مادر اوس (اویس)[1] بن صامت خزرجى انصارى[2]، قُرّة العین دختر عُباده خزرجى[3] است و برادرش عُبادة ‌بن صامت صحابى پیامبر[4] و همسرش خولة بنت ثعلبة الخزرجیّه. مفسران نامهاى دیگرى نیز براى همسرش ذکر‌کرده‌اند.[5] بنا به گزارش برخى منابع همسرش دختر عموى او بوده است.
اوس از شاعران خزرج و راویان حدیث بود و در جنگهاى بدر، احد و خندق شرکت کرد و پس از رحلت پیامبر در بیت المقدس ساکن شد و در سال 32 یا 34 قمرى در رَمْله (از شهرهاى بزرگ فلسطین)[6] در 72 یا 85 سالگى[7] از دنیا رفت.
درباره تندخویى او در دوره کهنسالى گزارشهایى نقل شده است.[8] در دوره اسلامى وى نخستین فردى بود که همسرش را ظهار کرد.[9] مفسران ذیل نخستین آیات سوره مجادله به این مسئله پرداخته‌اند.[10] بنا به گزارش راویان روزى اوس بر همسرش خشم گرفت و بنا به سنت جاهلىِ ظهار، همسرش را همچون مادرش دانست و بر خود حرام کرد؛ امّا پس از آن پشیمان شد. همسرش که براى چاره اندیشى نزد رسول خدا(صلى الله علیه وآله)رفته بود زبان به گلایه گشود که اموالم را صرف و جوانیم را تباه کرد و اهل و خویشاوندانم را از پیرامونم پراکنده ساخت و حال که سالخورده شده‌ام مرا ظهار کرده؛ لیکن از کار خویش پشیمان شده است. پیامبر فرمود: در این زمینه حکمى نازل نشده است. خوله دست به دعا برداشت و به خداوند شکوه کرد و منتظر ماند تا آنکه این آیات نازل شد: «قَد سَمِعَ اللّهُ قَولَ الَّتى تُجـدِلُکَ فى زَوجِها وتَشتَکى اِلَى اللّهِ... اَلَّذینَ یُظـهِرونَ مِنکُم مِن نِسائِهِم ما هُنَّ اُمَّهـتِهِم اِن‌اُمَّهـتُهُم اِلاَّالّــى ولَدنَهُم واِنَّهُم لَیَقولونَ مُنکَرًا مِنَ القَولِ وزورًا واِنَّ اللّهَ لَعَفُوٌّ غَفور والَّذینَ یُظـهِرونَ مِن نِسائِهِم ثُمَّ یَعودونَ لِما قالوا فَتَحریرُ رَقَبَة مِن قَبلِ اَن یَتَماسّا ذلِکُم توعَظونَ بِهِ واللّهُ بِما تَعمَلونَ خَبیر فَمَن لَم یَجِد فَصیامُ شَهرَینِ مُتَتابِعَینِ مِن قَبلِ اَن یَتَماسّا فَمَن لَم یَستَطِع فَاِطعَامُ سِتّینَ مِسکینـًا ذلِکَ لِتُؤمِنوا بِاللّهِ ورَسولِهِ و تِلکَ حُدودُ اللّهِ ولِلکـفِرینَ عَذابٌ اَلیم». (مجادله/58‌، 1 ـ 4) با نزول این آیات حکم کفاره ظهار به ترتیب اولویت، آزادى بنده، دو ماه روزه پیاپى یا اطعام 60 فقیر تعیین شد؛ امّا اوس‌که تهیدست بود تنها با کمک پیامبر(صلى الله علیه وآله)توانست فقیرانى چند را اطعام‌کند.
بنا به برخى نقلها پس از وفات وى دو تن از عموزاده‌هایش بنا به رسم جاهلى که ارث را میان مردان جنگجو قسمت مى‌کردند، اموال اوس را میان خود تقسیم کردند و به همسرش ام‌کُجّه و فرزندان او سهمى ندادند. همسر او در مسجد فضیخ به حضور پیامبر‌اکرم(صلى الله علیه وآله)شکایت برد. در این هنگام این آیه نازل شد: «لِلرِّجالِ نَصیبٌ مِمّا تَرَکَ الولِدانِ والاَقرَبونَ ولِلنِّساءِ نَصیبٌ مِمّا تَرَکَ الولِدانِ والاَقرَبونَ مِمّا قَلَّ مِنهُ اَو کَثُرَ نَصیبـًا مَفروضا» (نساء/4،7) و بدینوسیله زنان و فرزندان خردسال نیز در شمار وارثان قرار گرفتند، ازاین‌رو پیامبر از‌تصرف عموزاده‌هاى اوس در اموال وى جلوگیرى‌کرد.[11]
با توجه به نظر مورخان در تاریخ وفات اوس پس از وفات پیامبر و نیز نداشتن همسرى به نام ام‌کُجّه این شأن نزول مورد تردید جدى قرار گرفته‌است.

منابع
اسباب النزول، واحدى؛ الاستیعاب فى معرفة الاصحاب؛ اسد الغابة فى معرفة الصحابه؛ الاصابة فى تمییز الصحابه؛ البدایة و‌النهایه؛ التبیان فى تفسیر القرآن؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن‌کثیر؛ تفسیر القمى؛ تهذیب التهذیب؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبى؛ الدرالمنثور فى التفسیر بالمأثور؛ رجال الطوسى؛ روض‌الجنان و روح الجنان؛ الطبقات الکبرى؛ کتاب الطبقات؛ الکشاف؛ مجمع البیان فى تفسیرالقرآن؛ المعارف؛ معالم التنزیل فى التفسیر والتأویل، بغوى؛ معجم‌البلدان؛ المیزان فى تفسیر القرآن.

پی نوشت:
[1]. الاصابه، ج‌1، ص‌303.
[2]. الاستیعاب، ج‌1، ص‌207؛ الاصابه، ج‌1، ص‌302؛ اسدالغابه، ج‌1، ص‌323.
[3]. الطبقات، ابن‌سعد، ج‌3، ص‌413؛ الطبقات، ابن‌خیاط، ص‌169: 613‌؛ المعارف، ص‌255.
[4]. رجال الطوسى، ص‌23؛ البدایة و النهایه، ج‌3، ص‌247‌ـ‌248؛ ج‌7، ص‌176.
[5]. اسباب النزول، ص‌347؛ تفسیر قرطبى، ج‌17، ص‌175؛ المیزان، ج‌19، ص‌181.
[6]. معجم البلدان، ج‌3، ص‌69‌.
[7]. الاصابه، ج‌1، ص‌303؛ تهذیب التهذیب، ج‌1، ص‌348.
[8]. مجمع البیان، ج‌9، ص‌371؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج‌4، ص‌341؛ الدرالمنثور، ج‌8‌، ص‌70.
[9]. تفسیر قمى، ج‌2، ص‌365؛ التبیان، ج‌9، ص‌541‌؛ الاصابه، ج‌1، ص‌303.
[10]. مجمع البیان، ج‌9، ص‌371؛ تفسیر قرطبى، ج‌17، ص‌176.
[11]. تفسیر بغوى، ج‌1، ص‌314؛ الکشاف، ج‌1، ص‌503‌؛ روض‌الجنان، ج‌5‌، ص‌259.

● برگرفته از سایت مرکز فرهنگ و معارف قرآن www.maarefquran.com نوشته محمد حسن درایتى