موضوع : دانشنامه | م

محمد ابن قولویه

خاندان پاک‏
نامش محمد و کنیه‏اش ابوجعفر یا ابوالقاسم است. وی از جمله محدثین و فقهای نامدار شیعه و از موثقین علماء به شمار می‏رود. مرحوم محمد بن جعفر بن قولویه از شاگردان و راویان خاص سعد بن عبدالله اشعری قمی است که سالیان دراز از محضر استاد بهره جست و توشه و زاد راه خویش را، از آن خرمن معرفت برگرفت. آنگاه خود به پرورش شاگردان پرداخت. خاندان او، از جمله خاندانهای دانش پرور و عالمان روزگار بودند و آن سلاله پاک، خیرات فراوانی به جامعه تشیع رسید و شیعیان از ایشان بهره‏های فراوانی بردند. محمد بن قولویه در طول زندگی، برای جمع آوری احادیث اهل بیت و رساندن آن به گوش مشتاقان و شیفتگان سخن ائمه اطهار، به سفرهای متعددی دست زد. در اثنای این مسافرتها و هجرتهای فی سبیل الله به ملاقات بزرگان اهل سنت نیز رفت و احادیثی را از آنان استماع نمود.

در محضر استاد
از جمله اساتید محمد بن قولویه، سعد بن عبدالله اشعری قمی است که در این فراز با نگاهی گذرا به زندگانی او،سعی خواهیم کرد بهتر به این مسئله پی ببریم که محمد بن قولویه محضر چه بزرگانی را درک نموده است. سعد بن عبدالله آخرین دانشمند نامدار اواخر سده سوم هجری در خاندان بزرگ اشعری دیده به جهان گشود و از خود آثاری گرانمایه و شاگردانی بزرگ به یادگار نهاد مرحوم نجاشی(ره) از وی اینگونه یاد می‏کند:
ابوالقاسم سعد بن عبدالله ابی خلف اشعری قمی، رئیس طائفه اشعری و فقیه سرشناس آنان است. وی احادیث فراوانی از عامه شنیده و در پی یافتن احادیث اهل بیت، سفرهای نموده و از بزرگان اهل سنت که با ایشان ملاقات کرده‏اند؛ می‏توان حسن بن عرفه، محمد بن عبدالملک دقیقی، ابو حاتم رازی و عباس برفقی را نام برد.(4)
از افتخارات سعد بن عبدالله تشرفش به محضر امام حسن عسکری(ع) است و علماء بزرگواری در کتابهای مختلف به این مسئله اشاره نموده‏اند.(5)
سعد بن عبدالله با دستان پرتوان خویش، آثار گرانسنگ به رشته تحریر در آورد که در اینجا به معرفی تعدادی از آنها می‏پردازیم:
1- کتاب الرحمة که خود شامل چندین کتاب است.(کتاب طهارت، کتاب صلوة، کتاب زکوة، کتاب صوم و کتاب حج)
2- کتاب الضیاء(در امامت)
3- کتاب مقالات امامیه(6)
سعد نزد بسیاری از علماء و محدثین نیمه دوم سده سوم هجری، زانوی ادب بر زمین زد و از محضر آنان بهره‏های زیادی برد. وی از استادان شیعه و سنی نیز اجاذاتی کسب نمود. از میان اساتید عامه ایشان می‏توان به حسن بن عرفه، محمد بن عبدالملک دقیقی، ابوحاتم رازی و عباس برفقی اشاره کرد و از اساتید و مشایخ سعد که از فقها و محدثین شیعه بودند؛ احمد بن حسین بن سعید اهوازی، احمد بن محمد بن عیسی، احمد بن اسحاق قمی، سهل بن یسع، عبدالله بن جمعفر حمیری و محمد بن اسماعیل بن بزیع را نام برد.(7) سعد شاگردان بزرگواری چون محمد بن قولویه، علی بن بابویه قمی، محمد بن موسی بن المتوکل و ... را تربیت نمود که هر کدام ستاره‏ای درخشان در آسمان تشیع گشتند(8) در مورد تاریخ وفات این محدث بزرگ، نظرها متفاوت است و آن را بین سالهای 299 تا 301 هجری دانسته‏اند.

شاگردان برجسته محمد بن قولویه‏
شاگردان گرانمایه‏ای از محضر محمد بن قولویه بهره جستند که هر کدام به سهم خود، نقش بسزایی در رساندن احادیث ناب اهل بیت به گوش مشتاقان آن خاندان با فضیلت داشتند. در اینجا نگاهی کوتاه به زندگی دو تن از آنان خواهیم افکند.

