عبدالحسین زرین کوب، ادیب، مورخ، اسلام شناس، ایرانشناس، محقّق و نویسندة معاصر در 27 اسفندماة 1301 هجری شمسی در بروجرد، چشم به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی را در همان شهر به پایان رساند. سپس در کنار تحصیل در دورة میانه به تشویق و ترغیب پدر که مردی متشرّع و دیندار بود، اوقات فراغت را صرف فراگیری علوم دینی و حوزوی نمود؛ و ضمن تحصیل فقه و تفسیر و ادبیّات عرب، به شعر عربی هم علاقه مند شد. گرچه تا پایان سال پنجم متوسطه، در رشتة علمی تحصیل میکرد، با این حال کمتر کتاب تاریخ و فلسفه و ادبیّاتی بود که به زبان فارسی منتشر شده باشد، و او آن را مطالعه نکرده باشد. به دنبال تعطیلی کلاس ششم متوسطه دبیرستان شهر، برای ادامة تحصیل به تهران رفت. امّا این بار رشتة ادبی را برگزید و در سال 1319 ه. ش. تحصیلات دبیرستانی را به پایان برد، و با وجود آنکه کتابهای سالهای چهارم و پنجم متوسطة ادبی را قبلاً نخوانده بود، در میان دانشآموزان رشتة ادبی سراسر کشور رتبة دوّم را به دست آورد.
در آذرماه سال 1320 ه. ش. که بعد از حادثة شهریور همان سال، دانشگاه مجدّداً افتتاح شده بود، در امتحان ورودی دانشکدة حقوق شرکت کرد. با آنکه پس از کسب رتبة اوّل، در دانشکده ثبت نام هم کرده بود، امّا به الزام پدر، ناچار به ترک تهران شد. در همان ایّام، علی اکبر دهخدا که ریاست دانشکدة حقوق را به عهده داشت، از اینکه چنین دانشجوی فاضلی را از دست میداد، اظهار تأسّف کرده بود. بنابراین زرینکوب به زادگاه خود بازگشت، و در خرّم آباد و بعد در بروجرد به کار معلّمی پرداخت، کاری که به تدریج علاقة جدّی بدان پیدا کرد و به قول استاد، عشق دوران زندگی او شد. در دوران معلّمی، از تاریخ و جغرافیا و ادبیّات فارسی گرفته؛ تا عربی و فلسفه و زبان خارجی، و حتّی ریاضی و فیزیک و علم الحیات، همه را تدریس کرد؛ و این همه، البتّه حوزة وسیع مطالعات و زمینه های گسترده فکری او را حتّی از روزگار جوانی، نشان می دهد.
در ایّام تحصیل در تهران، چندی نزد حاج شیخ ابوالحسن شعرانی به تلمذ پرداخت و با مباحث حکمت و فلسفه، آشنایی بیشتر یافت. از همان روزگار، با فلسفه های معاصر غربی نیز آشنا و بعد به مطالعه درباب تصوّف نیز علاقه مند شد. وی که از قبل، با زبان های عربی، فرانسوی و انگلیسی آشنا شده بود؛ در سال های جنگ دوّم جهانی، با کمک بعضی از صاحب منصبان ایتالیایی و آلمانی که در آن ایّام در ایران به سرمی بردند، به آموزش این دو زبان پرداخت.
در سال 1323 ه. ش. نخستین کتاب او به نام «فلسفة شعر یا تاریخ تطوّر شعر و شاعری در ایران » در بروجرد منتشر شد، در حالی که در این هنگام، حدود چهار سال یا کمی بیشتر از تاریخ تألیف آن می گذشت.
سرانجام اشتیاق به تحصیل بار دیگر او را به دانشگاه کشاند. در سال 1324 ه. ش. پس از آنکه در امتحان ورودی دانشکدة علوم معقول و منقول، و دانشکدة ادبیّات ـ هر دو ـ حایز رتبة اوّل شده بود، وارد رشتة ادبیّات فارسی دانشگاه تهران شد. به هر تقدیر، عبدالحسین زرینکوب در سال 1327 ه. ش. به عنوان دانشجوی رتبة اوّل، از دانشگاه فارغ التحصیل شد و سال بعد وارد دورة دکتری رشتة ادبیّات دانشگاه تهران گردید. وی که از زمان شروع تحصیلات دانشگاهی، به عنوان دبیر در دبیرستان های تهران به تدریس پرداخته بود، از سال 1328 ه. ش. سردبیری مجلّة هفتگی مهرگان را نیز عهده دار شد که با وجود وقفه هایی، این کار مطبوعاتی را تا پنج سال ادامه داد.
