فلسفه اسلامى، که حاصل تلاش شخصیتهاى بزرگى همچون ابن سینا، سهروردى و صدرالمتألّهین است، در عصر حاضر، توسعه قابل ملاحظه اى یافته است و تعداد کتابهایى که در این زمینه در سالهاى اخیر منتشر شده بسیار فراوان مى باشد. آثارى که در فلسفه اسلامى نگاشته شده یا مى شود دو دسته است: دسته اى به تحلیل و بررسى عناصر درونى این علم و ارتباط میان آنها پرداخته و دسته اى دیگر به بحثهاى تطبیقى میان فلسفه اسلامى و دیگر فلسفه ها رو آورده اند.
چون تعداد کتابهایى که در سالهاى اخیر، در این زمینه، منتشر شده بسیار زیاد است لذا، به صورت گزینشى، نگاهى گذرا به برخى از آنها خواهیم داشت. در معرفى کتابها، ترتیب خاصى لحاظ نشده و تنها کتابهاى فارسى و عربى مورد نظر است.

1ـ آیت الله عبدالله جوادى آملى، شرح حکمت متعالیه، بخش یکم، دوم، سوم و چهارم از جلد ششم، تهران، انتشارات الزهراء (ع)، 1368
بخش یکم (498 صفحه) شامل پیشگفتارى است از شارح درباره حکمت متعالیه و حکیم متأله، تمایز حکمت متعالیه از سایر علوم الهى، ظهور عدالت کبرى در حکمت متعالیه، تفسیر حیات معقول صدرالمتألهین (رحمه الله) کیفیت تطّور فکرى صدرالمتألهین، تصویرى از سفر چهارم صدرالمتألهین، تفاوت مبناى فلسفى و مبناى تفسیرى صدرالمتألهین. این بخش حاوى تقریرهاى گوناگون برهان صدیقین و تقریر برهان امکان و بیان راه هاى دیگر در اثبات واجب الوجود و بیان توحید حق تعالى است.
بخش دوم (480 صفحه) شامل مباحثى در دنباله مطالب گذشته و بحث در اقسام گوناگون توحید و اثبات بساطت حق تعالى و نفى ترکیب، مشارکت نداشتن واجب در مفاهیم، بحث در بسیط الحقیقه کل الاشیاء، این بخش با بحث در صفات واجب تعالى پایان مى پذیرد.
بخش سوم (422 صفحه) به بحث در عمل واجب تعالى اختصاص دارد و شامل: اصول و مقدمات واجب، نحوه وجود بودن علم، بحث در علم حضورى و حصولى، بحث در علم نفس به قواى خود، بحث در اتحاد عاقل و معقول و اثبات علم واجب به ذات خود، اثبات علم واجب به غیر خود همراه با نقد نظرات گوناگون در این زمینه و دیگر مطالب مفید است.
بخش چهارم (473 صفحه) دنباله بحث در علم واجب است و شامل مطالب زیر مى باشد: مراتب علم واجب به اشیاء، عمل سرمدى و دهرى و زمانى، علم فوق التمام و تام و مستکفى و ناقص، سرّ محسوب نشدن موجود مادّى از مراتب علم، علم واجب و علم ممکن، راه هاى اثبات و مساوقت وجود با علم و...

2ـ آیت الله حسن حسن زاده آملى، خیرالاثر در ردّ جبر و قدر و دو رساله دیگر، 1369، 209 ص، قطع وزیرى.
این کتاب، شامل بحثى در اختیار و اراده و قدرت و دو رساله دیگر درباره کسب و اقسام فاعل است و در نهایت با این بحث خاتمه مى یابد که کدام قسم از اقسام فاعل را بر حق سبحانه باید اطلاق کرد.

3ـ آیت الله مصباح یزدى، ترجمه و شرح برهان شفاء، نگارش: محسن غرویان، جلد اول، انتشارات امیرکبیر، 1373، 348 ص، قطع وزیرى.
این کتاب حاصل درسهاى استاد محمد تقى مصباح است و در دوازده فصل مطابق فصول برهان بوعلى سینا تنظیم شده است. کتاب برهان بوعلى پیچیده ترین بخش منطق است و این مشکل با بیان شیواى استاد و تنظیم و تحقیق نگارنده رفع شده است.

