قطب الدین رواندی

ایران در عصر قطب رواندی
سده ششم هجری دوران حاکمیت دو سلسه بزرگ از پادشاهان ایرانی بود. سلجوقیان سلسه ای بودند که پس از جدا شدن از حوزه ئ خلافت بغداد حکومت مستقلی تشکیل دادند و از سال 429 الی 553 ق. در سرتاسر ایران فرمانروایی کردند. آنان از مقتدرترین حکومتهای این سرزمین بودند. پیروزی مسلمانان در جنگ با مسیحیان روم شرقی (بیزاس) و گسترش قلمرو آنان ر ا، از نقطه های برجسته در دوران حکومت این خاندان است.
پس از آنان خوارزمشاهیان بر ضد سلجوقیان طغیان کردند و اقتدار ساسی ایران را به دست گرفتند در این عصر - بخصوص در دوره سلجوقیان - افکار مذهبی و سنت گرایی بر گرایشهای عقلی غلبه کرد و بسیاری از کتب علوم عقلی و فلسفی سوزانده شد. دولتمردان سلجوقی، بویژه وزیر آنان «خواجه الملک» از سنت گرایان و سرمداران شورش شد عقلی بودند.
وقوع جنگهای صلیبی و هجوک و آگاهی اروپائیان به جهام اسلام عواقبی جون به تاراج بردن گنجینه های علمی مسلمنان را در بر داشت ولی به رغم حوادث فوق، قرن ششم را می بایست سده علم و معرفت نامید.
چرا که دانشمندان بسیاری در این دوران پا به عرصه وجود نهاده، با تلاش علمی و بی وقفه خویش خدمات بسیاری به اسلام انجلان دادند. از جمله این اندیشمندان تلاشگر، دانشمند عالی مقام، فقیه و محدث مشهور، «سعید بن هبه الله راوندی» معروف به «قطب راوند» بود.

زادگاه و نیاکان
«راوند» که در آن زمان روستایی در نزدیکی کاشان بود زادگاه عالمان بسیاری شناخته می شد به گونه ای که آقا بزرگ تهرانی بیش از ده نفر از بزرگان راوند را منحصر قرن ششم یاد می کند.
«سعید» گلی از بوستان مکتب محمدی بود که از آن دیار برخاست و قطب الدین لقب یافت او فرزند «هبة الله بن حسین بن هبة الله بن حسن راوندی» بود. گرچه اطلاعات کافی از همه نیاکان او به دست نیامده، همین اندازه معلوم است که پدر و جد قطب الدین، از عالمان و برجستگان آن دیار بوده اند.

تحصیل
فرزانه برومند، علاوه بر پدر، از محضر بزرگان دیگری استفاده کرده است. بنابر آنچه در ریاض العلماءاست، قطب الدین روایاتی از برزگان حدیث در شهرهای اصفهان، خراسان و همدان شنیده و نقل کرده است و از این روزنه می توان به مسافرتهای علمی او به شهرهای مختلف پی برد چنانچه قرار داشتن قبر شریف او در قم، دلیلی بر استفاده او از محضر استادان آن دیار است.
برخی از استادان او عبارت اند از:
1- ابو جعفر محمد بن علی بن محسن حلبی. او موفق به درک محضر شیخ طوسی شده و قطب الدین رواندی از روایات نقل کرده است.
2- ابو الحسن محمد بن علی بن عبد الصند تمیمی نیشابوری. او از شاگردان فرزند شیخ طوسی بوده است.
3- سید ابو البرکات محمد بن اسماعیل مشهدی. وی از شاگردان شیخ طوسی بوده است و علاوه بر قطب الدین منتخب الدین (صاحب کتاب الفهرست) و امام ضیاء الدین از جمله شاگردانش بوده اند.
4- صفی الدین مرتضی بن داعی بن قاسم. او از شاگردان شسخ طوسی و مولف تبصره العوام است.
5- شیخ السادة مجتبی بن داعی بن قاسم. ایشان نیز همچون بردارش از محدثان بزرگ بوده، و قطل الدین از این دو برادر روایت نقل کرده است.
6- ابوالفضل عبدالرحیم بن احمد شیبانی.
7- ابوجعفر محمد بن مرزبان. از شاگردان شیخ مفید است که قطب الدین در کتاب قصص الانیاء از روایات نقل کرده است.
8- هبة الله بن دوعویدار. از شاگردان شیخ صدوق به شمار آمده است.
9- ابو جعفر بن کیمیح.
10- ابو نصر الغاری.
11 - ابو صمصام احمد بن محمد علی مرشکی.
12- ابوالسعید حسن بن علی لارآبا دی.
14- ابوالقاسم حسن بن محمد حدیقی.
15- ابو صمصام ذوالفقار بن محمد بن معبد حسینی.
علاوه بر آنها، نام هقت نفر از بزرگان و اندیشه وران آن عصر در شمار استادان قطب الدین قرار داد.

