فهرست مطالب   

1 -مقدمه                                                                          

2 - سواد اطلاعاتی چیست ؟                                                                                    

 3 -  اهمیت سواد اطلاعاتی در زندگی تحصیلی  

4 - نقش کتابداران در توسعه سواد اطلاعاتی                                                                

5 - نقش کتابخانه ها درگسترش سواد اطلاعاتی

5-1  کتابخانه های آموزشی و دانشگاهی                                                         

 5-2   کتابخانه های تخصصی                                                                       

5-3    کتابخانه های عمومی                                                                                              6- منابع                                                                                                            

 مقدمه

در قرن حاضر دیگر داشتن توانایی خواندن و نوشتن و محاسبات ریاضی را نمی توان به تنهایی شاخص های باسوادی دانست . آنچه که در دهه های گذشته باسوادی بود ، اینک تنها نشانه هایی از باسوادی به حساب می آید و اگر خوش بینانه به آن بنگریم ، می توانیم آن را پایه باسوادی امروزی بدانیم .اکنون فردی که فقط می تواند بنویسد ، بخواند و حساب کند یک باسواد کامل نیست و نمی تواند تمامی نیازهای خود را برآورده سازد . دانش آموزان و دانشجویان در گذشته با خواندن تعدادی کتاب درسی و یک یا چند کتاب متفرقه که توسط اساتید مربوط به هر درس معرفی می شد به کسب مدرک تحصیلی نائل می شدند و سپس وارد بازار کار می گشتند . اما در حال حاضر اینچنین نیست و کسی که از چنین روش هایی پیروی کند ،چه در طول دوران تحصیل و چه در بازار کار، محکوم به شکست خواهد بود . دلیل آن هم چیزی نیست جز افزایش سرعت و میزان تولید دانش و اطلاعات در دنیای امروز که از آن به انفجار اطلاعات یاد می شود . در حال حاضر اگر شخصی بخواهد از تمام اطلاعات جدید منتشر شده در زمینه تخصصی خود آگاه شود ، به طور قطع نخواهد توانست و تنها راه پیش روی او مطالعه گزینشی خواهد بود . تخصصی شدن و گسترش موضوعات دانش بشری ، آسان شدن نشر مطالب و کارآیی زیاد وسایل نوین ارتباطی از قبیل شبکه های محلی ، اینترنت و ... را می توان دلایل دیگر این مسئله به شمار آورد . حال در چنین فضایی که اطلاعات به سرعت در حال تولید و نشر در قالب های گوناگون الکترونیکی و غیرالکترونیکی، آن هم در ابعاد وسیع جغرافیایی است و جهان به سمت و سوی تبدیل به دهکده جهانی و شکستن مرزهای جغرافیایی و سیاسی در حرکت است ، چگونه یک شخص تحصیل کرده و نیازمند اطلاعات می تواند اطلاعات جدید را به موقع کسب کرده و دانش خود را روزآمد نگاه دارد ؟ کتابخانه ها به عنوان حافظان دانش بشری و اشاعه دهندگان اطلاعات در این میان چه نقشی خواهند داشت ؟ برای پاسخ به این سئوال ها و دیگر سئوال های مشابه ابتدا باید به این سئوال پاسخ داد که سواد اطلاعاتی چیست ؟ با به دست آوردن شناخت از سواد اطلاعاتی می توان تمامی مسائل مطرح شده را بهتر درک نمود و فهمید که چرا امروزه خواندن و نوشتن به تنهایی معیار باسوادی نمی باشد .
سواد اطلااعاتی چیست ؟
در فرهنگ کتابداری " سواد اطلاعاتی " اینگونه تعریف شده است :
( آگاهی از قابلیت های محاسباتی و توانایی تشخیص و بیان روشن مسائل که به کمک فن آوری رایانه ای قابل حل هستند . این آگاهی شامل برنامه برای رایانه نمی شود . سواد اطلاع رسانی نیز به نظامی گفته می شود که برای سازماندهی و ذخیره سازی ، بازیابی و اشاعه اطلاعات طراحی شده است که به باسوادان اطلاعاتی در به دست آوردن اطلاعات کمک خواهد نمود . )

" به تعبیری دیگر می توان سواد اطلاعاتی را مجموعه توانایی هایی تعریف نمود که به کمک آن ها می توان تشخیص داد در چه زمانی به اطلاعات نیاز است و به مکان یابی ، نقد و ارزیابی و استفاده مؤثر و مفید از اطلاعات مورد نیاز پرداخت ."(رضوی اصل ، محسن ،http://www.eem.ir/readarticle.php?article_id=32 )