در سال 1330 ه. ش. در کنار افرادی چون عبّاس اقبال آشتیانی، سعید نفیسی، محمّد معین، پرویز ناتل خانلری، غلامحسین صدّیقی و عبّاس زریاب، برای مشارکت در طرح ترجمة مقالات دائرة المعارف اسلام (ج 1) چاپ هلند، دعوت شد؛ کاری که به هر حال ناتمام ماند، امّا برای وی تجربة مفیدی شد که بعدها آن را در کار تألیف مقالات مربوط به ویرایش جدید دائرة المعارف اسلام (ج 2) و نیز دائرة المعارف فارسی (زیر نظر دکتر غلامحسین مصاحب ) بکار آورد.
پس از ازدواج با قمر آریان، همدرس دانشکده (1332 ه. ش.)، در سال 1334 ه. ش. از رسالة دکتری خود، با عنوان ”نقدالشعر، تاریخ و اصول آن “ که زیر نظر بدیع الزمان فروزانفر تألیف شده بود، با موفقیت دفاع کرد. پس از مدّت کوتاهی، از سوی فروزانفر برای تدریس در دانشکدة علوم معقول و منقول دعوت شد و در سال 1335 ه. ش. با رتبة دانشیاری، کار خود را در دانشگاه تهران آغاز کرد و به تدریس تاریخ اسلام، تاریخ ادیان، تاریخ کلام و مجادلات فرق، تاریخ تصوّف اسلامی و تاریخ علوم پرداخت. در همین سال برای مدّت کوتاهی نیز امور مربوط به انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب را به عهده گرفت.
پس از دریافت رتبة استادی دانشگاه تهران (1339 ه. ش.) زرینکوب چندی نیز در دانشسرای عالی تهران و دورة دکتری ادبیّات فارسی دانشگاه تهران و نیز در دانشکدة هنرهای دراماتیک به تدریس پرداخت. مدّتی هم در مؤسّسة لغت فرانکلین، با مجتبی مینوی به همکاری مشغول شد. در این میان، یک چند سردبیری مجلّة راهنمای کتاب را پذیرفت (1342 ه. ش.) و فصل خاصی برای ارائة ادبیّات معاصر ایران، در مجلّه به وجود آورد. با این حال، همکاری وی با نشریات ادواری داخلی، بدینجا محدود نمی شود و فعّالیت علمی وی در انتشار مجلاتی همچون سخن، یغما، جهان نو، دانش، علم و زندگی، مهر و فرهنگ ایران زمین، چشمگیر است.
در سال های 1347 تا 1349 ه. ش. در آمریکا به عنوان استاد میهمان در دانشگاه های کالیفرنیا و پرینستون به تدریس تاریخ ایران و تاریخ تصوّف پرداخت؛ و از فرصت به دست آمده برای فراگیری زبان اسپانیایی بهره جست. پس از بازگشت به ایران (1349 ه. ش.)، استاد به دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تهران انتقال یافت و در دو گروه تاریخ و ادبیّات مشغول به کار شد. در فاصلة سال های 1355 تا 1356 ه. ش. وی مدیریت گروه ادبیّات فارسی دانشگاه تهران را پذیرفت. در این دورة کوتاه یک ساله، برنامة جدیدی برای گروه ادبیّات تنظیم نمود که تهیّة آن مدّت چندین ماه به طول انجامید و در آن، از تمام برنامه های مشابه در گروه های ادبیّات، در دانشگاه های بزرگ جهان استفاده شد.
وی در سال های 1360 تا 1362 ه. ش. در فرانسه به سربرده بود؛ که حاصل آن، تحقیقات و تتبّعات دقیق در باب آثار مولوی است. در سال های اخیر نیز، سازمان نقشه برداری کشور برای تدوین «اطلس تاریخ ایران» و مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی هر یک به نوبة خویش، همکاری زرّینکوب را برای خود غنیمتی گرانبها یافته بودند. در تمام این سال ها، زرینکوب عمر را به مطالعه، تدریس، تحقیق و تألیف گذرانده و با ساده زیستی، هیچگاه خود را گرفتار و وسوسة اشتغال به کارهای غیرعلمی نکرده بود. ده ها کتاب و صدها مقاله که در رشته های مختلف از او نشر یافته، نشان می دهد که این دانشورِ بیملال و خستگی ناپذیر، هرگز از راهی که برگزیده، منحرف نشده است.
عبدالحسین زرّینکوب که در زمستان 1377 ه. ش. برای انجام برخی معالجات پزشکی عازم امریکا شد، و پیش از آن هم از کار تألیف کتاب «شعلة طور » دربارة زندگی و اندیشة حلّاج فراغت حاصل کرده بود، در ایّام آن اقامت اجباری، توفیق یافت تا در بستر بیماری و رنجوری، یادداشت های خود را دربارة عطّار نیشابوری به صورت کتابی تازه تحت عنوان «صدای بال سیمرغ » تدوین و تنظیم نماید.
وی در 24 شهریور 1378 به دلیل بیماری های قلب و چشم و پروستات درگذشت.