استاد بزرگ
ابو علی فضل بن حسن طبرسی، معروف به «امین الدین» از بزرگترین دانشمندان و مفسران شیعی در قرن ششم هجری است.
شیخ طبرسی با خلق تفسیر بی نظیری از قرآن کریم به نام «مجمع البیان» جاودانگی نام و یاد خوبیش را موجب گشت.
گرچه او بیش از دهها اثر مفید همچون «اعلام الوری» از خود به جا گذاشت، تفسیر قرآن (مجنع البیان) برای شناساندن شخصیت علمی اش از همه ممتازتر است. قطب راوندی شاگرد ممتاز شیخ طبرسی بوده است و این امتیاز و شایستگی، به حدی رسیده بود که قطب را با او و او را با قطب می شناسند.

شاگردان
از میان انبوه جویندگان علم که از خرمن فضل راوندی خوشه چینی کرده اند نام فرزندان وی درخششی ویژه دارد. او نه تنها در مسجد و منزل و مکتب بلکه در سفر و حضر، به نورافشانی پرداخته و شاگردان بسیاری را به جامعه اسلامی آن روز ارائه داده است. شاگران قطب الدین چهره های برجسته ای هستند که از وی به نقل روایت پرداخته اند. برخی از آنان عبارتند از:
1 - احمد بن علی بن عبدالجبار طبرسی. او علاوه بر قضاوت به نقل حدیث نیز می پرداخت.
2 - حسین بن سعید بن هبة الله. وی فرزند دانشور قطب الدین بوده و از او به عنوان شهید یاد شده است.
3 - علی بن عبدالجبار بن محمد. از دانشمندان و فقهای بنام.
4 - علی بن محمد المدائنی.
5 - محمد بن الحسن البغدادی.
6 - محمد بن سعید بنن هبة الله و او فرزند دیگر قطب راوندی است که به ظهیر الدین معروف بود.
محمد بن علی معروف به «ابن شهر آشوب» از ستارگان درخشان تشیع و بر جسته ترین شاگردان قطب بود. «ابن شهر آشوب» در کتاب خویش «معالم العلماء» با یادی از قطب الدین به عنوان استاد خویش نام چند کتاب وی را ثبت کرده است.

دانش و آثار
قطب الدین راوندی در زمره مردان بزرگی است که با دانش فراوان خود پس از بهره مندی از علوم مختلف و تبحر از بهره مندی از علوم مختلف و تبحر در آنها، حلقه زرینی در سلسله حافظان و راویان معارف اسلامی گردید و در بیشتر رشته های علوم اسلامی تبحر و تخصص خود را به نمایش گذارد.

