موضوع : پژوهش | مقاله

میراث اندیشه سیاسى مسلمانان

نصر محمّد عارف. فى مصادر التّراث السّیاسیِّ الاسلامیّ، دراسة فى اشکالیة التعمیم قبل الاستقراء والتأصیل. تقدیم د.منى ابوالفضل. المعهد العالمى للفکر الاسلامى،1415. 237ص، رقعى.

سده گذشته را عصر (خیزش سیاسى) در جهان اسلام دانسته اند. همگام با نهضتها و جنبشهاى سیاسى، اندیشه سیاسى نیز بار دیگر، اما به گونه اى متفاوت، بارور شد. تئوریهاى پیشین بازبینى و بازخوانى شد و نگرشهاى تازه به میدان آمد. متفکرانى که در این مرحله گام زدند غالباً نیم نگاهى هم به گذشته داشتند. از این رو بود که تاریخ تفکّر سیاسى مورد توجه جدى قرار گرفت و از آن زمان تاکنون، اینجا و آنجا، همواره سخن از اندیشه سیاسى اسلام بوده است.
این نهضت علمى، از زوایاى گوناگون قابل مطالعه است، امّا اخیراً یک پژوهشگر جوان مصرى به نام دکتر نصر محمّد عارف تحقیق جالبى انجام داده و از زاویه روش شناسى(متدولوژى) این تحقیقات را به باد انتقاد گرفته است. وى نخست کتابشناسى نسبتاً کاملى از منابع سیاسى اسلامى تا قرن سیزدهم گرد آورده و سپس با بررسى 74 اثر از پژوهشهاى سیاسى جدید، سستى و کاستى آنها را از نظر کمیّت و کیفیّت منابع، نشان داده است.
بى شک، یکى از اصول علمى تحقیق، پى جویى هر چه بیشتر در منابع اصلى و پرهیز از تعمیمهاى بیجا قبل از استقراء کامل آرا است. در دوران معاصر فراوان شنیده ایم که از (تُنک مایگى و ناپختگى تفکر سیاسى در اسلام)، (وامدارى سیاست پردازان مسلمان به فرهنگ یونان) و یا (افول تفکّر سیاسى در اسلام) سخن گفته اند؛ امّا نصر محمّد عارف بوضوح نشان مى دهد که در پشت این ادّعاهاى گزاف و گسترده، از تتبّعِ جدى و تحقیقِ روشمند چندان خبرى نیست. وى از این زاویه، به نقد محتوایى این پژوهشها نیز راه مى یابد و خاطر نشان مى سازد که بر اثر همین کوتاهیهاست که اشتباهات فاحش و گاه زیانبار، دامنگیر پژوهشهاى سیاسى معاصر شده است.
از آنجا که این کتاب در دسترس بیشتر خوانندگان فارسى زبان نیست، بر آن شدیم که ضمن ارائه گزارشى کوتاه از این اثر، کتابشناسى آن را در اختیار نهیم؛ بدان امید که پژوهشگران و علاقه مندان را سود بخشد.

کاستى تحقیقات جدید در مرجع شناسى
چنانکه گفته شد، در این کتاب 307 عنوان از آثارى که مستقیماً به مسائل سیاسى مى پردازد شناسانده شده است. از آن میان، 105 اثر به طبع رسیده و بقیه به صورت مخطوط است که مؤلف، از محل نگهدارى نسخه هاى 127 عنوان خبر داده است. بنابراین هنوز از 75 عنوان هیچ نسخه اى شناسایى نشده است1. این کتابها به ترتیب تاریخى و با مشخصات اجمالى در پایان همین مقاله آمده است.
از سوى دیگر، مؤلف با مراجعه به 74 کتاب تازه در عرصه اندیشه سیاسى اسلام، که تقریباً از مهمترین منابع مطرح در جهان عرب هستند، به نتایجى دست یافته است، از جمله:
ـ مستندترین کتاب فقط به 33 مأخذ(11% از 307 عنوان) مراجعه کرده است؛
ـ سایر کتابها به کمتر از نوزده منبع استناد جسته اند؛
ـ 80% از کتابها، به کمتر از ده منبع بسنده کرده اند؛
ـ در دوازده کتاب، به هیچ منبع اصلى مراجعه نشده است.
(الاسلام و اصول الحکم) از على عبدالرازق و (دراسات فى النظم والتشریعات الاسلامیّة) از محمد احمد خلف اللّه، از مؤثرین و پر جنجالترین نوشته هاى سیاسى عرب در سده اخیر است که از اساس، وجود سیاست و ابعاد سیاسى در اسلام را نفى کرده اند. جالب است بدانیم که از این دو کتاب، اوّلى فقط به دو منبع(آن هم دو منبع تقریباً فرعى: مقدمه ابن خلدون والعقد الفرید) استناد کرده و دومى هیچ منبعى را ارائه نکرده است. در یک کلام، همه 74 اثرى که یاد شد، در مجموع فقط به هیجده منبع اصلى(6% از 307 اثر) مراجعه کرده اند.
به علاوه، از میان نظریه پردازان سیاسى، فقط شخصیّتهایى چون ماوردى، فارابى، ابن سینا، ابن قتیبه، غزالى و جاحظ مطرح شده که معیار این گزینش، شهر آنهاست. حتى در بین همین عده نیز به آثار اصلیشان مراجعه نشده است. براى مثال، در خصوص ماوردى همگى به (الاحکام السلطانیه) مراجعه کرده اند که بیشتر فقه سیاسى است و نه اندیشه سیاسى. این در حالى است که کتاب (تسهیل النظر و تعجیل الظفر) و سایر کتابهاى او به مراتب از اهمیّت بیشترى برخوردارند. در مورد غزالى نیز هیچ کس به کتاب مهم سیاسى او، (سرّ العالمین و کشف ما فى الدارین)، مراجعه نکرده و حداکثر به (نصیحة الملوک) و (احیاء العلوم) اشاره کرده اند. تحقیقات جدید، ابن قتیبه را به (الامامة والسیاسة) مى شناسد، با آنکه کتاب سیاسى او یعنى (السلطان) به دست فراموشى سپرده شده است. بگذریم که کتاب (الامامة والسیاسة) به تاریخ سیاسى نزدیکتر است تا تفکر سیاسى، و در انتساب آن به ابن قتیبه تردیدها وجود دارد. جاحظ را غالباً به عنوان یک ادیب مى شناسند و از این رو فقط به کتاب (التاج فى اخلاق الملوک) مراجعه مى شود، ولى از وى تقریباً ده کتاب در علم سیاست، مطبوع یا مخطوط، بر جاى مانده که از او متفکرى قابل مطالعه در عرصه سیاست ساخته است.

روش ناشایست در برخورد با میراث سیاسى
در ذیل این عنوان، مؤلّفِ فاضلِ کتاب، مبحثى کوتاه و پر نکته آورده و از لغزشگاههاى نویسندگان معاصر عرب پرده برداشته است. وى این نقاط ضعف را، که از عدم تدبّر در منابع اصلى برآمده است، به ترتیب زیر شماره مى کند:
1ـ اندیشه سیاسى جدید بر این نکته استوار است که تمدّن بشرى یک تمدّن واحد و یکپارچه است که در یک راستا، رفته رفته به کمال رسیده است. در این نگاه، تفکّر سیاسى از یونان و روم آغاز شده و به عصر جدید اروپا مى انجامد و اسلام و مسیحیّت، در قرون وسطى جاى مى گیرد و همچون گذرى از دنیاى قدیم به دنیاى جدید تلقّى مى شود. به این ترتیب، تاریخ اروپا آئینه تمام نماى تاریخ جهان و سایه روشنهاى فرهنگ غرب، معیار داوریِ همه اندیشه هاست. بر اساس همین تحلیل است که فقط آن دسته از متفکرین اسلامى مورد توجه قرار مى گیرند که مقارن با قرون وسطاى اروپا باشند و در راستاى تحلیل فوق قرار گیرند.
2ـ بر همان مبنا، متفکّر معاصر عرب، میراث خود را از چشم اروپا مى نگرد و تحقیقات او هنوز در چارچوب مرجعیّت یونانى گرفتار است. پژوهشگر ما نمى اندیشد که دیدگاه توحیدى اسلام با نگاه مادّى یا شرک آلود یونان تفاوت اساسى دارد و همین نکته، اهداف و مقولات و ابزار و ساختار نظام سیاسى اسلام را دگرگون مى سازد. غفلت از این نکته سبب مى شود که اصول سیاست دینى را از آداب و مواعظ و فقه به شمار آورده و به فیلسوفان متأثر از یونان و غرب روى آورد. گرایش اخیر، به نوبه خود، این توهم را که اندیشه سیاسى مسلمانان برگرفته از یونانیان بوده است، دامن مى زند.
3ـ در تحقیقات جدید، بیشتر بر شخصیّتها تأکید مى شود تا بر جریان یا بسترى که این افراد را در خود پرورده است. از اینجاست که بن مایه هاى سیاست اسلامى ناشناخته مى ماند و شخصیتهایى همچون ماوردى، ابن خلدون و غزالى، هر چند پر نام و نشان مى شوند، امّا در این خاک و بوم بى ریشه مى نمایند. این شخصیّت گرایى همچنین ما را از توجه به ارتباط تنگاتنگ میان نظریه پرداز سیاسى و شرایط متغیّر زمانش محروم مى سازد و گاه او را خارج از چارچوب زمانى اش، تقدّس و اعتبار مى بخشد.
4ـ تتبّع ناکافى در میراث سیاسى بدانجا رسیده است که میان (فکر سیاسى) و (فقه سیاسى) خلط شده و بسیارى گمان کرده اند که سیاست اسلامى همواره در گرو فقاهت بوده است2. جایى که نوشته هاى سیاسى معاصر مهمترین مأخذ خویش را (الاحکام السلطانیه) ماوردى مى گیرند، البته چنین برداشتى شگفت آور نیست.