1- محمد بن عمرو بن عبدالعزیز کشی:
وی از دانشمندان نامی نیمه اول سده چهارم هجری است که در شهر کشه از شهرهای ماوراء النهر، دیده به جهان گشود و بیش‏تر اساتیدش نیز از همان ناحیه بوده‏اند. ابوالعباس نجاشی دانشمند رجالی، او را مورد اعتماد دانسته و درباره‏اش می‏گوید:
او مصاحب عیاشی(9) بود و از وی استفاده‏های فراوان برد و در حقیقت، از مکتب او برخاست.(10)
شیخ ابو عمرو کشی در کتاب رجال خویش، بسیاری از اساتیدش را معرفی و روایاتی را نیز از آنان بیان کرده است. افرادی مثل محمد بن مسعود عیاشی سمرقندی، محمد ین قولویه، جعفر بن محمد بن قولویه، عثمان بن ... کشی، سعد بن صباح کشی، احمد بن قرشی و ... که از بزرگان و فقهای سده سوم و اوایل سده چهارم هجری، محسوب می‏شدند.(11)
از میان شاگردان رجالی این دانشمند عالیقدر به معرفی دو تن از برجسته‏ترین ایشان، هارون بن موسی تلعکبری و ابو احمد حیدر بن محمد بن نعیم سمرقندی، اکتفا می‏کنیم.

2- جعفر بن محمد قولویه:
دومین شاگرد بزرگ محمد بن قولویه، فرزند دانشمندش جعفر بن قولویه است که در سال 224 هجری در شهر سرمن‏رای(سامرا) به ادنیا آمد(12) و در میان اهل رجال، گوی سبقت از پدر ربوده و آوازه‏اش از او بلندتر گشت. او که به اختصار ابن قولویه خوانده می‏شد؛ از مفاخر فقها محدثین پیشین ماست و استاد شیخ مفید(ره) محسوب می‏گردد. او کتابهای بسیاری نوشت و شیعه از چرخش قلمش، استفاده فراوان برد. جعفر بن محمد، دست پرورده پدر دانشمند و فاضل بود. ابن شهر آشوب در کتاب معالم العلماء درباره‏اش نوشته:
جعفر بن محمد بن قولویه ابوالقاسم، از کلینی و ابن عقده نقل روایت کرده و کتابهای مداواة الحسد الحیاة الابد، الجمعه و الجماعه، الفطره، کتاب الصرف و ... از اوست.(13)
یکی از کتابهای معروف جعفر بن محمد بن قولویه، کتاب شریف و ذی قیمت؛ کامل الزیارات است. مرحوم علامه امینی(ره) در مقدمه خود در این کتاب، در مورد ارزش و اهمیت آن نوشته:
کامل الزیارات از کتابهای قدیمی معروف است و شیخ طوسی، در کتاب تهذیب و همین طور سایر محدثین از آن نقل کرده‏اند. شیخ حر عاملی آن را از مصادر کتابش، وسائل الشیعه قرار داده و از کتب مورد اعتماد دانسته است.(14)
کامل الزیارات داری 108 باب است که نویسنده، باب آغازین را به ثواب زیارت رسول اکرم(ص) امیرالمؤمنین(ع) و حسنین(ع) اختصاص داده است. آخرین باب کتاب نیز مختص نوادر زیارات است. این کتاب ارزشمند، تنها کتابی است که از ابن قولویه به یادگار مانده و باعث معروفیتش گشته، آنچنان که تا نام کامل الزیارات آورده می‏شود؛ نام ابن قولویه در کنار آن ذکر می‏گردد. اهمیت این کتاب به خاطر احادیثی است که با اسناد معتبر، در آن گرد آوری شده و به عنوان مأخذی قابل اطمینان، مورد استفاده اهل قلم قرار گرفته است. از استادان جعفر بن محمد می‏توان به پدر گرانقدرش محمد بن قولویه، ثقة الاسلام کلینی، علی بن بابویه و برادرش علی بن محمد بن قولویه اشاره کرد(15). جعفر بن محمد با تربیت شاگردانی مثل ابو عبدالله محمد بن محمد بن نعمان المفید، حسین بن عبیدالله غضائری و احمد بن عبدل که بعدها از علماء و مفاخر اسلام گردیدند؛ برگهایی زرین به دیباچه زندگی خود افزود.(14) سرانجام چراغ حیات این راوی بزرگ در سال 368 یا 369 هجری رو به خاموشی نهاد و در بقعه مطهره کاظمیه پایین پای حضرت موسی بن جعفر(ع) به خاک سپرده شد. در زمان حاضر، قبر وی در کنار قبر شاگرد بزرگوارش شیخ مفید واقع شده است.