الف - علم تفسیر
تفسیر قرآن، درک معانی عمیق و دقیق آیات و تدوین و نگارش آن، از خدمات بزرگ عالمان دینی است. علی بن ابراهیم قمی، شیخ طوسی و علامه طبرسی و دیگر رادمردان عرصه علم و معرفت از پیشگامان این حرکت عظیم بودند. قطب الدین نیز در کنار این دانشوران قرار داشته و چندین تفسیر به شرح ذیل به نام وی ثبت شده است.
1 - «ام القرآن».
2 - «تفسیر القرآن» در دو جلد.
3 - «خلاصه التفاسیر» در ده جلد.
4 - «شرح آیات المشکلة فی التنزیه».
5 - «اللباب فی فضل آیة الکرسی».
6 - «الناسخ و المنسوخ من القرآن».

ب - نهج البلاغه
راوندی نه تنها در فقاهت و حدیث ژرف نگر و ناخدای دریای قرآن است بلکه غواص کلام امیر المؤمنین علیه السلام بود.
ابن ابی الحدید، دانشمند بزرگ اهل سنت در تمجید از قطب می نویسد.
«کسی قبل از من تا آن اندازه که اطلاع دارم به تفسیر نهج البلاغه نپرداخته است بجز یک نفر و آن سعید بن هبة الله بن حسین معروف به قطب راوندی است».
«منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه» کتابی است. در دو جلد قطور که راوندی در آن به شرح و توضیح سخنان مولای متقیان علیه السلام پرداخته است.
ابن ابی الحدید این شرح را چونان کتاب مرجع به کار گرفته و از آن استفاده های فراوان برده است.

ج - کلام و فلسفه
سابقه علم کلام درباره مسائل اعتقادی اسلام و اصول دین به بحث می نشیند به سده های اول تاریخ ما باز می گردد. کلام به دو دسته تقسیم می شود. کلام عقلی و کلام نقلی. قطب الدین راوندی از دانشمدان کلام نقلی بود که اعتقادات و تفکرات اسلامی خویش را با سخن پروردگار در آمیخته بود.
راوندی دانشوری بود که تمامی آثارش رنگ و بویی روایی داشت و با استفاده از نبوغ و تحقیقات و مطالعاتش از او به عنوان مرزبانی ژرف نگر از حریم تشیع یاد شده است.
دفاع از حریم عقاید شیعه و پاسخگویی به شکاکان و متعصبان عصر خویش، وی را بر آن داشت تا در پی انجام وظیفه، آثار ارزشمندی را از خود به یادگار نهد.
از آثار قطب الدین راوندی می توان به کتابهای ذیل اشاره کرد:
1 - «الخرایج و الجرایح» - این کتاب که معروفترین آثار قطب به شمار می آید در بیان مسائل کلامی و عقاید بوده و در برگیرنده هفت کتاب پیرامون مساءله معجزه و شیوه زندگی رسول خدا صلی الله علیه و آله است.
2 - «ام المعجزات» - نام کتابی است که راوندی پس از چندی به عنوان «تتمة الخرایج» به نگارش در آورد.
3 - «الاختلاف» - این کتاب در برگیرنده اختلافهای کلامی بین شیخ مفید و سید مرتضی (علم الهدی) بوده و 95 مساءله اختلافی در آن بررسی شده است.
4 - «تهامت الفلاسفه» - این کتاب که نشان دهنده دانش فلسفی قطب است در موضوع حکمت و فلسفه نگارش شده و به تناقض گویی فلاسفه پرداخته است
5 - «کلام الکلام فی شرح مقدمة الکلام» - شرحی بر کتاب «مقدمة الکلام» شیخ طوسی در علم کلام است.