5ـ مفهوم جوهرى در سیاست امروز غرب، (سلطه) یا قدرت ظاهرى است. پاره اى ازنویسندگان معاصر نبودِ چنین مفهومى در سنت اسلامى را نشان از فقدان علم سیاست در میان مسلمانان مى شمارند، غافل از آنکه علم سیاست اسلامى بر مفهوم مصلحت و شیوه برکنار ماندن انسان از مفاسد و جلب بیشترین مصالح، استوار است. به دلیل عدم انس و آشنایى با میراث سیاسى، حتّى نویسندگان مسلمان معاصر هم از درک مفاهیم و کلید واژه هاى فلسفه سیاسى اسلام بازمانده اند و این الفاظ را بر معانى برخاسته از فرهنگ سیاسى غرب، حمل مى کنند. براى مثال، واژه (رعیّت)، که ریشه در حدیث نبوى (کلّکم راعٍ و کلّکم مسؤولٌ عن رعیّته) دارد و از نوعى مسؤولیت پذیرى و مسؤولیت خواهى میان حاکم و محکوم خبر مى دهد، امروزه به معناى subject (رعیّت) در فرهنگ سیاسى غرب تعبیر مى شود؛ یعنى انسانى که از هیچ قدرت و حقوقى برخوردار نیست و فقط موضوع و ابزارى براى سلطه به شمار مى آید. مفاهیمى همچون (استبداد)، (سیاست)، (دولت) و… نیز چنین سرنوشتى دارند و در فرهنگ اسلامى به معنایى غیر از آنچه امروز متداول است به کار مى رفته اند.3
6ـ در خصوص ترجمه منابع سیاسى به عربى نیز مؤلّف نکته اى بدیع و طُرفه دارد. برخى با تأکید بر سابقه ترجمه از یونان و ایران، بر این عقیده اند که پیش از عصر ترجمه، مسلمانان از نظامهاى سیاسیِ ساده برخوردار بوده اند و فقط با ورود ادبیات یونان و سیاست ایران به حوزه اسلامى است که ذهنیّت عرب، با اندیشه هاى پیچیده و پرورده سیاسى آشنا شده است. بر این مدّعا شاهد آورده اند که حتّى نصوص منسوب به ارسطو و افلاطون، که بظاهر به وسیله ابن بطریق و ابن دایه ترجمه شده، در واقع تألیفات مستقلّى است که تحت تأثیر فکر یونانى تحریر شده و بدانان منسوب شده است.4
در پاسخ به این گمان باید یادآور شد که مسلمانان در برخورد با دانشهاى بشرى، دو عکس العمل متفاوت از خود نشان دادند: در علوم ریاضى و طبیعى بر ترجمه دقیق و محض پرداختند، امّا در سایر علوم، که به نوعى با انسان و جامعه مربوط مى شد، متن اصلى را چنان بر مى گرداندند که با فضاى فرهنگ اسلامى موافق افتد. به طور کلى، ترجمه متون سیاسى در میان مسلمانان سه مرحله متمایز را پشت سر گذاشته است: در مرحله نخست، هم محتوا و هم الفاظ دگرگون مى شود تا با بنیانهاى دینى همرنگ و همسو شود. براى مثال، در این دوره، کتاب (السیاسة) ارسطو بارها ترجمه شده، ولى هیچیک با متن اصلى برابرى نمى کند، بلکه ترجمه بهانه اى است براى اندیشه ورزى و نظریه پردازى. در مرحله دوم، که از زمان محمّدعلى پاشا و تأسیس دولت جدید در مصر آغاز مى شود، هر چند ادبیاتِ متن همچنان رنگ و روى دینى دارد، ولى مضمون و محتوا را از اندیشه هاى غربى مى گیرد. از اینجاست که رفته رفته مرجعیت اسلامى جاى خود را به مرجعیّت اروپایى مى دهد و انسان شرقى با هویّت غربى به ظهور مى رسد. امّا مرحله سوم، مرحله ترجمه و نقل در محتوا و شکل ـ هر دو ـ است؛ به گونه اى که مترجم، مفاهیم و واژگان و تحلیل و دسته بندى را از زبان مبدأ، مستقیماً و بى هیچ تصرفى به زبان مقصد بر مى گرداند. از آن زمان تاکنون، زبان علم سیاست در کشورهاى اسلامى از زبان دین فاصله گرفته و اندیشه سیاسى به راهى دیگر رفته است.

کتابشناسى
آثار و منابع سیاسى را در یک نگاه کلّى مى توان به دو دسته تقسیم کرد: آثارى که مستقیماً و به صورت تخصّصى به مباحث سیاسى مى پردازند و آثارى که غیر مستقیم و در حاشیه به سیاست پرداخته اند. از آنجا که بخش اخیر، از دایره این کتابشناسى خارج است، فقط به محورهاى کلّى آن اشاره مى شود:

الف ـ منابع غیر تخصّصى
این دسته از مآخذ، گرچه مستقیماً به مسائل سیاسى اختصاص ندارد، امّا اهمیّت آن را به هیچ روى نباید دست کم گرفت. این منابع را مى توان در نُه محور گرد آورد:
1ـ تفاسیر قرآن و شروح احادیث؛ البته خود قرآن و احادیث معتبر، منبع اصلى و معصوم براى هر تحقیق علمى هستند، امّا تفاسیر و شروح احادیث که زمینه فهم قرآن و حدیث و ارتباط آن دو را با واقع تأمین مى کنند، از منابع غیر مستقیم در علوم سیاسى به شمار مى آید.
2ـ کتابهاى فقهى؛ خصوصاً ابوابى که بیشتر با اندیشه سیاسى پیوند دارد، نظیر: امر به معروف و نهى از منکر، جهاد و دفاع، خراج و…
3ـ کتابهاى اصول فقه؛ بویژه مباحثى همچون استحسان، مصالح مرسله، سدّ ذرایع و مقاصد و مراتب؛
4ـ ابواب امامت در کتابهاى علم کلام؛
5ـ خطبه هاى ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ و خلفا و نیز نامه ها و سلوک علمى آنها؛
6ـ دایرة المعارفهایى که در ضمن، به سیاست نیز پرداخته اند؛ براى مثال: صبح الاعشى(قلقشندى)، مؤلفات ابوحیان توحیدى، آداب الشرعیه(ابن مفلح)، الفنون(ابن عقیل) و…؛
7ـ کتابهاى تاریخ؛ که خود شامل انواعى است:
ـ تاریخ عام؛ مثل: البدایه والنهایه، تاریخ طبرى، تاریخ ابن اثیر و….
ـ تاریخ سیاسى دولتها؛ مثل: الامامة والسیاسة(ابن قتبه)، تاریخ الخلفاء والملوک(سیوطى)، خلاصة الذهب المسبوک(عبدالرحمن اربلى)، تاریخ الدول الاسلامیه(زینى دحلان)، رقم الملل فى نظم الدول(ابن الخطیب)، المنّ بالامامة على المستضعفین بأن جعلهم اللّه ائمة وجعلهم الوارثین(ابن صاحب الصلاة).
ـ تاریخ نظامهاى سیاسى و حکام؛ مثل: التحفة الملوکیّه فى الدولة الترکیه یا الروضتین فى اخبار الدولتین(تاریخ نورالدین محمود و صلاح الدین ایوبى)، تاریخ عمر بن الخطاب(ابن جوزى) وسیرة الملک الظاهر یا سیرة صلاح الدین(ابن شداد).
ـ تاریخ نهادهاى سیاسى(بویژه نهاد وزارت)؛ که البته شمار منابعى از این نوع، فراوان است، مانند: اخبار الکُتّاب(داوود بن جراح)، الوزراء(محمّد بن داود بن جراح)، الوزراء(نفطویه ابراهیم بن محمد) و….
8ـ ادبیات مردمى یا سیره هاى مردمى و سیره هاى علما و صالحین؛ این کتابها حرکت جامعه را اعم از علما و عموم مردم گزارش مى کند و از رابطه حاکم و محکوم تصویرى متوازن ارائه مى کند.
9ـ فرهنگ لغات و کتابهایى که به شرح و تعریف اصطلاحات مى پردازند. این منابع، بیشتر از آن رو اهمیّت دارد که میراث سیاسى با مفاهیم اصلى و اصیل آن درک شود و نه آنچه در دوران متأخر از طریق فرهنگ اروپا به آن الفاظ تحمیل شده است. از تألیفات مهم در این زمینه، مى توان به: تعریف العلوم(ملا احمد شروانى)، کشاف اصطلاحات الفنون(تهانوى)، التعریفات(جرجانى)، اساس البلاغه(زمخشرى)، الفروق فى اللغه(ابو هلال عسکرى)، مفردات(اصفهانى)، مفاتیح العلوم(خوارزمى)، الفروق و منع الترادف(حکیم ترمذى) و… اشاره کرد.

ب ـ منابع تخصّصى
چنانکه گفته شد، از 307 عنوانى که در اینجا آمده 105 اثر به طبع رسیده، 127 اثر به صورت مخطوط است، که مؤلّف موفق شده است محل نگهدارى نسخه هاى آن را نشان دهد، و از 75 اثر دیگر، نسخه اى نیافته است. در اینجا براى جلوگیرى از تطویل فقط شناسنامه آثار مطبوع را، در پانوشت مى آوریم. کتابهایى که با علامت(*) مشخص شده است در کتاب به نشانى نسخه هاى آن اشاره شده است. در کتابِ مذکور، غالباً شرح حالى از مؤلفان آورده شده و گاه منابع نیز توصیف شده است؛ امّا در اینجا ما به اطلاعات ضرورى بسنده کرده ایم. ترتیب تاریخى این آثار نشان مى دهد که ادبیات سیاسى در سراسر تاریخ اسلامى گسترده بوده است.
ـ عبدالحمید الکاتب(متوفى 132 هـ)
1. رسالةُ فى نصیحة ولى العهد5
2. نصیحة الکُتّاب ومایلزم ان یکونوا علیه من الاخلاق و الآداب
ـ عبداللّه بن مقفّع(109ـ145هـ)
3. الدرة الیتیمة والجوهرة الثمینة6
4. رسالة الصاحبة7
ـ محمد الاحول؛ از اصحاب امام صادق(ع) است که شیعیان او را (مؤمن الطاق) و اهل سنّت (شیطان الطاق) خوانده اند.
5. الامامة
6. الرد على المعتزلة فى امامة المفضول
ـ ابو یوسف(113ـ182هـ)؛ از شاگردان ابو حنیفه بوده و منصب قضاوت بغداد را در دوران مهدى و هادى و هارون بر عهده داشت.
7. الخراج8
ـ هشام بن الحکم(متوفى 199هـ)؛ از شاگردان امام صادق(ع) است و از بزرگترین متکلمان شیعه.