لبیک گوی دعوت حق‏
محمد بن قولویه پس از سالها تربیت ساگردان و مسافرت در پی به دست آوردن احادیث اهل بیت سرانجام در شهر قم -آخرین شهری که پذیرای آن محدث بزرگ بود- در سال 299 یا 301 هجری دعوت حق را لبیک گفت و دوستدارانش را با غمی سنگین تنها گذاشت.
هم اکنون مرقد شریف این عالم جلیل القدر، در شهر مقدس قم، خیابان آیة الله مرعشی نجفی(ره) مقابل مدرسه آیةالله گلپایگانی(ره) و نزدیک بقعه علی بن بابویه واقع شده و در کمال سادگی و بدور از هر گونه زرق و برقی زیارتگاه عالمان و فرهیختگان است سادگی این مکان همواره به جذابیتی آرامبخش انسان را به سمت خود جذب می‏کند. بر سنگ قبر نیز این جملات با خطی زیبا نوشته شده است:

هو الحی الذی لایموت‏
قدرا تحل عن دار الغفلة و الغرور الی عالم البهحة و السرور و العطریف المعتمد و منبع العلم و الحکم و مجمع الفضل و الکرم الامام العالم و الفاضل الفخام و المقتدی الانام و المرجع الخواص و العوام و الراوی للاحادیث النبویه علی مبلغها الف الف سلام و تحیة الجامع لمرتة العلم و العمل و الخادم لعلوم سید المرسلین شیخ محمد بن قولویه الجمال من اجلد رواة اخبار ائمة الاخیار صلوات الله و سلامه علیهم از این دار فانی به عالم جاوید پیوست.

گلگشت در گلستان
پایان کلام را، به نقل احادیثی زینت می‏بخشیم که از فرزند محمد بن قولویه(جعفربن قولویه) به ما رسیده است.

وفای به عهد
جعفر بن محمد بن قولویه عن ابیه و اخیه و علی بن الحسین و محمد بن الحسن کلهم عن احمد بن ادریس عن ابی عبدالله بن موسی عن الوشاء قال:
سمعت الرضا(ع) یقول، ان لکل امام احد فی عنق اولیاء و شیعته و ان من تمام الوفاء بالعهد زیارة قبورهم ...
جعفر بن محمد از پدرش محمد بن قولویه با چند واسطه از امام رضا(ع) نقل می‏کند که فرمود: برای هر امامی در گردن دوستداران و پیروان عهدی است که از وفای به عهد آنان زیارت قبر ائمه است.(18)

ثواب زیارت امام حسین(ع)
جعفر بن محمد از پدر بزرگوارش نقل میکند که امام صادق(ع) در ضمن حدیثی فرمودند:
من زار قبر الحسین(ع) عرفا بحقه کتب الله له ثواب الف حجة مقبولة و غفر له ما تقدم من ذنبه و ما تأهر.
هر کس قبر حسین بن علی را در حالی که عرف به حق امام است؛ زیارت کند، خداوند متعال ثواب هزار حج قبول شده را برای او قرار می‏دهد و تمام گناهان گذشته و آینده او، آمرزیده خواهد شد.(19)

تولد دوباره‏
جعفر بن محمد از محمد بن قولویه نقل می‏کند که امام صادق(ع) فرمودند:
من اغتسل من ماء الفرات و زار قبر الحسین(ع) کان کیوم ولدته امه صفرا من الذنوب.
امام صادق(ع) فرمودند: هر کس در آب فرات غسل کند و قبر حسین(ع) را زیارت کند؛ مثل آن روزی است که از مادر متولد شده و از گناهان پاک است.(20)

پاورقی:
1- لفظ ابن قولویه هنگامی که مطلق باشد؛ جعفربن محمد بن قولویه است و ضبط آن،قولویه است.
(ریحانةالادب،ج‏8، ص‏162)
2- ریحانةالادب، میرزا محمد علی مدرس، ج 8 ص 163.
3- مفاخر اسلام، علی دوانی، ج‏2، ص‏138.
4- رجال النجاشی، ص‏177.
5- رجال النجاشی، ص 126؛ وقایع الایام، ص‏83؛ تحفة الاحباب، ص‏121؛ ریحانة الادب، ج‏1، ص‏76.
6- فهرست شیخ طوسی، ص‏75.
7- معجم رجال الحدیث، سید ابوالقاسم خویی، ج‏8، ص‏80.
8- همان، ج‏8، ص‏81.
9- محمد بن مسعود سمرقندی، معروف به نجاشی.
10- رجال النجاشی، ص‏372.
11- مفاخر اسلام، علی دوانی، ج‏3، ص‏70.
12- رجال النجاشی، ص‏122.
13- معالم العلماء، ابن شهرآشوب، ص‏30.
14- مفاخر اسلام، علی دوانی، ج‏3، ص‏136.
15- معجم الرجال الحدیث، سید ابوالقاسم خویی، ج‏4، ص‏329.
16- فهرست شیخ طوسی، ص‏42.
17- همان.
18- منتخب کامل الزیارات، ابن قولویه، ص‏212؛ وسائل الشیعه، ج‏14، ص‏444، ح‏2.
19- وسائل الشیعه، ج‏14، ص‏445، ح‏1.
20- همان، ج‏14، ص‏485، ح‏7.