د - فقه
حدود بیست اثر و مفید در علم فقه، به دست توانای این دانشور راوندی تالیف شده که برخی از آن عبارت اند از:
1 - «آیات الاحکام» - این کتاب آیاتی از قرآن کریم را که مربوط به مسائلی فقهی و احکام دینی است مورد بحث و بررسی قرار داده است.
2 - «الحکام الاحکام»
3 - «الانجاز» - شرحی است بر کتاب «الایجاز فی الفرائض» شیخ طوسی.
4 - «رحل المعقود فی الغسله الثانیه».
5 - «الشافیه فی الغسله الثانیه».
6 - «الخمس»
7 - «من حضره الاداء و علیه القضیاء»
8 - «رسالة الفقهاء»
9 - «المشکلات النهایة»
10 - «المنتهی فی شرح النهایة» - این کتاب به شرح نهایه شیخ طوسی پرداخته و در ده جلد به چاپ رسیده است.
11 - «الرائع فی الشرایع».
12 - «النیات فی جمیع العبادات»
13 - «نهیة النهایة»
14 - «فقه القرآن». این کتاب گرانسنگ با تلاش و کوششی ستودنی به دست توانمند قطب راوندی نوشته شده است. او در کتاب فوق تمام آیاتی قرآنی را که به احکام فقهی مربوط بوده است به ترتیب ابواب فقه دسته بندی کرده و در دو جلد به یادگار نهاده است.
قبل از او تنها دو کتاب در این موضوع به رشته تحریر در آمده بود. قطب الدین در این کتاب پس از ذکر آیات مربوط به هر موضوع، به بررسی فقهی آن پرداخته نتایج فقهی خویش را از آن بیان می دارد.

ه‍ - حدیث
قطب راوندی در حدیث و روایت آثار جاویدان و ارزشمندی داشته و گامهایی استوار در این موضوع برداشته است. از این آثار می توان به کتابهای زیر اشاره کرد:
1 - «تحفة العیل» - در موضوع دعا و آداب آن و احادیث مربوط به امراض و بلاها.
2 - «رسالة فی صحة احادیث اصحابنا» - در موضوع آن بیان صحت احادیثی است که علمای شیعه نقل کرده اند.
3 - «شرح الکلمات المائدة» - شامل شرح صد کلمه از سخنان حضرت علی علیه السلام.
4 - «ضیاء الشهاب» - شرحی بر کتاب شهاب الاخبار قاضی سلامه مصری.
5 - «لباب الاخبار».
6 - «لب اللباب» - اخبار و احادیثی در موضوع اخلاق.
7 - «مزار» - کتابی بزرگ و احادثی در موضوع زیارتنامه ها.
8 - «المجالس فی الحدیث».
9- «دعوات» معروف به سلجوة الحزین - موضوع این کتاب ارزشمند مربوط به آداب دعاها و تاءثیر آنها است که در چهار باب تدوین گشته است. فضیلت دعا و ذکر صحت و سلامتی از نگاه روایات، امراض و عوارض جسمی و روحی از زبان ائمه اطهار علیه السلام و حالات مرگ و پایان زندگی، چهار موضوع اصلی آن به شمار می رود.

و - تاریخ
قطب راوندی دارای آثاری در موضوع تاریخ است.
1 - جنی الجنتین - در تاریخ اولاد امام هادی علیه السلام و امام عسکری علیه السلام.
2 - قصص الانبیاء - در این کتاب تاریخ و شرح زندگی پیامبران از زبان روایات بیان شده است.

ز - اصول فقه
«المستقصی» نام کتابی از راوندی در علم اصول فقه است. این کتاب شرحی بر «الذریعه» سید مرتضی در علم اصول می باشد.

ح - شعر و ادب
ستاره پر فروغ راوند، در شعر و ادب نیز بهره ای نیک داشته و به زبان عربی شعر می سروده است. در سوردن اشعار خویش عشق و معرش به خاندان اهل بیت علیه السلام را به تصویر کشیده است علاوه بر شعر، در ادبیات عرب نیز دانشی در خور توجه داشته و آثاری در آن موضوع تدوین کرده است. برخی از کتابهایش در این دانش عبارت اند از:
1 - «التغریب فی التعریب»
2 - «الاغراب فی الاعراب».
3 - «شرح العوامل المائة» شامل صد عامل در علم نحو.
4 - «غریب النهایه» در شرح لغتهای مشکل فقهی کتاب نهایه شیخ طوسی.
5 - «نفثة المصدور» - این کتاب دیوان اشعار قطب راوندی است.