8. اختلاف الناس فى الامامة
9. التدبیر فى الامامة
ـ یحیى بن آدم القرشى(متوفى 203هـ)
10. الخراج9
ـ طاهر الخزاعى(متوفى 207هـ)
11. الوصیة فى الآداب الدینیّه والسیاسة الشرعیة
ـ سهل بن هارون(متوفى 215هـ)
12. تدبیر الملک والسیاسة
ـ عبدالملک الاصمعى(122ـ216هـ)
13. تقویم السیاسة الملوکیة والاخلاق اختیاریّة(*)
14. کتاب الخراج
ـ القاسم العجلى(متوفى 226هـ)
15. سیاسة الملوک(*)
ـ شهاب الدین بن ابى ربیع(متوفى 227هـ)
16. سیاسة المالک فى تدبیر الممالک10
ـ الحسین الکرابیسى (متوفى 245هـ)
17. الامامة
ـ على بن مهزیار اهوازى (متوفى 250هـ)؛ از یاران امام حسن عسکرى و از دانشمندان بزرگ شیعه است.
18. ادب الشریعة وادب السیاسة (*)
ـ یعقوب الکندى (متوفى 252هـ)
19. الرسالة الکبرى فى السیاسة
20. رسالة فى السیاسة العامة
ـ عمرو الجاحظ (150ـ255هـ)
21. التاج فى اخلاق الملوک11
22. العثمانیة11
23. استحقاق الامامة13
24. کتاب الحجاب14
25. تنبیه الملوک والمکاید(*)
26. اخلاق الملوک(*)
27. السلطان و اخلاق اهله15
28. ادب الملوک یا صحة الملوک(*)
29. کتاب القضاء والولاة16
30. مدح التجارة وذم عمل السلطان17
ـ محمد الزیات (متوفى 262هـ)
31. کتاب الامامة
ـ على الطاطرى (زنده در 263هـ)
32. الامامة
ـ احمد بن سهل الاحول الکاتب (متوفى 270هـ)
33. کتاب الخراج
ـ ابو عبدالله بن قتبة الدینورى (213ـ276هـ)
34. کتاب السلطان18
ـ احمد طیفور (204ـ280هـ)
35. الملک الصالح والوزیر المعین
36. خبر الملک العادل فى تدبیر المملکة والسیاسة
ـ ابراهیم الثقفى (متوفى 283هـ)، وى نخست در مذهب شافعى بوده، سپس به زیدیه گراییده و سرانجام مذهب امامیه اثنى عشریه را پذیرفته است.
37. کتاب الامامة
38. کتاب الشورى
ـ احمد بن الطیب السرخسى (متوفى 286هـ)
39. کتاب السیاسة
40. الحسبة الکبرى
41. الحسبة الصغرى
ـ یحیى بن الحسین الهادى الى الحق (245ـ 298هـ)؛ وى پایه گذار امامت زیدیّه در یمن است.
42. مسألة فى الامامة(*)
43. فى تثبیت الامامة(*)
ـ عبیداللّه الخزاعى (متوفى 300هـ)
44. رسالة فى السیاسة الملوکیّة
ـ عبداللّه بن شرشیر (متوفى 303هـ)
45. مسائل الامامة19
ـ الحسن الطرطوشى (230ـ304هـ)؛ وى از نوادگان امام زین العابدین(ع) و از حاکمان دولت علوى در طبرستان است.
46. الامامة
47. الاحتساب(*)
ـ محمد الواسطى (متوفى 306هـ)
48. الامامة(*)
ـ الحسین الحلاج (متوفى 309هـ)
49. السیاسة والخلفاء والامراء
ـ على بن الماشطة (زنده در 310هـ)
50. کتاب الخراج
ـ احمد بن سلیمان بن بشار الکاتب (متوفى 312هـ)
51. کتاب الخراج
ـ قدامة بن جعفر (زنده در 320هـ)
52. الخراج وصناعة الکتابة20
ـ الشلمغانى (متوفى 322هـ)؛ وى نخست امامى مذهب بود ولى بعدها بدعت آورد و ادعاى حلول خدا در خود کرد و به دست الراضى باللّه کشته شد.
53. کتاب الامامة
ـ احمد البلخى (235ـ322هـ)
54. السیاسة الصغیرة
55. السیاسة الکبیرة
ـ ابوالحسن الاشعرى (270ـ330هـ)
56. کتاب الامامة
ـ احمد بن عقدة الکوفى (249ـ332هـ)
57. کتاب الشورى
ـ على بن الجراح (245ـ334هـ)
58. الکُتّاب وسیاسة المملکة وسیرة الخلفاء
ـ احمد بن الدایة (متوفى 334هـ)
59. سیاسة الامراء و ولاة الجنود المتضمّن لثلاثة عهود21
ابن دایه این کتاب را در بیان اهمیت فلسفه سیاسى یونان و در برابر کسانى که معتقدند ایران در سیاست بر یونانیان برتر بوده، به تحریر درآورده است.
ـ ابونصر الفارابى (260ـ339هـ)
60. السیاسة22
61. السیاسة المدینه23
62. تحصیل السعادة24
63. آراء أهل مدینة الفاضلة25
ـ محمد بن عبدالله ابوبکر البرذعى (متوفى 340هـ)؛ وى از فرقه خوارج است.
64. کتاب الامامة
65. نقض کتاب الراوندى فى الامامة
ـ محمد غلام ثعلب (261ـ 345هـ)
66. کتاب الشورى
ـ اخوان الصفا و خلان الوفاء (قرن چهارم هجرى)
67. سرّ الاسرار لتأسیس السیاسة وترتیب الریاسة26
ـ ابوالقاسم البغدادى (متوفى 345هـ)
68. الخراج
ـ محمد الکندى (283ـ350هـ)
69. کتاب الولاة والقضاة
ـ عبدالعزیز بن حاجب النعمان (متوفى 351هـ)
70. انس ذوى الفضل فى الولایة والعزل
ـ على الفراء (متوفى 352هـ)
71. محاسن الملوک(*)
ـ ابراهیم القلانسى (متوفى 359هـ)
72. الامامة
ـ محمّد القمى
73. الرسالة فى عمل السلطان
ـ اسحق بن شریح (300ـ377هـ)
74. کتاب الخراج
ـ ابن بابویه القمى (306ـ381هـ)؛ وى معروف به شیخ صدوق و از اعیان طایفه امامیه است.
75. الامامة والتبصرة فى الخیرة27
76. کتاب السلطان
77. کتاب الشورى
ـ الصاحب بن عبّاد (326ـ 385هـ)
78. کتاب الوزارة
79. کتاب الامامة(*)
ـ محمّد القزاز (342ـ412هـ)
80. ادب السلطان
ـ الحسین المغربى (370ـ 418هـ)
81. السیاسة28
ـ محمد الاسکافى (متوفى 420هـ)
82. لطف التدبیر فى سیاسة الملک(*)
ـ احمد بن مسکویه (متوفى 421هـ)
83. رسالة فى ماهیة العدل29
ـ یحیى الناطق بالحق (متوفى 424هـ)؛ از امامان زیدیه است.
84. الدعامة فى تثبیت الامامة(*)
ـ ابن سینا (370ـ 428هـ)
85. رسالة فى السیاسة30
ـ عبدالملک الثعالبى (350ـ429هـ)
86. تحفة الوزراء31
87. آداب الملوک32
ـ ابونعیم الاصفهانى (336ـ430هـ)
88. کتاب الامامة والرد على الرافضه(*)
ـ عبدالمجید الاخشیدى (زنده در 435هـ)
89. المحبوک بالطریق المسلوک فیما یصنع الملوک
ـ محمد بن على بن طیب البصرى (متوفى 436هـ)
90. کتاب الامامة
ـ على المرتضى (355ـ436هـ)؛ معروف به سید مرتضى و علم الهدى از بزرگان طایفه امامیه است.
91. مسألة فى العمل مع السلطان33
ـ الحسن بن على الاهوازى(362ـ446هـ)
92. الفوائد والقلائد: فوائد السلوک فیما یحتاج الیه الملوک(*)
ـ ابوالعلاء المعرى(363ـ449هـ)
93. السجع السلطانى فى مخاطبات الملوک
ـ ابوالحسن الماوردى (364ـ450هـ)
94. الاحکام السلطانیة34
95. قوانین الوزارة وسیاسة الملک35
96. نصیحه الملوک36
97. تسهیل النظر وتعجیل الظفر فى اخلاق المَلِک وسیاسة المُلک37
98. الحسبة(*)
ـ ابن حزم الاندلسى (384ـ456هـ)
99. کتاب السیاسة
این کتاب تأثیر مهمى بر ادبیات سیاسى در مغرب اسلامى برجاى گذاشته ولى متأسفانه تاکنون نسخه اى از آن را نیافته اند. دکتر ابراهیم الکنانى نقلهایى را که در (الشهب اللامعه) و (بدائع السلک) ذکر شده گردآورده است.
ـ ابویعلى الفراء (380ـ 458هـ)
100. الاحکام السلطانیه38
101. الامامة(*)
ـ امام الحرمین الجوینى (419ـ 428هـ)
102. غیاث الامم فى التیاث الظلم39
ـ نظام الملک الطوسى (408ـ 485هـ)
103. سیاست نامه40
ـ محمد الحمیدى (420ـ 488هـ)
104. الذهب المسبوک فى وعظ الملوک41
ـ الحسن المرادى (زنده در 487هـ)
105. کتاب السیاسة أو الاشارة فى تدبیر الأمارة42
ـ … ابن على بن عبدالعزیز بن حاجب النَعمان (اواخر قرن پنجم هجرى)
106. علم الوزراة(*)
ـ ابوحامد الغزالى (450ـ 505هـ)
107. التبر المسبوک فى نصیحة الملوک43
108. سرّ العالمین وکشف ما فى الدارین44
109. فضایح الباطنیه وفضائل المستظهریّة45
ـ احمد بن الصفى المیمونى (متوفى 505هـ)
110. التبر المسبوک فى صفات الملوک(*)
ـ محمد بن اللبانة (متوفى 507هـ)
111. نظم السلوک فى آداب الملوک(*)
ـ الطرطوشى (451ـ520هـ)
112. سراج الملوک46
ـ ابوالحسن على بن محمد الاهوازى الحنفى (زنده در 542هـ)
113. التبر المنسبک فى تدبیر الملک أو تهذیب الریاسة أو ترتیب السیاسة47
ـ عدنان العین زربى (متوفى 548هـ)
114. رسالة فى السیاسة(*)
ـ احمد بن عبداللّه بن عبدالرؤف الأندلسى (اواخر قرن پنجم و اوائل قرن ششم هجرى)
115. رسالة فى آداب الحسبة والمحتسب48
ـ محمد بن احمد بن عبدون التجیبى الاندلسى الاشبیلى (اواخر قرن پنجم واوائل قرن ششم)
116. رسالة فى القضاء والحسبه49
ـ ابو عبداللّه محمد بن ابى محمد السقطى المالقى الاندلسى (اواخر قرن پنجم و اوائل قرن ششم)
117. آداب الحسبة50
ـ ابن حمدون (495ـ562هـ)
118. التذکرة الحمدونیة51
ـ ابن الظفر الصقلى (متوفى 567هـ)
119. سلوان المطاع فى عدوان الطباع(*)
ـ عبداللّه المالقى (متوفى 574هـ)
120. انجم السیاسة(*)
قصیده اى است با 99 بیت که به شکل الفیه ابن مالک سروده شده و در آن مبادى و آداب سیاست به نظم درآمده است. محمد بن عبداللّه (زنده در 1205هـ) آن را در کتابش (المواهب الربانیّة فى شرح قصیدة السیاسة السلطانیة) شرح کرده است.