 اهمیت سواد اطلاعاتی در زندگی تحصیلی :

در حال حاضر از دانشجویان انتظار می رود خود راُسا اطلاعات را بیابند . معلم تنها به عنوان یک منبع مانند سایر منابع اطلاعات عمل می کند نه فراهم کننده ی اطلاعات . "اداره جنوبی تعلیم و تربیت استرالیا " با بیان این مطلب که "سواد اطلاعاتی بیش از یک قرن ابزار قدرت بخشیدن به دانشجویان است و مهارتی زندگی بخش و جاویدان برای قرن بیست ویکم بشمار می آید " از این مهارت پشتیبانی می نماید (1995 healey )

حرکت موسسه های اموزشی به سمت یادگیری مستقل فعال (1995 healey )و نوآوریهای sconul  وacrl ، طرحی روشن و بی چون و چرا از تجربه ی چند ساله  را در خصوص " تعلیم وتربیت کاربران " شامل آموزش شناسایی و جستجوی منابع اطلاعات و... به تصویر می کشد که این امر بیانگر اهمیت بنیادی سواد اطلاعاتی و تشویق بسط بیشتر آن در حوزه تعلیم و تربیت است (webber&johnston2000 ) (نظری ،مریم،1384).

نقش کتابداران در توسعه سواد اطلاعاتی :

برای درک بهتر رابطه دانش و مهارت کتابدارن با نیازهای فراگیران سواد اطلاعاتی می توان مقایسه زیر را میان مهارتهای مورد نیاز باسوادان اطلاعاتی و مهارتهای کتابداران انجام داد. نتیجه این مقایسه براین تاکید دارد که در میان حرفه ها ، کتابداری به دلیل حوزه کاری خود موجه ترین حرفه برای برنامه ریزی و اجرای برنامه های آموزش سواد اطلاعاتی است(مهری ،پریرخ،1386 )  :

جدول 1 : جدول تطبیقی مهارتهای با سوادان اطلاعاتی و مهارتهای حرفهای کتابدارن

    مهارتهای لازم برای باسوادن اطلاعاتی                    مهارتهای حرفه ای کتابداران

 نقش کتابخانه ها در گسترش سواد اطلاعاتی در هزاره سوم :
 

امروزه نقش کتابخانه ها به عنوان یکی از زیرساخت های جامعه اطلاعاتی و سیستم خودآموزی سواد اطلاعاتی پررنگ تر از گذشته شده است و دستیابی به جامعه اطلاعاتی فعال و موثر ، بدون توجه به کتابخانه ها امکان پذیر نخواهد بود .

کتاابخانه های آموزشگاهی و دانشگاهی

کتابخانه های آموزشگاهی و دانشگاهی در کنار سیستم آموزشی مدارس و دانشگاه ها تأثیر بسزایی در آموزش سواد اطلاعاتی به دانش آموزان و دانشجویان دارند . معلمان و استادان با تشویق شاگردان خود به استفاده هر چه بیشتر از منابع کتابخانه برای انجام تکالیف خود و بکارگیری سیستم آموزشی مبتنی بر خودآموزی و خودیابی اطلاعات ، بر غنای مطالب درسی و آموزشی خود خواهند افزود و علاوه بر آن به طور نظری و عملی توانایی ها و روش های بازیابی اطلاعات را به آن ها آموزش خواهند داد . کتابخانه های آموزشگاهی و دانشگاهی نیز باید اطلاعات مورد نیاز کارکنان ، معلمان و استادان شاغل در مدارس و دانشگاه های متبوع خود را فراهم کنند تا آن ها هم امکان خودآموزی و دستیابی به اطلاعات مورد نیازشان را داشته باشند . انجام این امور نیاز به ارتباط متقابل کتابداران با نظام آموزشی مدارس و دانشگاه ها و همچنین هماهنگی آن ها با معلمان و اساتید را خواهد داشت تا کتابداران با آگاهی کامل از برنامه های آموزشی مدرسه یا دانشگاه محل خدمت خود و شیوه تدریس معلمان و اساتید ، نسبت به تهیه منابع و رسانه های مورد نیاز دانش آموزان و دانشجویان و همچنین معلمان و اساتید و سایر کارکنان اقدام نمایند .