4ـ هانرى کوربن، تاریخ فلسفه اسلامى (متن کامل)، ترجمه جواد طباطبائى، انتشارات کویر 1373
این کتاب نخستین ترجمه متن کامل تاریخ فلسفه اسلامى هانرى کوربن به فارسى است. ترجمه بر اساس متن فرانسوى است که در آن از ترجمه هاى عربى، ایتالیایى و انگلیسى نیز استفاده شده است. کتاب مذکور در دو بخش تنظیم شده است که بخش اول آن شامل هشت فصل است، فصل اول: منابع تأمل فلسفى در اسلام، فصل دوم: تشیع و حکمت نبوى، فصل سوم: کلام اهل سنت، فصل چهارم: فلسفه و علوم طبیعى، فصل پنجم: فیلسوفان یونانى مشرب، فصل ششم: تصوف، فصل هفتم: سهروردى و حکمت اشراق، فصل هشتم: در اندلس. بخش دوم این کتاب با عنوان «از مرگ ابن رشد تا زمان حاضر» شامل این مطالب است: فصل اول: اندیشه اهل سنت، فصل دوم: الهیات صوفیانه، فصل سوم: اندیشه شیعى.

5ـ آیت الله رفیعى قزوینى، مجموعه رسائل و مقالات فلسفى با تصحیح و مقدمه غلامحسین نوشین نژاد، انتشارات الزهراء 1367، قطع وزیرى، 210 ص.
این کتاب مجموعه اى از مقالات و رسائل علامه فقید رفیعى قزوینى است و شامل این مطالب است: مقدمه گردآورنده، مسأله رجعت، در بیان تجلیه و تخلیه و تحلیه و فناء، سخن در حرکت جوهریه و تحولات ذاتیه، بیان اتحاد عاقل به معقول، سخن در وحدت وجود، در بیان حقیقت عمل، سخن در حدوث دهرى و تفسیر دهر و سرمد و زمان، در بیان حقیقت شب قدر، سخن در معاد، فى شرح دعاء السحر، معراج، فى الوجود الرابط و الرابطى من الاسفار، تحقیق حکمى برهانى فى تشریح الاجزاء الحملیه، وجوب الوجود، تعلیقه در باب اراده از کتاب جوامع الکلم، مقاله فى اتحاد العاقل و المعقول، تفسیر حکمى على الایتین الاولیین من سورة یونس، تحقیق فى الاسفار الاربعه، فى ان الدور یستلزم التسلسل، حاشیة على قضایا الضروریه الذاتیه من الاسفار الاربعه، رساله در بیان قوه مولده.

6ـ آیت الله حسن حسن زاده آملى، رساله وحدت از دیدگاه عارف و حکیم، 1362، انتشارات فجر، 142 صفحه، قطع وزیرى.
این اثر به تحقیق در مسأله وحدت از دیدگاه فلسفه و عرفان پرداخته و شامل وحدت و کثرت، توحید از دیدگاه عارف و حکیم، مقاله ابن کمونه در مبدء و معاد، تبیین لقاءالله با برهان صدیقین، تفسیر کلمه بسم الله الرحمن الرحیم، تفسیر سوره مبارکه توحید است.

7ـ عبدالجواد ابراهیمى، تحریر بدایة الحکمة، 1374، انتشارات شفق قم، 242 صفحه.
این اثر تحریر «بدایة الحکمة» مرحوم علامه طباطبائى است که به صورت 65 درس تنظیم شده است و در پایان هر فصل سؤالاتى مطرح شده است. در آخر کتاب هم اصطلاحات فلسفى به عربى ـ انگلیسى جمع آورى شده است.

8ـ آیت الله عبدالله جوادى آملى، تبیین براهین اثبات خدا، مرکز نشر اسراء، 316 صفحه، قطع وزیرى.
این اثر جمع آورى سلسله بحثهاى حکیم متأله آیت الله جوادى در یکى از مهم ترین مباحث فلسفه دین، یعنى براهین اثبات خدا است. در این کتاب، علاوه بربحث از یک سرى مقدمات، به تفصیل از برهان نظم و برهان امکان وجوب و برهان حدوث و حرکت و برهان امکان فقرى، برهان وجودى آنسلم، برهان صدیقین، برهان معجزه، برهان تجربه دینى، براهین اخلاقى و برهان فطرت بحث شده است.