ـ ابن جوزى (510 ـ597هـ)
121. الشفاء فى مواعظ الملوک والخلفاء52
ـ شیث (شبیب) بن الحاج (510 ـ 598هـ)
122. تهذیب ذهن الداعى فى اصلاح الرعیة والراعى
123. لطائف السیاسة فى احکام الریاسة
ـ بدل بن اسماعیل التبریزى (زنده در 601هـ)
124. النصیحه للراعى والراعیة(*)
ـ احمد الذهبى الاندلسى (554 ـ 601هـ)
125. حسن العبارة فى فضل الخلافة والأمارة
ـ اسعد بن مماتى (544 ـ 606هـ)
126. قوانین الدواوین53
ـ على بن ظافر بن الحسین الأزدى (565 ـ613هـ)
127. اساس السیاسة
ـ یعقوب المنجیقى (554 ـ626هـ)
128. عمدة السالک فى سیاسة الممالک
ـ القلعى (متولّد 630هـ)
129. تهذیب الریاسة وترتیب السیاسة54
ـ على بن الاثیر (555 ـ630هـ)
130. آداب السیاسة
ـ جمال الدین بن ابى حجة (قرن هفتم هجرى)
131. رعایة الرعیّة(*)
ـ عبداللّه بن حمدیه
132. السیاسة الملوکیه
ـ ابن الحاج الاشبیلى (متوفى 647هـ)
133. الامامة
ـ محمد بن طلحة القرشى (582 ـ652هـ)
134. العقد الفرید للملک السعید55
ـ سبط بن الجوزى (582 ـ654هـ)
135. الجلیس الصالح والانیس الناصح56
ـ عبداللّه بن ابى النجم (متوفى 656هـ)
136. الحسبة والدور مایختص به الامام وغیره من الأمور(*)
ـ عثمان بن ابراهیم النابلسى (متوفى 660هـ)؛ وى از امراء دولت ایوبى است.
137. لمع القوانین المضیّة فى دواوین الدیار المصریة57
ـ الخواجة نصیرالدین الطوسى (متوفى 672هـ)
138. الامامة(*)
ـ محمد بن منصور الحداد الموصلى (زنده در 673هـ)
139. الجوهر النفیس فى سیاسة الرئیس58
ـ المبارک بن خلیل الخازندار البدرى الموصلى (زنده در 682هـ)
140. آداب السیاسة بالعدل وتبیین الصدق الکریم المهذّب بالفضل من الاحمق اللئیم المکذب النذل(*)
ـ محمد بن محمد بن محمد الخطیب (زنده در 683هـ)
141. فسطاط العداله فى قواعد السلطنة
ـ المظفّر العمر (متوفى 688هـ)
142. تبصرة الملوک وتذکرة السلاطین فى التحذیر من اعوان الشیاطین
ـ عمر بن محمد بن عوض السنامى (الشامى) (متوفى 696هـ)
143. نصاب الاحتساب(*)
ـ ابن الطقطقى (660 ـ709هـ)
144. الفخرى فى الآداب السلطانیة59
ـ الحسن بن عبداللّه العباس (زنده قبل از 716هـ)
145. آثار الاول فى ترتیب الدول60
ـ ابن الرفعة المصرى (645 ـ710هـ)
146. بهجة الوزراء(*)
147. الرتبة فى الحسبة(*)
ـ ابن تیمیّة (661 ـ 728هـ)
148. السیاسة الشرعیة فى اصلاح الراعى والرعیة61
149. الحسبة62
150. الامر بالمعروف والنهى عن المنکر63
ـ ابن الاخوة القرشى
151. معالم القربه فى احکام الحسبة64
ـ احمد بن محمود الجبلى الأصفیدى (زنده در 729هـ)
152. منهاج الوزراء فى النصیحة(*)
ـ بدرالدین بن جماعة (635 ـ733هـ)
153. تحریرالاحکام فى تدبیر أهل الاسلام65
ـ ابن سید الناس (671 ـ734هـ)
154. السبیل المبین فى حکم صلة الأمراء والسلاطین(*)
ـ یوسف المغربى (الغربى) المدنى (متوفى 743هـ)
155. رسالة فى فضل العلماء وحقوق الملوک(*)
ـ ابو عبداللّه شمس الدین محمد الذهبى (673 ـ 748هـ)
156. رسالة فى الامامة العظمى(*)
ـ ابوعبداللّه محمد السلمى (672 ـ750هـ)
157. طاعة السلطان واغاثة اللهفان(*)
ـ ابن هذیل الاندلسى (قرن هشتم هجرى)
158. عین الادب والسیاسة و زین الحسب والریاسة66

ـ ابن قیم الجوزیة (691 ـ751هـ)
159. الطرق الحکمیة فى السیاسة الشرعیة67
ـ الطرطوسى (720ـ 758هـ)
160. تحفة الترک فیما یجب ان یعمل به فى الملک68
ـ محمد بن نباتة (686 ـ 768هـ)
161. سلوک دول الملوک(*)
162. کتاب تدبیر الدول(*)
ـ عبدالوهاب السبکى (727ـ771هـ)
163. معید النعم ومبید النقم69
ـ محمد بن محمد بن عبدالکریم بن رضوان بن عبدالعزیز البعلى (متوفى 774هـ)
164. حسن السلوک فى سیاسة الملوک(*)
ـ مجهول (نام نویسنده یافت نشد)
165. قانون السیاسة ودستور الریاسة70
ـ عبدالرحمن بن نصر بن عبداللّه الشیزرى الطبرى (متوفى 774هـ)
166. المنهج المسلوک فى سیاسة الملوک71
167. نهایة الرتبة فى طلب الحسبة72
ـ لسان الدین بن الخطیب (713ـ776هـ)
168. الاشارة الى الادب الوزارة73
169. رسالة فى السیاسة یا مقامة فى السیاسة یا رسالة فى غرض السیاسة(*)
170. کتاب بستان الدول(*)
171. تخصیص الریاسة بتلخیص السیاسة(*)
گاه آن را (ارجوزة فى السیاسة المدینه) یا (رجز فى السیاسة) خوانده اند. ششصد بیت شعر است که سیاست را به عنوان فرعى از علم قدیم (فلسفه) مطرح مى کند.
172. رسالة فى احوال حدقه الدولة(*)
ـ ابن رضوان المالقى
173. الشهب اللامعه فى السیاسة النافعة74
ـ محمد بن منکلى (متوفى 784هـ)؛ وى منصب (نقابة الجیش) را در دولت ممالیک مصر بر عهده داشته است و در سیاست جنگ، کتابهاى متعددى نوشته که به طبع رسیده است (ر.ک: متن کتاب، ص177).
174. العقد المسلوک فیما یلزم جلیس الملوک(*)
ـ موسى بن یوسف فیما یلزم جلیس الملوک
175. واسطة السلوک فى سیاسة الملوک75
ـ مجهول(زنده در 795هـ)
176. محاسن الملوک و ما یجب ان یتبع فى خدمتهم من الآداب(*)
ـ محمد بن احمد بن بسّام المحتسب(متوفى قبل از پایان قرن هشتم)
177. نهایة الرتبه فى طلب الحسبة76
ـ عبدالرحمن بن خلدون(732ـ808هـ)
178. مقدمه ابن خلدون77
ـ القلقشندى(756ـ821هـ)؛ کتاب (صبح الاعشى) که در منابع غیر تخصّصى معرفى کردیم، از اوست.
179. مأثر الانافة فى معالم الخلافة78
ـ محمد الناشرى(733ـ821)
180. النصایح الایمانیه لذوى الولایات السلطانیة
ـ ابوبکر الحصنى(752ـ829هـ)
181. رسالة الامامة(*)
ـ احمد المهدى(755ـ840هـ)؛ نسب او به على بن ابیطالب مى رسد و از بزرگان زیدیّه یمن است.
182. کتاب الامامة(*)
ـ محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بن میکائیل الخیرمیتى(زنده در 845هـ)
183. الدّرة الغراء فى نصیحة السلاطین والقضاء والوزراء(*)
ـ ابن حجر العسقلانى(زنده در 825هـ)
184. رسالة فى مسألة شراء السلطان لارض من بین المال لنفسه(*)
ـ محمد بن محمد بن خلیل الاسدى(زنده در 845هـ)
185. التیسیر والاعتبار والتحریر والاختبار فیما یجب من حسن التصرف والاختیار فى شئون الممالیک الاسلامیه79
186. لوامع الانوار و مطالع الاسرار فى النصیحة التامّة لمصالح الخاصة والعامة
187. النصیحة الکلیّة فى کلّ مایتعلّق بمصالح الراعى والرعیة
188. الاشارات العلیه فیما یوجب الخلل والفساد والصلاح فى احوال الرعیة
ـ ابن عربشاه(791ـ854)
189. فاکهة الخلفاء ومفاکهة الظرفاء80
این کتاب به سبک کلیله و دمنه تحریر شده و مباحث سیاسى از زبان حیوانات مطرح مى شود.
