و پس از تشکیل حزب دموکرات (1325ش) به درخواست احمد قوام عضویت مؤسس حزب مزبور را پذیرفته عضو کمیته تشکیلات شد و سرانجام به ریاست تشکیلات حزب در غرب ایران منصوب گردید. مکی در همین دوران، نماینده مردم اراک در مجلس پانزدهم شد. او در ۱۳۲۶ش پس از بازنگری در مواضع سیاسی خود، در دوران حکومت رزم آرا و ساعد به مخالفت با قرارداد "گس-گلشائیان" پرداخت. در همین ایام با همکاری دکتر بقایی حزب اقلیت را تشکیل داد. او در مجلس شانزدهم با همکاری دکتر مصدق به نمایندگی مردم تهران برگزیده شد و قویاً با دولت رزم آرا مبارزه کرد.
حسین مکی در زمره معترضان انتخابات دوره 16 مجلس به همراه دکتر مصدق و جمعی از مدیران جراید در کاخ شاه متحصن گردید، همچنین به عنوان مخبر کمیسیون نفت در همین دوره انتخاب شد و در سال ۱۳۲۸ به جبهه ملی پیوست و با سمت دبیر آن حزب در ملی شدن صنعت نفت فعالیت کرد. در دولت دکتر مصدق به عنوان یکی از اعضای هیئت خلع ید، از شرکت سابق نفت برگزیده شد و برای تحقق این امر عازم خوزستان شد و پس از سه ماه مسئولیت امور عمرانی خوزستان را بر عهده گرفت و در ۱۳۳۰ همه تابلوهای شرکت نفت ایران و انگلیس را پایین آورد و پیام تشکری از دکتر مصدق و نیز آیت الله کاشانی دریافت کرد. وی در همین هیئت برای دستیابی به اهداف نهضت ملی به خارج از کشور رفت. او در شمار افرادی بود که تهدید به جلوگیری از صادرات نفت ایران کرد و به همین علت روزنامه ها به او لقب "سرباز فداکار وطن" دادند.
مکی در دوره 17 مجلس شورای ملی نیز به عنوان نماینده اول از تهران انتخاب شد. در 29/12/1331 از سوی دکتر مصدق به عنوان مشاور انتخاب گردید تا برای دفاع از حقوق مشروع کشور با وی همکاری و تشریک مساعی نماید که البته به علت بروز اختلافاتی، وی از این کار امتناع ورزید.2
بعد از واقعه 30 تیر ۱۳۳۱ فاصله او از دکتر مصدق بیشتر شد و با آیت الله کاشانی و بقایی به همکاری پرداخت. با این همه در شهریور 1331 بنا به دعوت بانک جهانی از سوی دکتر مصدق عازم آمریکا شد تا حمایت بانک جهانی را از موضع دولت ایران در مسئله نفت به دست آورد.
در 16 فروردین ۱۳۳۲ به همراه قائم مقام الملک رفیع و دکتر عبدالله معظمی جزء هیئت هشت نفری از سوی مجلس مأمور شد تا از یک سو بین دکتر مصدق و شاه و از سوی دیگر میان مصدق و آیت الله کاشانی آشتی برقرار سازد. در همین زمان به پیشنهاد دکتر مصدق از سوی شاه نامزد وزارت دربار شد که مکی نپذیرفت.3
در روز اول شهریور 1332 مکی طی نامه هایی خطاب به شاه و نخست وزیر محاکمه دکتر مصدق را در دادرسی ارتش خلاف قانون دانست و متذکر شد مصدق بایستی طبق قانون محاکمه وزراء تحت تعقیب قرار گیرد. در 25 شهریور ماه طبق تصویب نامه هیئت وزیران به عضویت شورایعالی نفت انتخاب شد.
در سال ۱۳۳۴ به دنبال سوءقصد به حسین علاء، دادرسی ارتش، پرونده قتل رزم آرا را مورد رسیدگی قرار داد و عده ای در حدود 22 نفر بازداشت شدند که از جمله بازداشت شدگان حسین مکی بود و مدت زندانیش قریب یک ماه طول کشید.
مکی به اتفاق دکتر مظفر بقایی در سال ۱۳۳۹ سازمان "نگهبان آزادی" را بنیاد نهاد و علیه انتخابات تابستانی دوره بیستم اعلام جرم کرد، پس از مدت کوتاهی از این فعالیت جلوگیری شد و پس از آن مکی از فعالیتهای سیاسی تا حدودی کناره گرفت و به کار تدوین و تحقیق تاریخ معاصر پرداخت.4
حسین مکی بعد از انقلاب اسلامی، دنباله تاریخ بیست ساله را ادامه داد و پنج مجلد دیگر انتشار داد که مجموعاً عنوان مذکور در هشت جلد انتشار یافته است. آثار دیگر وی عبارتند از: کتاب سیاه در هشت مجلد، زندگانی سید حسن مدرس (دو مجلد)، وقایع سی تیر، نفت و نطق مکی، استیضاح مکی، بقایی و حائری زاده، مجموعه نطقهای دکتر مصدق، خاطرات سیاسی (2جلد) و گلستان ادب.
سرانجام در سال ۱۳۷۸ بر اثر بیماری سرطان درگذشت و در مقبره هنرمندان مدفون گردید.5

پی نوشت:
1. میرزا محمد کاظمینی، دانشنامه مشاهیر یزد، ص 1495.
2. محمدابراهیم امیر تیمور، ناگفته هایی از دولت دکتر مصدق، ص 299.
3. غلامرضا نجاتی، مصدق: سالهای مبارزه و مقاومت، ج 2، ص 445.
4. باقر عاقلی، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، ج 3، ص 1530.
5. روز شمار انقلاب اسلامی، ج 7، ص 428.

منابع:
1. http://www.iichs.org نوشته سکینه کریمی