9ـ آیة الله مصباح یزدى، شرح نهایة الحکمة، نگارش: ع. عبودیت، جلد اول، انتشارات امیرکبیر، 1374، 280 ص، قطع وزیرى.
این کتاب، در واقع تقریر درسهاى استاد مصباح یزدى است و شامل مرحله اول و دوم نهایة الحکمة است. مباحث آن چنین است: مقدمه مدخل، (شامل: 1ـ موضوع فلسفه، 2ـ مبادى تصوریة و تصدیقیه فلسفه اولى، 3ـ هدف فلسفه، 4ـ روش تحقیق در فلسفه، 5ـ محمولات فلسفى، 6ـ نتایج فرعى بحث)
مرحله اول در مسائل کلى وجود در پنج فصل: فصل اول در اشتراک معنوى وجود، فصل دوم در اصالت وجود، فصل سوم در تشکیک وجود، فصل چهارم در احکام عدم، فصل پنجم در عدم تکّرر وجود.
مرحله دوم پیرامون وجود مستقل و وجود رابط در سه فصل؛ فصل اول در و جود مستقل و رابط، فصل دوم در نحوه اختلاف آن دو، فصل سوم در تقسیم وجود فى نفسه به وجود لنفسه و وجود لغیره.
کتاب مذکور به سبکى شیوا و روان تنظیم شده و قبل از ورود به هر بحث، توضیحى پیرامون آن دارد.

10ـ آیت الله عبدالله جوادى آملى، على بن موسى الرضا (علیه السلام) و الفلسفة الالهیه، دارالاسراء للنشر، 193 ص، قطع وزیرى.
این اثر ارزشمند به زبان عربى نگاشته شده است و شامل مباحثى درباره: ماهیت فلسفه الهى، فضل عقل، و بحثهایى فلسفى در روایاتى از امام على بن موسى الرضا (ع) در توحید و نبوت است.

11ـ آیت الله حسن حسن زاده آملى، عیون مسائل النفس و شرح العیون فى شرح العیون؛ 1371، انتشارات امیرکبیر، 819 ص، قطع وزیرى.
این اثر به زبان عربى نوشته شده و شامل بحثى مبسوط در مباحث علم النفس فلسفه است و با قلمى شیوا و رسا نگاشته شده است.

12ـ سعید شیخ، مطالعات تطبیقى در فلسفه اسلامى، ترجمه مصطفى محقق داماد، 1369، انتشارات خوارزمى، 287 ص، رقعى.
این کتاب از متن انگلیسى به فارسى ترجمه شده است و شامل مطالبى درباره نظریات: معتزله، اشعریه، منشأ تاریخى و منابع تصوف، فلسفه اخوان الصفا، کندى، ابوبکر رازى، فارابى، ابن سنیا، غزالى، ابن باجه، ابن طفیل، ابن رشد، ابن خلدون است. در واقع، در این کتاب، بیشتر به بحث در آراء متکلمین پرداخته تا فلاسفه. و از فلاسفه برجسته اسلام تنها از ابن سینا و فارابى سخن به میان آمده است. ولى در عین حال، کتاب خوبى است و بحثهاى تطبیقى خوبى دارد.

13ـ آیت الله حسن حسن زاده آملى، اتحاد عاقل به معقول، انتشارات حکمت، 484 ص، قطع وزیرى.
این کتاب حاصل درسهاى استاد حسن زاده آملى درباره یکى از مهمترین مباحث فلسفه اسلامى، یعنى اتحاد عاقل به معقول است و در 23 درس تنظیم شده است. نگارنده نخست به تنقیح موضوع در اتحاد عاقل به معقول و ریشه هاى تاریخى بحث پرداخته است و سپس به نقض هاى صدرالمتألهین به شیح و توجیه قول افلاطون در قدم نفوس، بیان شیخ در اتحاد عاقل و معقول و تجرد نفس ناطقه و دیگر مباحث ضرورى بحث پرداخته است. درس هجدهم به مقالاتى از اساتید مؤلف در اتحاد عاقل با معقول اختصاص دارد. در درس بیستم از نتایج حرکت جوهریه در بحث اتحاد بحث شده است. کتاب با مقاله دیگرى از علامه شعرانى در اتحاد خاتمه مى یابد.