ـ على بن احمد بن محمد شیرازى(788ـ861هـ)
190. تحفة الملوک والسلاطین فى الاخلاق والسلطنة والوزراة(*)
ـ صالح البلقینى(791ـ867هـ)
191. ایضاح البرهان فى الثناء على السلطان(*)
ـ عمر بن موسى بن محمد الرجراجى(متوفى 868هـ)
192. رسالة فى السلطنة و ما للسلاطین و ما علیهم(*)
ـ خلیل بن شاهین(813ـ873هـ)
193. زبدة کشف الممالک وبیان الطرق والسالک81
ـ احمد المحمدى الاشرفى (متوفى 875هـ)
194. البرهان فى فضل السلطان(*)
195. منهج السلوک فى سیرة الملوک(*)
ـ طوغان شیخ المحمدى (زنده در 878هـ)
196. المقدمة السلطانیة فى السیاسة الشرعیة(*)
ـ مجهول
197. التبر المسبوک فى نصیحة الملوک(*)
ـ محمد الکافیجى (788ـ879هـ)
198. سیف الملوک والحکام المرشد لهم الى سبیل الحق والاحکام(*)
ـ على القلصادى (815 ـ891هـ)
199. النصیحة فى السیاسة العامة والخاصة
ـ محمد المصرى (متوفى 893هـ)
200. بذل النصایح الشرعیه فیما على السلطان و ولاة الامور وسایر الرعیة(*)
ـ محمد بن الازرق (متوفى 896هـ)
201. بدایع السلک فى طبایع الملک82
ـ عزالدین الهادى الى الحق (845 ـ900هـ)
202. رسالة غراء فى بیان احکام مُثبت الامامة ونافیها(*)
ـ مجهول
203. آداب الملوک83
ـ مجهول
204. تذکرة الملوک فى احسن السلوک(*)
ـ یوسف المبرّد (840 ـ909هـ)
205. ایضاح طرق الاستقامة فى بیان احکام الولاة والامامة(*)
206. الکیاسة فى السیاسة(*)
ـ محمد المغیلى (متوفى 909هـ)
207. تاج الدین فیما یجب على الملوک والسلاطین84
ـ جلال الدین سیوطى (849 ـ911هـ)
208. الرسالة الناصریة فى اطاعة السلطان(*)
209. مارواه الاساطین فى عدم المجیئ الى السلاطین(*)
210. قدح الدراسة فى منهاج السیاسة(*)
211. الرتبة المنیفة فى فضل السلطنة الشریفة(*)
212. الرسالة السلطانیة(*)
213. رسالة الى ملوک التکرور (منطقة غرب افریقیا)(*)
214. آداب الملوک
ـ السمهدرى (844 ـ911هـ)
215. اللؤلؤ المنثور فى نصیحة ولاة الأمور(*)
ـ مجهول
216. الطریق المسلوک فى سیاسة الملوک(*)
ـ ابوالفضل محمد بن اعرج (متوفى 925هـ)
217. تحریر السلوک فى تدبیر الملوک85
ـ احمد الجیعان (متوفى 930هـ)
218. قوانین الدواوین(*)
ـ على علوان الحموى (873 ـ936هـ)
219. النصایح الشریفة والمواعظ الظریفة فى موعظة السلطان والخلیفة(*)
ـ احمد بن کمال پاشا (متوفى 940هـ)
220. السیاسة الشرعیة(*)
221. خلاص الأمّة فى معرفة الائمة(*)
ـ على الشیرازى (متوفى 945هـ)
222. دستور الوزراء(*)
223. مختصر التبر المسبوک فى نصایح الملوک(*)
ـ محمد الیسینى (متوفى 959هـ)
224. حقوق السلطان على الرعیة وحقوقهم علیه(*)
ـ ابراهیم بن الحنبلى (877 ـ959هـ)
225. مصابیح ارباب السیاسة ومفاتیح ابواب الکیاسة.
این کتاب شرح بر (آداب السیاسة) عزالدین بن الاثیر (متوفى 630هـ) است.
ـ على بن عراق الکنانى (907ـ962هـ)
226. نهج السلوک الى معرفة سیرة الخلفاء والملوک(*)
ـ زین الدین بن نجیم الحنفى (متوفى 970هـ)
227. السیاسة الشرعیه(*)
ـ احمد بن حجر (909ـ973هـ)
228. تحریر المواعظ والنصائح لارباب الولایات والمصالح(*)
ـ صالح الخزرجى (متوفى 975هـ)
229. جواهر العقد الفرید وبغیة الملک السعید(*)
ـ على المتقى (885 ـ 975هـ)؛ وى فقیه و محدث مشهور صاحب کتاب معروف (کنزل العمّال) است.
230. الرتبة الفاخرة فى نصایح الملوک
ـ ددة جونکى (متوفى 975هـ)
231. السیاسة الشرعیه(*)
ـ ولى اللّه الحائرى (زنده در 981هـ)
232. تحفة الملوک فى الزهد واحوال الملوک الماضین وحسن العدل والحکم وقبح الظلم(*)
ـ محمد بن بالى الترکى (متوفى 986هـ)
233. تحفة الولاة والامراء والاکابر فى اساس السیاسات الدینیّة والدنیویّة والادب الفاخر(*)
ـ مجهول (زنده در 986هـ)
234. شروط الامامة وسیاسة المملکة(*)
ـ مصطفى عالى الکلیبولى (متوفى 1009هـ)
235. نصیحة السلاطین(*)
236. الجواهر المضیئة فى الاحکام السلطانیة(*)
ـ مرعى الکرمى (متوفى 1033هـ)
237. المسرّة والبشارة فى فضل السلطنة والوزارة
ـ على الآیدینى (زنده در 1042هـ)
238. مسلک السلاطین والملوک وتحفة الملوک فى السلوک(*)
ـ ابوالحسن على الغزالى القادرى الشاذلى المحمدى (زنده در 1043هـ)
239. تحریر السلوک فى تدبیر الملوک(*)
ـ حسن الشّر نبلالى (994ـ1069هـ)
240. الاحادیث المنفیّة فى فضل السلطنة الشریفة(*)
ـ احمد الصنعانى (متوفى در حدود1080هـ)
241. الغصون المیاسة الیانعه بأدلّة احکام السیاسة(*)
ـ کتاب بسیار مهمى در تاریخ اندیشه سیاسى اسلامى است که با ایجاد ارتباط میان علم اصول فقه و علم سیاست، روش جدیدى در مباحث سیاسى مطرح مى سازد.
ـ ابوالیسر على بن عبدالرحیم (متوفى 1082هـ)؛ وى مفتى شهر بلگراد در یوگوسلاوى (صربستان) بوده است.
242. التبر المسبوک فى نصیحة الاخیار والملوک(*)
ـ الحسن الیمنى (1041ـ1081هـ)
243. برائة الذمه فى نصیحة الائمه(*)
ـ محمد السوسى (1007ـ1597هـ)
244. الاشارة الناصحة لمن طلب الولایة بالنیة الصالحة(*)
ـ عبدالقادر الفاسى (1007ـ1091هـ)
245. الامامة العظمى(*)
ـ احمد المجیلدى (متوفى 1094هـ)
246. التیسیر فى احکام التسعیر86
ـ احمد الفرقاوى (متوفى 1101هـ)
247. حسن السلوک فى معرفة آداب المُلک والملوک(*)
ـ جاداللّه الغنیمى الفیومى (زنده در 1101هـ)
248. الدر النضیر فى آداب الوزیر87
ـ الحسن الیوسى (1040ـ1102هـ)
249. الرسالة الصغرى88
ـ سلیمان البحرانى (1075ـ1121هـ)؛ وى از علماى شیعه امامیه است.
250. الامامة(*)
ـ احمد الکواکبى (1054ـ1124هـ)
251. کتاب فیما یتعلّق بالملک والوزیر والعلماء من الامور الشرعیه(*)
ـ احمد الولالى (متوفى 1128هـ)
252. نصیحة الصفاء فى قواعد الخلفاء(*)
ـ احمد عثمان زاده (متوفى 1136هـ)
253. ثمار الاسماء فى نصایح الملوک(*)
ـ محمد دده افندى (متوفى 1146هـ)
254. السیاسة الشرعیه(*)
ـ محمد بن کنان (1074ـ1153هـ)
255. حدائق الیاسمین فى مصطلح قوانین الخلفاء والسلاطین(*)
ـ شاه ولى اللّه دهلوى (متوفى 1180هـ)
256. حجةاللّه البالغه89
ـ الامیر الصنعانى (1099ـ1182هـ)
257. الحراسة من مخالفة المشروع من السیاسة
ـ احمد الدمنهورى (1101ـ1192هـ)
258. التفع الغزیر فى صلاح السلطان والوزیر(*)
259. نهج السلوک الى نصیحة الملوک فیما تفضل به البارى على السلطان والوزیر وماوجب علیهما للرعیة من الحفظ وحسن التدبیر
ـ محمد اسعدزاده (متوفى 1204هـ)
260. فصول الآراء فى شأن الملوک والوزراء
ـ المظهر الصنعانى (1132ـ1207هـ)
261. الیسیر المعجل والعقد المکلل فى نصایح الخلفاء والملوک ثم الامثل فالامثل
ـ عمر بن عثمان بن العباس الکرسیفى (متوفى 1214هـ)
262. رسالة فى الحسبة90
ـ محمد بیرم (1130ـ1214هـ)
263. رسالة فى السیاسة الشرعیه91
ـ ابوالقاسم الزیانى (1147ـ1247هـ)
264. رسالة السلوک فیما یجب على الملوک(*)
ـ عبدالوهاب یاسینى
265. خلاصة البرهان فى اطاعة السلطان(*)
ـ الشوکانى (1173ـ1250هـ)
266. الدواء العاجل لدفع العدو الصائل(*)
267. رسالة الاتصال بالسلاطین
268. القول الصادق فى حکم الامام الفاسق
269. العقد الثمین فى اثبات وصایة امیرالمؤمنین
ـ حسن العطار (1180ـ1250هـ)
270. رسالة فى تحقیق الخلافة الاسلامیة(*)
ـ محمد الکردودى (1217ـ 1268هـ)
271. کشف الغمّة ببیان ان حرب النظام حق على هذه الامّة(*)
ـ محمد الآلوسى (1217ـ1270هـ)
272. التبیان شرح البرهان فى اطاعة السلطان(*)
ـ احمد الاستانبولى (متوفى 1281هـ)
273. تحفة أهل الزمان من احادیث فى بیان فضل السلطنة(*)
ـ رفاعة الطهطاوى (1216ـ1290هـ)
274. الدولة الاسلامیة، نظامها وعمالاتها92
این کتاب از نخستین نوشته هاى اسلامى است که تحت تأثیر سیاست اروپایى جدید نوشته شده است.