آثار

● شعر و ادبیات
1323 فلسفه شعر
1338 نقد ادبی
1343 با کاروان حله
1346 شعر بی‌دروغ، شعر بی‌نقاب
1349 از کوچه رندان
1363 سپری در شعر فارسی
1364 سرّ نی
1366 بحر در کوزه
1370 پله پله تا ملاقات خدا
1372 پیر گنجه، در جستجوی ناکجاآباد
1372 آشنایی با نقد ادبی
1375 از گذشته ادبی ایران
1377 از نی نامه

● تاریخ ایران
1330 دو قرن سکوت
1343 تاریخ ایران بعداز اسلام
1354 فتح عرب در ایران
1364 تاریخ مردم ایران (2 ج)
1373 روزگاران ایران
1375 دنباله روزگاران ایران
1375 روزگاران دیگر

● تاریخ اسلام
1346 بامداد اسلام
1348 کارنامه اسلام

● اندیشه
1342 ارزش میراث صوفیه
1353 فرار از مدرسه
1357 جستجو در تصوف ایران
1369 در قلمرو وجدان
1377 شعله طور

● ترجمه
1326 بنیاد شعر فارسی
1328 ادبیات فرانسه در قرون وسطی
1328 ادبیات فرانسه در دوره رنسانس
1332 شرح قصیده ترساییه خاقانی
1337 فن شعر ارسطو
1357 ارسطو و فن شعر

● مجموعه مقالات
1351 یادداشت‌ها و اندیشه‌ها
1353 نه شرقی، نه غربی، انسانی
1356 ازچیزهای دیگر
1363 با کاروان اندیشه
1365 دفتر ایام
1368 نقش بر آب
1376 حکایت هم‌چنان باقی

● نوشته‌های ادبی و تاریخ‌نگاری
1347 تک درخت
1354 تاریخ در ترازو

● درسی
1335 قرائت فارسی (3 ج)
1358 نقد ادبی (با حمید زرین‌کوب)

منابع:
- http://www.mashaheer.net
- http://www.daneshema.com