از نگاه دیگران
دانشمند بزرگ شیعه، علامه امینی درباره راوندی می گوید.
«راوندی یکی از پیشوایان علمای شیعه، برگزیده این طایفه و از اساتید بی نظیر فقه و حدیث و از نوابغ و از اساتید بی نظیر فقه و حدیث و از نوابغ علم و ادب است. هیچ گونه عیبی در آثار فراوانش و تیرگی در فضایل و تلاشها و خدمات دینی و اعمال نیکو و کتب ارزنده اش وجود ندارد.» «میزا عبدالله افندی» که شرح حال بسیاری از بزرگان را به نگارش در آورده است، در این باره می گوید:
«شیخ امام و فقیه، قطب الدین راوندی، شخصی فاضل، عالم، متبحر، فقیه، محدث، متکلم، آشنای به اخبار و احادیث و شاعر بوده است.»
«میزا محمد باقر خوانساری» درباره قطب راوندی نوشته است:
«او والاتر و بزرگتر از اینهاست که درباره وی گفته اند. چنانکه بعد از آگاهی از برخی تاءلیفات او بخصوص «شرح آیات الاحکام» وی، تردیدی در این باره برای شما خوانندگان باقی نمی ماند.»
«محدث قمی» از دیگر اندیشمندانی است که درباره قطب الدین چنین آورده است:
«عالمی است متبحر، فقیه، محدث، مفسر، محقق، راستگو، بزرگوار... و از بزرگترین محدثان شیعه می باشد.»
نبوغ فکری و فزونی تاءلیفات و عمیق تحقیقات علمی راوندی موجب گردیده تا علمای سنت نیز در مقابل او سر تعظیم فرود آورند.
«ابن حجر عسقلانی» درباره راوندی نوشته است:
«او در جمیع علوم فاضل است. و در هر نوعی از علوم صاحب تصنیفات بی شمار بوده است.»

فرزندان قطب
از این دانشمند قرن ششم، سه فرزند پسر به نامهای عماد الدین علی، نصیر الدین حسین و ظهیر الدین محمد شناخته شده اند که هر سه در شمار فرزانگان عصر خود بوده اند.
«عمادالدین علی» از فقها و محدثان است که پس از پدر به روایت و تبلیغ عقاید و تفکرات تشیع پرداخته و تلاشهای بی فقه پدر را به ثمر نشانده است.
مؤلف کتاب «امل الامل» او را به عنوان فاضل، عالم، راستگو و کسی که از شهید اول روایت می کند، ستوده است.
«نصیر الدین حسین» نیز از دانشمندان عصر خویش بوده که به دست بیگانگان به شهادت رسیده است. در کتاب «شهداء الفضیله» نام او در ردیف عالمان شهید قرار گرفته ولی جزئیات دیگری درباره شهادت او به دست نیامده است.
پدرش قطب الدین در کتاب جواهر الکلام خود اجازه نامه ای برای نصیرالدین نوشته است.
«ظهیر الدین محمد» از دیگر فرزندان قطب بود که همچون دیگر برادران، راه پدر را ادامه داد و به نقل روایات پیامبر و اهل بیت علیهم السلام پرداخت.

وفات
چهاردهم شوال 573 ق. آسمان شهر قم رنگی دیگر به خود گرفته بود و عالمان و اندیشمندان و دوستداران اهل بیت علیهم السلام در خانه قطب راوندی، بر بالین یکی از بزرگمردان گرد آمده بودند. نزدیکی اذان ظهر بود که نسیم عطر آگین بهشت مشام راوندی را نوازش داد و شبنم اشک را دیدگان زنان و کودکان سرازیر گشت و جهان اسلام در عزای یکی از فرهیختگان مکتب اهل بیت علیهم السلام به سوگ نشست.
پس از مراسم تشیع پیکر پاک آن فرزانه در جوار مرقد مطهر حضرت معصومه علیهم السلام به خاک سپرده شد.

منابع:
1. www.hawzah.net