ـ احمد بن ابى الضیاف (1219ـ1291هـ)
275. اتحاف أهل الزمان بأخبار ملوک تونس وعهد الأمان94
ـ محمد بیرم الخامس (زنده در 1298هـ)
276. ملاحظات سیاسیة عن التنظیمات اللازمة للدولة العلیّة94
در این کتاب، مؤلف بویژه بر خطر اخذ و اقتباس از دولتهاى اروپایى تأکید مى کند و براساس نظریه شورا، اهمیّت مجلس نمایندگان و اعیان را یادآور مى شود.
ـ محمد بن على بن حسن معروف به صدیق خان (متوفى 1307هـ)
277. الکرامة فى تبیان مقاصد الامامة95
ـ خیرالدین التونسى (1225ـ 1308هـ)
278. اقوم المسالک فى معرفة احوال اهل الممالک96
ـ ابراهیم رحمى (متوفى 1312هـ)
279. واسطة السلوک فى سیاسة الملوک
ـ حسن الطویرانى (1266ـ 1315هـ)
280. عصمة الاسلام فى وجوب الامام(*)
ـ محمد خیامى الحجاجى الحسینى (زنده در 1316هـ)
281. رسالة الراعى والرعیة97
ـ برکت زاده (1260ـ 1318هـ)
282. السیاسة الشریعة وحقوق الراعى وسعادة الرعیة98
ـ عبدالرحمن کواکبى (1271ـ1320هـ)
283. ام القرى99
284. طبایع الاستبداد ومصارع الاستعباد100
ـ مصطفى المصرى الاباضى (زنده در 1321هـ)
285. الهدیة الاولى الاسلامیة للملوک والامراء فى الداء والدواء101
ـ محمد العیاشى (متوفى 1324هـ)
286. اوضح المسالک فى سیاسة الممالک
ـ على بن محمد ابوالحسن السوسى السملالى (متوفى 1328هـ)
287. مطالع السعاده فى فلک سیاسة الریاسة
ـ احمد البرزنجى (متوفى 1332هـ)
288. النصیحة العامه لملوک الاسلام والعامة102
* * *
منابعى که تاریخ تألیف یا تاریخ وفات نویسنده آنها مجهول است:
ـ ابوعبداللّه محمد بن ابى بکر المبارک بن الرضوان معروف به محقّق موصلى
289. النصح فى الدین ومآراب القاصدین فى مواعظ السلاطین(*)
ـ ابوجعفر محمد بن عیسى بن عبید بن یقطین بن موسى البغدادى الشیعى
290. کتاب الامامة
ـ محمد بن … المقدسى
291. السیاسة اللازمة المرضیّة
ـ محمد بن ابى العلى بن سماک
292. رونق التجیر فى حکم السیاسة والتدبیر(*)
ـ محمد بن منصور ابى العباس الصباحرى
293. الرسالة فى الامامة(*)
ـ محمد بن ابى بکر السحولى
294. العسجد المنظم فى فضل الامام المعظم(*)
ـ احمد بن موسى بن نصر بن موسى بن الخوى الدمشقى الشافعى
295. العالى الرتبة فى احکام الحسبة(*)
ـ جمال الدین محمد بن عبدالقادر بن ابى القاسم الجنید ابن عجیل
296. کتاب العطیّة فى فضل السلطان وحکم الرعیة(*)
ـ سعید (سعد) بن اسماعیل بن عمر الاقسرائى
297. سیاسة الدنیا والدین(*)
ـ یوسف بن ابى الحجّاج
298. النجم المنیر فى السیاسة والتدبیر(*)
ـ محمد بن سعد الدین النوبى الخطیب
299. نصیحة الفقراء للملوک والولاة والوزراء(*)
* * *
نویسندگان کتابهاى زیر نیز شناخته نشد:
300. کتاب فى السیاسة والاخلاق(*)
301. السلوک فى تدبیر الملوک(*)
302. المنقذ من الحرمان فیما یجب على الامیر والسلطان(*)
303. غایة البیان فى نصح السطان(*)
304. مختصر من کتب السیاسة مماتحتاج الیه الملوک(*)
305. صیانة الریاسة ببیان احکام القضاء والسیاسة(*)
306. سیاسة الرعیه بالعدل والمنن(*)
ـ ابراهیم بن یعقوب ثابت (1265ـ1336هـ)
307. الدستور المعلم فى احوال سیاسة بنى آدم103
با این کتاب، آنچه را (تراث سیاسى اسلامى) مى نامیم پایان مى پذیرد و کتابهایى چون (الخلافة) رشید رضا یا (الاسلام وأصول الحکم) على عبدالرازق و غیر اینها که پس از آن تحریر شده است، هیچ کدام جزء این تراث به حساب نمى آید؛ زیرا در این نقطه است که اندیشه سیاسى، چنانکه پیشتر گفتیم، دچار یک تحوّل جدى مى شود. تا اینجا سیاست نگاران اسلامى بر شالوده فرهنگ اسلامى مى نویسند و حتى آنچه از دیگران مى گیرند در درونمایه هاى فرهنگ خودى ذوب مى کنند؛ اما از این پس تفکر سیاسى اروپا اصل و پایه سیاست ما قرار گرفت و آنچه نوشته ایم و گفته ایم بیشتر ترجمانى از اندیشه غربى بوده و گام به گام از سنّت خودى فاصله گرفته است. این دوره جدید با ترجمه کتاب لیکوک به نام (مبادى علم السیاسة) آغاز شد. براى آشنایى با نوشته هاى معاصر عرب در اندیشه سیاسى اسلام، شناسنامه 74 اثرى را که پیشتر از آن یاد شد یکجا گرد مى آوریم که خود تکمله اى بر کتابشناسى گذشته است.

تحقیقات جدید در اندیشه سیاسى
1. د. صلاح الدین بسیونی رسلان، الفکر السیاسی عند الماوردی، القاهرة: دارالثقافة للنشر والتوزیع (1983م).
2. د. محمد عابد الجابری، العقل السیاسی العربی، محدداته وتجلیاته، بیروت: المرکز الثقافی العربى، الطبعة الثانیة (1991م).
3. کاید یوسف محمود قوعوش، طرق انتهاء ولایة الحکام فی الشریعة الإسلامیة والنظم الدستوریة، بیروت: مؤسسة الرسالة (1987م).
4. د. مصطفى حلمی، نظام الخلافة بین أهل السُنّة والشیعة، القاهرة: دار الدعوة، الطبعة الأولى (1988م).
5. د. حسین فوزی النجار، الإسلام والسیاسة، القاهرة: دار الشعب، (1977م).
6. د. مصطفى حلمی، نظام الخلافة فی الفکر الإسلامی، القاهرة: دار الأنصار (1977م)
7. د. حوریة توفیق مجاهد، الفکر السیاسی من أفلاطون إلى محمد عبده، القاهرة: مکتبة الأنجلو المصریة. (1986م).
8. د. أحمد شلبی، السیاسة والاقتصاد فی التفکیر الإسلامی، القاهرة: مکتبة النهضة المصریة، الطبعة الثالثة (1974م).
9. د. سمیر عالیة، نظریة الدولة وآدابها فی الإسلام: دراسة مقارنة، بیروت: المؤسسة الجامعیة للدراسات والنشر والتوزیع، الطبعة الأولى (1988م).
10. سعدی أبوحبیب، دراسة فی منهاج الإسلام السیاسی، بیروت: مؤسسة الرسالة، الطبعة الأولى، (1985م).
11. د. محمد جلال شرف، د. عبدالمعطی محمد، الفکر السیاسی فی الإسلام: شخصیات ومذاهب، الإسکندریة: دار الجامعات المصریة، (1978م).
12. د. محمد الشحات الجندی، معالم النظام السیاسی فی الإسلام مقارناً بالنظم الوضعیة، القاهرة: دار الفکر العربی، (1986م).
13. د. أحمد شلبی، السیاسة فی الفکر الإسلامی، القاهرة: مکتبة النهضة المصریة، الطبعة الخامسة (1983م).
14. د. حسین فوزی النجار، الإسلام والسیاسة، القاهرة: دارالمعارف، (1985م).
15. باقر شریف القرشی، نظام الحکم والإدارة فی الإسلام، النجف الأشرف: مطبعة الآداب، الطبعة الأولى (1966م).
16. د. حازم عبدالمتعال الصعیدی، النظریة الإسلامیة فی الدولة: مع المقارنة بنظریة الدولة فی الفقه الدستوری الحدیث، القاهرة: دارالنهضة العربیة (1977م).
17. د. محمد عبدالقادر أبوفارس، النظام السیاسی فی الإسلام، الکویت: مطبوعات الاتحاد الإسلامی العالمی للمنظمات الطلابیة، (1984م).
18. د. محمد عمارة، الإسلام وفلسفة الحکم، بیروت: المؤسسة العربیة للدراسات والنشر، الطبعة الثانیة (1979م).
19. علی محمد الآغا، الشورى والدیمقراطیة، بحث مقارن فی الأسس والمنطلقات النظریة، بیروت: المؤسسة الجامعیة للدراسات والنشر، الطبعة الأولى (1983م).
20. سعید بن سعید، دولة الخلافة: دراسة فی التفکیر السیاسی عند الماوردی، الرباط: منشورات کلیة الآداب والعلوم الإنسانیة. د.ت.
21. د. محمد رأفت عثمان، ریاسة الدولة فی الفقه الإسلامی، القاهرة: دارالکتاب الجامعی، (1975م).
22. د. محمد سلام مدکور، معالم الدولة الإسلامیة، الکویت: مکتبة الفلاح (1983م).
23. د. حازم عبدالمتعال الصعیدی، الإسلام والخلافة فی العصر الحدیث، القاهرة: مکتبة الآداب، الطبعة الأولى (1982م).
24. فتحی الدربنی، خصائص التشریع الإسلامی فی السیاسة والحکم، بیروت: مؤسسة الرسالة، الطبعة الأولى (1984م).
25. د. صلاح الدین دبوس، الخلیفة تولیته وعزله، القاهرة: مؤسسة الثقافة الجامعیة، د.ت.
