ابوقیس‌بن‌فاکِه‌بن‌مغیره‌قریشى: از تیره بنى‌مخزوم و از اصحاب پیامبر(صلى الله علیه وآله)
او از تیره بنى‌مخزوم[1] و یکى از 7[2] یا 5 تن[3] مسلمانى است که در مکّه به پیامبر(صلى الله علیه وآله)گرویده؛ امّا هنگام هجرت حضرت به مدینه، از ‌طرف پدران و اقوام خویش از هجرت باز‌داشته و زندانى شدند و اندک اندک فریفته شده،[4] یا در برابر شدت شکنجه‌هاى مشرکان تاب نیاورده، از اسلام برگشتند.[5] از جزئیات زندگى ابوقیس‌در این دوره و پیش از آن، بیش از آن‌چه بیان شد، اطلاعى در دست نیست.
وى در سپاه مشرکان مکّه، در جنگ بدر (دوم‌هجرى) حضور یافت و به دست حمزة‌بن عبدالمطلب[6] یا على بن‌ابى‌طالب (به گفته ابن‌اسحاق) و یا به‌دست عمار بن‌یاسر (به گفته ابن‌هشام)[7] کشته شد. واقدى چگونگى کشته شدنش را چنین گزارش مى کند: چون بنى‌مخزوم در جنگ بدر، شدت خشم مسلمانان را درباره ابوجهل دریافتند، براى حفظ جان او، لباس جنگى‌اش را به تن عده‌اى کردند تا مسلمانان را بفریبند و ابوقیس یکى از افرادى بود که لباس ابوجهل بر تنش پوشانده شد و حمزه، به تصوّر این‌که ابوجهل است، بر او حمله برد و به قتلش رساند.[8] در هر صورت ابوقیس در جنگ بدر و در حال کفر کشته شد.[9]

ابوقیس در شأن نزول:
مفسران در ذیل دو آیه، از ابوقیس سخن به‌میان آورده‌اند:
1. درذیل آیه97 نساء/4: «اِنَّ الَّذینَ تَوَفّـهُمُ المَلـئِکَةُ ظالِمى اَنفُسِهِم قالوا فیمَ کُنتُم قالوا کُنّا مُستَضعَفینَ فِى الاَرضِ قالوا اَلَم تَکُن اَرضُ اللّهِ وسِعَةً فَتُهاجِروا فیها فَاُولـئِکَ مَأوهُم جَهَنَّمُ وساءَت مَصیرا= کسانى هستند که فرشتگان جانشان را مى‌ستانند؛ در‌حالى‌که بر خویشتن ستم کرده بودند. از آن‌ها مى‌پرسند: در چه کارى بودید؟ گویند: ما در روى زمین مردمى زبون گشته بودیم. فرشتگان گویند: آیا زمین خدا پهناور نبود که در آن مهاجرت کنید؟ مکان اینان جهنّم و آن بد فرجامى است.» طبرى مى‌گوید: آیه درباره عده‌اى از جوانان مرتد، از‌جمله ابوقیس‌بن‌فاکه نازل شده است.[10]
طبرسى به نقل از ابوحمزه ثمالى آورده است که آیه درباره گروهى از مردم است که به اسلام گرویده بودند؛ امّا در بدر با مشرکان همراه شدند و گویا ابوقیس‌بن فاکه از‌جمله آنان بوده‌است.[11]
2. طبرى در ذیل آیه 49 انفال/8 از مجاهد نقل کرده است که آیه، درباره گروهى از قریش از‌جمله ابوقیس است.[12] طبرسى[13] و آلوسى[14] نیز آیه را در همین باره دانسته‌اند. مجلسى، تفصیل داستان شأن نزول را چنین آورده است: عده‌اى از جوانان قریش در مکّه اسلام آوردند؛ امّا پدرانشان، آنان را زندانى کردند و مانع هجرتشان شدند. آنان [هنگامه] بدر با قریش خارج شدند؛ در‌حالى‌که در تردید و نفاق بودند. از‌جمله آنان ابوقیس‌بن‌فاکه بود. اینان چون به یاران اندک رسول خدا نظر کردند، گفتند: اینان تهى‌دستان‌اند و دینشان آنان را فریفته و هم اکنون کشته مى‌شوند که خداوند این آیه را درباره آنان نازل فرمود: «اِذ‌یَقولُ المُنـفِقونَ والَّذینَ فى قُلوبِهِم مَرَضٌ غَرَّ هـؤلاءِ دینُهُم و مَن یَتَوَکَّل عَلَى‌اللّهِ فَاِنَّ اللّهَ عَزیزٌ حَکیم= منافقان و کسانى‌که در دل بیمارى دارند، گفتند: اینان را دینشان فریفته است و هرکس به خدا توکل کند، همانا خداوند با عزت و حکمت است».[15]

منابع
بحارالانوار؛ تاریخ الیعقوبى؛ جامع‌البیان عن تأویل آى القرآن؛ جمهرة انساب‌العرب؛ روح‌المعانى فى‌تفسیر القرآن العظیم؛ السیرة النبویه، ابن‌هشام؛ مجمع‌البیان فى تفسیر القرآن؛ المغازى

پی نوشت:
[1]. السیرة النبویه، ج‌2، ص‌641.
[2]. المغازى، ج1، ص72.
[3]. تاریخ یعقوبى، ج2، ص‌28.
[4]. السیرة النبویه، ج‌2، ص‌641.
[5]. تاریخ یعقوبى، ج‌2، ص‌28.
[6]. المغازى، ج‌1، ص‌150.
[7]. السیرة النبویه، ج‌2، ص‌711.
[8]. المغازى، ج‌1، ص‌86.
[9]. جمهرة‌انساب‌العرب، ص‌144.
[10]. جامع‌البیان، مج‌4،، ج‌5، ص‌317و319.
[11]. مجمع‌البیان، ج3، ص150.
[12]. جامع‌البیان، مج‌6، ج‌10، ص‌29.
[13]. مجمع‌البیان، ج‌4، ص‌846.
[14]. روح‌المعانى، مج‌6، ج‌10، ص‌23.
[15]. بحارالانوار، ج‌19، ص‌255.

● برگرفته از سایت مرکز فرهنگ و معارف قرآن www.maarefquran.com نوشته سید علیرضا واسعى