14ـ آیت الله حسن حسن زاده آملى، رساله فارسى انه الحق، 1373، انتشارات قیام، 168 ص، قطع رقعى.
این رساله حاوى مطالبى از امّهات معارف علمى و عملى سائر بین اهل تحقیق و اهل نظر است که عبارتند از: فرق میان علم اهل تحقیق و موضوع فن اهل نظر، ناظر بودن بحث حق از نظرى به تبکیت سوفسطایى، معانى حق، این است محض بودن حق تعالى. تشکیک وجود از دیدگاه دو دسته، صمد بودن حق تعالى، وحدانیت حق، سبق بالحق، مرتبه در لسان دو دسته، تمییز محیط از محاط، طرق اقتناى معارف، نفس ناطقه انسانى و شؤون و اطوار وجودیه او، بحث در مقام فوق تجرد نفس ناطقه، معرفت نفس.

15ـ آیت الله میرزا على اکبر مدرّس یزدى، رسائل حکمیه، 1365، انتشارات وزارت اسلامى، 176 ص، قطع وزیرى.
این اثر حاوى شرح حال مؤلف و سه رساله است که عبارتند از رساله بدیعیه الهیه دربیان مفهوم ماهیت و وجود، شرح فارسى مؤلف بر رساله مسأله وجودعبدالرحمن جامى، رساله معرفة النفس و معرفة الرّب. رساله بدیعیه شامل مطالب زیراست: تقسیم ماهیت، تقسیم برهان، غیب هویت ذات، وحدت نوعیه، احدیت ذات و اسماء و صفات، بیان عرفاء در باب چگونگى علم، بیان مراتب وجود و شبهه ابن کمونه، مسأله اشراق و مشاء، فرق وجود ذهنى و خارجى، توحید واجب الوجود وشبهه ابن کمونه، مسأله تناهى و لاتناهى عالم، مسأله لاخلاء و لاملاء، بحث در علم، بحث در علم بارى تعالى، اختیار عباد در افعال، توضیحات در باب دور و تسلسل.

16ـ آیت الله حسن حسن زاده آملى، نصوص الحکم بر فصوص الحکم، سال 65، مرکز نشر فرهنگى رجاء، 616 ص، قطع وزیرى.
این اثر شرحى بر فصوص الحکم فارابى است که در 74 فصل تنظیم شده است و به سبک نو افلاطونى و اشراقى بحث کرده است و مطالبى عرفانى در آن به چشم مى خورد. مطالب زیادى در این اثر مورد بحث قرار گرفته که برخى عبارتند از: زیادت وجود بر ماهیت، اثبات حدوث ذاتى ماهیات ممکنه، تنزیه حقیقت وجود، تنزیه واجب الوجود از داشتن ندّ و ضدّ، علم احـاطى حـق سبحانه تعـالى، پیـدایش کثرت از وحدت، اثبات وجود واجب، عجز قواى مدرک ظاهر و باطن از احاطه علمى به حق سبحانه، بیان احوال عارف، تعریف قواى پنجـگانه باطنى، بحث در علم بارى تعالى، تفسیر بعضى از اسماء الهى از قبیل اول و آخر و....

17ـ آیت الله عبدالله جوادى آملى، شناخت عناوین فصول آن نیز چنین است: ارکان و مبانى شناخت، طرح چگونگى وصول به کلیات، مساوقت شناخت با هستى، نقطه آغازین معرفت و شناخت شهودى نفس، غفلت از شهود نفس و خلط بین مفاهیم با حقایق فطرى، کار منطق، نقش فلسفه، فطرى بودن برخى از مفاهیم، آراء صاحب نظران در باب منطق و... وجود خطا و راههاى تشخیص اشتباه، شناخت عقلى و میزان منطقى، مصادرات اصول موضوعه و شناختهاى فرضى، ثبات قضایاى یقینى و حرکتهاى علمى، شناخت شهودى و دانش موضوعى، علم و ایمان، منابع شناخت، ابزارهاى شناخت، راههاى شناخت، مراحل شناخت، ریشه شناخت، شرائط و موانع شناخت، معیار شناخت.

18ـ ابن سینا، المباحثات، تحقیق و تطبیق محسن بیدار، 1371، انتشارات بیدار، 400 ص، قطع وزیرى.
این کتاب نظیر تعلیقات شیخ است و حاصل جوابهاى شیخ به سؤالهاى گوناگونى است که شاگردانش از او پرسیده اند.

منبع: / ماهنامه / معرفت / شماره ۱۶، ویژه نامه فلسفه اسلامی
نویسنده : علیرضا قائمی نیا