26. د. صبحى عبده سعید، الحاکم وأصول الحکم فی النظام الإسلامی، القاهرة: دارالفکر العربی، (1985م).
27. أحمد مبارک البغدادی، الفکر السیاسی عند أبی الحسن الماوردی، الکویت: مؤسسة الشراع، الطبعة الأولى (1984م).
28. د. صبحی صالح، النظم الإسلامیة، نشأتها وتطورها، بیروت: دارالعلم للملایین، الطبعة الأولى (1965م).
29. د. مصطفى کمال وصفى، النظام الدستوری فی الإسلام مقارناً بالنظم العصریة، القاهرة: مکتبة وهبة (1974م).
30. د. محمود الخالدی، معالم الخلافة فی الفکر السیاسی الإسلامی، بیروت: دارالجیل، الطبعة الأولى (1984م).
31. د. نیفین عبدالخالق، المعارضة فی الفکر السیاسی الإسلامی، القاهرة: مکتبة الملک فیصل، الطبعة الأولى (1985م).
32. د. محمد سلیم العوا، فی النظام السیاسی للدولة الإسلامیة، القاهرة: المکتب المصری الحدیث، الطبعة السادسة (1983م).
33. د. حسن صحبی أحمد عبداللطیف، الدولة الإسلامیة وسلطتها التشریعیة، الاسکندریة: مؤسسة شباب الجامعة، د.ت.
34. د. توفیق عبدالغنی الرصاص، أسس العلوم السیاسیة فی ضوء الشریعة الإسلامیة، القاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتاب (1986م).
35. عبدالکریم الخطیب، الخلافة والإمامة، دیانة وسیاسة: دراسة مقارنة للحکم والحکومة فی الإسلام، القاهرة: دارالفکر العربی، الطبعة الأولى (1963م).
36. د. أحمد شوقی الفنجری، کیف نحکم بالإسلام فی دولة عصریة، القاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتاب (1990م).
37. د. حسن بسیونی، الدولة ونظام الحکم فی الإسلام، القاهرة: عالم الکتب، الطبعة الأولى (1985م).
38. د. محمد ضیاءالدین الریس، النظریات السیاسیة الإسلامیة، القاهرة: دارالتراث، الطبعة السادسة (1976م).
39. د. عبدالحمید متولی، مبادئ نظام الحکم فی الإسلام مع مقارنة بالمبادىء الدستوریة الحدیثة، الاسکندریة: منشأة المعارف، الطبعة الثانیة (1974م).
40. د. زکریا عبدالمنعم الخطیب، نظام الشورى ونظم الدیمقراطیة المعاصرة، القاهرة: مطبعة السعادة (1985).
41. د. سعد محمد خلیل، تولیة رئیس الدولة فی الفکر السیاسی الإسلامی والفکر السیاسی الحدیث، القاهرة: المؤسسة العربیة الحدیثة، (1988م).
42. د. محمد عزیز نظمی سالم، الفکر السیاسی والحکم فی الإسلام، الاسکندریة: مؤسسة شباب الجامعة، د.ت.
43. د. محمد عمارة، الدین والدولة، القاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتاب (1986م).
44. عزالدین التمیمی، الشورى بین الأصالة والمعاصرة، عمان: دارالبشیر، الطبعة الأولى (1985م).
45. تقی الدین النبهانی، نظام الحکم فی الإسلام، القدس: منشورات حزب التحریر، الطبعة الثانیة، (1953م).
46. د. حسن عبدالرؤوف محمد، فقه الشورى فی الإسلام، طنطا (مصر): مطبعة التقدم، الطبعة الأولى (1987م).
47. د. فوزی طایل، أهداف ومجالات السلطة فی الدولة الإسلامیة: دراسة مقارنة، القاهرة: دارالنهضة المصریة (1986م).
48. محمود المرداوی، الخلافة بین التنظیر والتطبیق د.ن، الطبعة الأولى (1983م).
49. د. یعقوب الملیحی، مبدأ الشورى فی الإسلام مع المقارنة بمبادئ الدیمقراطیات الغربیة والنظام المارکسی، الاسکندریة: مؤسسة الثقافة الجامعیة، د.ت.
50. د. عبدالغفار عزیز، الإسلام السیاسی بین الرافضین له والمغالین فیه، القاهرة: دارالحقیقة للإعلام الدولی (1989م).
51. د. عبدالحمید الأنصاری، الشورى وأثرها فی الدیمقراطیة، القاهرة: المطبعة السلفیة، (1981م).
52. د. أحمد صبحی، نظریة الإمامة لدى الشیعة الإثنى عشریة، القاهرة: دارالمعارف (1969م).
53. أحمد صدیق عبدالرحمن (رملی کابلی)، البیعة فی النظام السیاسی الإسلامی وتطبییقاتها فی الحیاة السیاسیة المعاصرة، القاهرة: مکتبة وهبة، الطبعة الأولى (1988م).
54. د. محمد عبدالمولى، أنظمة المجتمع والدولة فی الإسلام، تونس: الشرکة التونسیة للتوزیع (1973م).
55. محمد عبداللّه الشیبانی، نظام الحکم والإدارة فی الدولة الإسلامیة منذ صدر الإسلام إلى سقوط الدولة العباسیة، الریاض: مؤسسة الروبیة للنشر والتوزیع.
56. محمد فریحة، نظام الحکم عند الماوردی وأبی یعلى، بیروت: رسالة ماجستیر غیر منشورة، جامعة القدیس یوسف، کلیة الآداب والعلوم الإنسانیة (1980م).
57. د. عبد الرزاق السنهوری، فقه الخلافة وتطورهالتصبح عصبة أمم شرقیة، ترجمة د. نادیة السنهوری، و د. توفیق الشاوی، القاهرة: الهیئة العامة للکتاب (1989م).
58. د. محمد عمارة، الدولة الإسلامیة بین العلمانیة والسلطة الدینیة، القاهرة: دارالشروق، الطبعة الأولى (1988م).
59. د. توفیق الشاوی، فقه الشورى والاستشارة، المنصورة (مصر): دارالوفاء للطباعة والنشر (1992م).
60. علی عبدالرازق، الإسلام وأصول الحکم: بحث فی الخلافة والحکومة فی الإسلام، القاهرة: مطبعة مصر، الطبعة الثانیة (1925م).
61. د. حسین فوزی النجار، الدولة والحکم فی الإسلام، القاهرة: کتاب الحریة، الطبعة الأولى (1985م).
62. فؤاد محمد شبل، الفکر السیاسی: دراسات مقارنة للمذاهب السیاسیة والاجتماعیة، القاهرة: الهیئة العربیة العامة للکتاب (1974م) (تناول فیه فصلاً تحت عنوان: (أصول الحکم فی الإسلام)).
63. د. محمد حسین هیکل، الحکومة الإسلامیة، القاهرة: دارالمعارف، (1977م).
64. د. محمد أحمد خلف اللّه، دراسات فی النظم والتشریعات الإسلامیة، القاهرة: مکتبة الأنجلو المصریة، (1977م).
65. د. عبد الحمید متولی، مبدأ الشورى فی الإسلام، القاهرة: عالم الکتب، الطبعة الثانیة (1972م).
66. د. محمد یوسف موسى، نظام الحکم فی الإسلام، القاهرة: دارالکتاب العربی للطباعة والنشر، الطبعة الثانیة.
67. محمد عطا المتوکل، المذهب السیاسی فی الإسلام، بیروت: مؤسسة الإرشاد الإسلامی، الطبعة الثانیة (1985م).
68. محمد صالح جعفر الظالمی، من الفقه السیاسی فی الإسلام، بیروت: منشورات دار مکتبة الحیاة، (1979م).
69. د. عبد الغنی عبود، الدولة الإسلامیة والدولة العصریة، القاهرة: دارالفکر العربی، الطبعة الأولى (1981م).
70. د. فاروق عبدالسلام، أزمة الحکم فی العالم الإسلامی، القاهرة: قلیوب للطبع والتوزیع مصر (1981م).
71. د. عثمان خلیل، الدیمقراطیة الإسلامیة، القاهرة: المکتب الفنی للنشر، (1958م).
72. عارف تامر، الإمامة فی الإسلام، بیروت: دار الکتاب العربی، (1964م).
73. صفی الرحمن المبارکفوری، الأحزاب السیاسیة فی الإسلام، القاهرة: دار الصحوة، الطبعة الأولى (1987)م.
74. صابر طعیمة، الإسلام ومشکلات السیاسة، بیروت: دارالجیل، (1974م).

پا نوشتها:
1. البته مؤلف خود معترف است که تتبّع او کافى نیست و بعید نیست که با پى جویى کامل، نسخه هاى بیشترى یافت شود.
2. مؤلف فرق میان (فقه سیاسى) و (تفکر سیاسى) را از نظر مأخذ، روش و زاویه دید تبیین کرده است. ر.ک: ص82 ـ 85 از کتاب یاد شده.
3. در این مواد بنگرید به همین کتاب، ص85 ـ 88.
4. ر.ک: عبدالرحمن بدوى، الأصول الیونانیة للنظریّات السیاسة الاسلامیة.
5. در کتاب نظرة عابرة فى شمالى العراق، عبدالرزاق الحصان (بغداد: 1940م)
6. با تحقیق محمد على کردعلى (قاهره: 1945م)؛ همچنین با تحقیق احمد نعت البدراوى و با مقدمه شکیب ارسلان (بیروت: دارالنجاح).
7. حسن صعب آن را در کتابش علم السیاسه (بیروت: دارالعلم للملایین، 1977م) به چاپ رسانده است. همچنین در رسالة البلغاء (تصنیف محمد کردعلى، قاهره: لجنة التألیف والترجمه والنشر، 1954م) به طبع رسیده است.
8. با شرح عبدالعزیز محمد الرحبى به نام فقه الملوک ومفتاح الرتاح، تحقیق: احمد الکبیسى (بغداد: دیوان الاوقاف، 1973م).
9. تحقیق: جوینبول (هلند: 1896م)؛ این اثر یک بار دیگر به وسیله حسین مونس تحقیق شده است (قاهره: دارالشروق، 1987م).
10. تحقیق: حامد عبداللّه ربیع (قاهره: درالشعب، 1983م)؛ تحقیق دیگر از ناجى التکریتى (بغداد: دارالشئون الثقافیة العامه، 1987).
11. تحقیق: احمد زکى (قاهره: المطبعة الامیریّة، 1914م)؛ تحقیق دیگر: فوزى عطوى (بیروت: الشرکه اللبنانیه لکتاب، 1970م).
12. تحقیق: عبدالسلام هارون، رسائل جاحظ؛ بر این کتاب نقدهایى نوشته شده است، از جمله نقض العثمانیه، اثر اسکافى و بناء المقالة العلویه، به قلم احمد بن طاووس.
13. تحقیق: حسن السندوبى، رسائل جاحظ (مکتبة التجاریة الکبرى، 1993).
14. عبدالسلام هارون، رسائل جاحظ.
15. السندوبى، رسائل جاحظ.
16. همان.
17. همان.
18. در مجلد اوّل از عیون الاخبار و نیز مستقلاً در مصر در سال 1324 هجرى به چاپ رسیده است.
19. تحقیق: نان اس (بیروت: المعهد الالمانى للابحاث الشرقیه، 1971م).
20. تحقیق، محمد حسین الزبیدى (بغداد: الرشید، 1981م).
21. تحت عنوان الفلسفه السیاسة عند العرب به تحقیق عمر المالکى به چاپ رسیده است (الجزائر: الشرکة الوطنیة للنشر، 1971م).
22. تحقیق: فؤاد عبدالمنعم احمد، در ضمن کتاب مجموعة فى السیاسة (اسکندریه: مؤسسة شباب الجامعه، 1982م)؛ تحقیق دیگر: لوئیس شیخو (بیروت: 1911م).
23. رسائل فارابى (حیدرآباد: دائرةالمعارف العثمانیه، 1929م)؛ تحقیق دیگر: فوزى نجار، السیاسات المدینه (بیروت: المطبعة الکاتولیکه، 1964م).
24. رسائل فارابى، پیشین.
25. تحقیق: البیر نصرى نادر (بیروت: المطبعة الکاتولیکیة، 1959م).
26.تحقیق: احمد التکریتى (بیروت: دارالکلمه، الطبعة الاولى، 1983م).
27. بیروت: دارالمرتضى، 1985م.
28. تحقیق: فؤاد عبدالمنعم، در ضمن مجموعة فى السیاسة، پیشین.
29. محمدخان (لیدن: بریل، 1964م).
30. فؤاد عبدالمنعم احمد (اسکندریه: مؤسسه شباب الجامعة، 1982م).
31. تحقیق: حبیب الراوى وابتام مرهون الصغار (بغداد: وزارة الاوقاف، 1977م).
32. تحقیق: خلیل العطیّه (بیروت: دارالغرب الاسلامى).
33. تحقیق: ولفرد مادلونگ، ترجمه رضوان السید (بیروت: الفکر العربى، 1981م).
34. مکرراً به طبع رسیده است.
35. تحقیق: رضوان السید (بیروت: دارالطلیعه، 1979م)؛ تحقیق دیگر: فؤاد عبدالمنعم احمد و محمد سلیمان داود (اسکندریه: مؤسسه شباب الجامعه).
36.محمد جاسم الحدیثى (بغداد: دارالشؤون الثقافة العامة، 1986م).
37. تحقیق: محیى الدین السرحان (بیروت: دارالنهضه العربیه، 1981م)؛ تحقیق دیگر: رضوان السید (بیروت: دارالطلیعة و دارالعلوم العربیه).
38. تحقیق: محمد حامد الفقى (قاهره: البابى الحلبى، 1966م).
39. تحقیق: مصطفى الحلمى (اسکندریه: دارالدعوة، 1979م)؛ تحقیق دیگر: عبدالعظیم ادیب (قاهره: 1404هـ).
40. قاهره: بى تا، بى جا.
41. تحقیق: ابو عبدالرحمن بن عقیل الظاهرى و عبدالحلیم عویس (ریاض: عالم الکتب، 1982م).
42. تحقیق: على سامى النشار (الدار البیضاء، دارالثقافة، 1981).
43. تحقیق: محمد مصطفى ابوالعلاء (قاهره: مکتبة الجندى).
44. همان.
45. تحقیق: نادى فرج درویش (قاهره: المکتب الثقافى).
46. قاهره، بدون تحقیق (المطبعة الازهریه، 1319هـ).
47. این کتاب به دست فؤاد عبدالمنعم احمد به گمان اینکه کتاب التحفة الملوکیّه فى الأدب السلطانیه ماوردى است، تحقیق و چاپ شد (مؤسسة شباب الجامعه، 1977م) و محقق خود دریافت که همان کتابِ التبرک المنبسک اهوازى است.
48. تحقیق: لیفى بروفسنال (قاهره، المعهد الفرنسى للآثار الشرقیه، 1955م).
49. همراه با رساله قبلى به طبع رسیده است.
50. تحقیق: لیفى بروفسنال (پاریس: بى تا).
51. تحقیق: احسان عباس (بیروت: معهد الانماء العربى، 1983م).
52. تحقیق: فؤاد عبدالمنعم احمد (اسکندریه: مؤسسة شباب الجامعه، 1978م).
53. تحقیق: عزیز سوریال عطیّة (قاهره: مطبعة مصر، 1943م).
54. تحقیق: ابراهیم یوسف مصطفى عجو (اردن: مکتبة المنار، 1985م).
55. مصر: مطبعة الوطن، 1310هـ.
56. لندن: دار ریاض الریس؛ از این کتاب نسخه هاى خطى متعددى وجود دارد.
57. قاهره: مطبعة الثقافة الدینیّة، بى تا.
58. تحقیق: رضوان السید (بیروت: دارالطلیعه، 1983م).
59. قاهره: مکتبة محمد على صبیح 1969م.
60. قاهره: وزارة المعارف؛ قبل از آن براى خدیوى اسماعیل چاپ شده و همچنین در حاشیه تاریخ الخلفاء سیوطى، به طبع رسیده بود.
61. تحقیق: محمد ابراهیم البنا و محمد احمد عاشور (قاهره: دارالشعب، 1971م).
62. قاهره: مطبعة المؤید، 1318هـ.
63. تحقیق: صلاح الدین المنجد (بیروت: دارالکتاب الجدید، 1976م)؛ تحقیق دیگر: شیخ عبدالعزیز البرماوى (اسکندریه: مکتبة الایمان).
64. تحقیق: محمد محمود شعبان (قاهره: الهیئة المصریة العامه للکتاب).
65. تحقیق: فؤاد عبدالمنعم (دوحه: رئاسة المحاکم الشرعیه والشئون الدینیة، الطبعة الاولى، 1985م).
66. قاهره: مصطفى البابى الحلبى، 1969م.
67. تحقیق: محمد جمیل احمد (قاهره: مطبعة المدنى، 1961م و 1977م).
68. تحقیق: رضوان السید (بیروت: دارالطلیعه).
69. تحقیق: محمد على النجار (قاهره: دارالکتاب العربى، 1984م).
70. تحقیق: محمد جاسم الحدیثى (بغداد: وزارة الثقافة والاعلام، الشئون الثقافیة، 1987م).
71. قاهره: 1326هـ؛ (اردن: دارالمنار، الزرقاء؛ قاهره: مطبعة بولاق، 1841م) و….
72. تحقیق: السید الباز العرینى (قاهره: لجنة التألیف والترجمه والنشر).
73. نشر از: عبدالقادر زمامة، مجله (مجمع اللغه العربیه) (دمشق: مجلد47، 1972)؛ همچنین در (مجلة الفکر العربى)، بیروت، شماره23.
74. تحقیق: على سامى النشار (الدار البیضاء ودارالثقافة، 1984م).
75. تونس: مطبعة الدولة التونسیة، 1279هـ.
76. تحقیق: حسام الدین السامرائى (مطبعة المعارف، 1968م).
77. مکرر به چاپ رسیده است.
78. تحقیق: عبدالستار احمد فراج (کویت: سلسلة التراث العربى، 1984م، در سه مجلّد).
79. تحقیق: عبدالقادر طلیمات (قاهره: دارالفکر العربى، 1968م).
80. در 1290 هجرى در قاهره به چاپ رسید.
81. قاهره: دارالعرب للبستانى، 1989م؛ همچنین برس راویس (پاریس: المطبعة الجمهوریه، 1894م).
82. تحقیق: على سامى النشار (بغداد: وزارة الاعلام، 1977ـ 1978م).
83. تحقیق: محمد نصر صهنا در بحثى تحت عنوان: (من الفکر السیاسى المصرى: دراسة وتحقیق ومناقشة حول شکالیات).
84. قاهره: دار احیاء الکتب العربیه.
85. تحقیق: فؤاد عبدالمنعم احمد (اسکندریه: مؤسسه شباب الجامعه، 1982م).
86. قاهره: دارالنشر، بى تا.
87. تحقیق: ابوالفتح البسیونى، رساله فوق لیسانس، دانشکده شریعة وقانون، دانشگاه الازهر، 1981م.
88. تحقیق: فاطمه خلیل القبلى، در ضمن رسائل ابن على الیوسى (الدار البیضاء و دارالثقافة، 1401هـ).
89. تحقیق: السید سابق (قاهره: دارالکتب الحدیثه، 1966م).
90. یعفى بروفسنال (قاهره: مطبوعات المعهد الفرنسى للآثار الشریعة بالقاهره، 1955م).
91. مصر: المطبعة الاعلامیة، 1306هـ، با عنوان (نبذة مختصرة فى بعض القواعد الشرعیة لحفظ الارادة الملکیّة).
92. قاهره: مکتبة الآداب. 1990م؛ محمد عماره نیز آن را در ضمن الاعمال الکاملة للطهطاوى منتشر ساخته است.
93. تونس: کتابة الدولة للشؤون الثقافیة والاخبار، 1963م.
94. قاهره: بى تا، بى جا.
95. هند: هربال، مطبعة الصدیقى، بى تا.
96. المصنف الشنونى (تونس، الدار التونسیه، 1972هـ)؛ و پیشتر در سال 1867 میلادى نیز منتشر شده بود.
97. قاهره: مطبعة العدالة والنهج القومى، 1316هـ.
98. قاهره: مطبعة الترقى، 1318هـ.
99. تحقیق: محمد عماره، در ضمن الاعمال الکاملة للکواکبى (بیروت: المؤسسه العربیه للدراسات والنشر، 1975م).
100. همان.
101. قاهره: المطبعة البارونیة.
102. مصر: بى تا، بى جا.
103. قاهره: مکتبة العربى، فجالة، بى تا.