کتابخانه های تخصصی

 کتابخانه های تخصصی نیز در جهت خودآموزی همیشگی کارکنان و متخصصان مؤسسات متبوع خود وظیفه ای خطیر بر عهده خواهند داشت . امروز ثابت شده است که بدون داشتن یک کتابخانه تخصصی خوب و مناسب ، امکان فعالیت و انجام وظیفه صحیح و مناسب در جهت رسیدن به اهداف از پیش تعیین شده توسط مؤسسات، امکان پذیر نخواهد بود و مؤسسه ای که از داشتن یک کتابخانه تخصصی خوب و غنی محروم باشد ، پویایی لازم را نخواهد داشت . کتابخانه های تخصصی با هماهنگ نمودن خود با برنامه های مدنظر مؤسسه متبوع خود و آگاهی از تخصص ها و نیازهای اطلاعاتی پرسنل ، اقدام به تهیه منابع بکارگیری رسانه های اطلاعاتی مورد نیاز آن ها خواهند نمود . به طور یقین کارکنان و متخصصان چنین مؤسسات یا شرکت هایی در شناسایی، بازیابی و به روز رسانی اطلاعات حرفه ای مورد نیاز خود که همان فرایند خودآموزی است ، بسیار بهتر عمل خواهند کرد تا مؤسسات و شرکت هایی که از چنین امکاناتی محروم هستند . در نتیجه مؤسسات دارای کتابخانه های تخصصی با مجموعه های غنی و پویا ، در رسیدن به اهداف مورد نظرشان موفق تر بوده و بازده بیشتری خواهند داشت .

کتابخانه های عمومی

اما در این میان نقش کتابخانه های عمومی را در خدمت رسانی به کل اقشار جامعه نباید از یاد برد . انواع کتابخانه هایی که تا اینجا مورد بررسی قرارگرفتند ، هر کدام به نوعی به جامعه ای محدود خدمت رسانی می کردند ، حال آنکه یک کتابخانه عمومی وظیفه خدمات دهی و اطلاع رسانی به کل جامعه را بر عهده خواهد داشت . تمامی اقشار جامعه با سطوح مختلف سواد و تخصص های گوناگون ، از هر رنگ ، نژاد ، قومیت و زبان و در سنین مختلف به کتابخانه های عمومی مراجعه می کنند تا اطلاعات مورد نیاز خود را تهیه کنند . در حقیقت کتابخانه های عمومی زیربنای خودآموزی همیشگی افراد یک جامعه هستند و عدم توجه به آن ها یعنی بی توجهی به نیاز های اطلاعاتی تمام اقشار جامعه می باشد . امروزه جامعه ای مترقی و پیش رونده خواهد بود که در کنار مؤسسات آموزشی قوی و سایر امکانات آموزشی و پژوهشی ، از کتابخانه های عمومی توانمند و دارای منابع غنی و مجهز به سیستم ها و فناوری های نوین برخوردار باشد . در غیر اینصورت هر چقدر مدارس ، دانشکده ها ، دانشگاه ها و کتابخانه های آموزشگاهی، دانشگاهی و تخصصی یک جامعه قوی باشد ، بدون برخورداری از کتابخانه های عمومی روزآمد و مطابق با استانداردهای جهانی ، هرگز نخواهد توانست خود را به عنوان یک جامعه اطلاعاتی پیشرفته مطرح کند و نخواهد توانست در تمامی ابعاد علمی ، اجتماعی ، سیاسی و ... به پیشرفت قابل ملاحظه ای نایل گردد .
در پایان سخن باید متذکر شد در هزاره سوم که سواد اطلاعاتی به عنوان یک قابلیت مهم برای تمام افراد یک جامعه به حساب می آید و پیشرفت هر جامعه در گرو میزان حرکت آن جامعه در جهت تبدیل به جامعه اطلاعاتی کارآمد می باشد ، باید با برنامه ریزی دقیق و حساب شده ، بررسی تجارب سایر کشورها و نقاط ضعف و قوت آن ها در این زمینه ، محاسبه امکانات موجود و برنامه هایی که در گذشته اجرا شده است و از همه مهمتر با تقویت و تجهیز کتابخانه ها ( بالاخص کتابخانه های عمومی ) به حرکت در جهت رسیدن به جامعه اطلاعاتی مولد و پویا و برخورداری از افرادی با توان اطلاع یابی بالا و دارای ذهنی خلاق و منتقد پرداخت تا در آینده ای نه چندان دور شاهد کاهش شکاف علمی و فنی موجود میان ما و کشورهای پیشرفته دنیا باشیم .

(رضوی اصل ، محسن ،   http://www.eem.ir/readarticle.php?article_id=32 )

   منابع 

1.   نظری ، مریم ،سواد اطلاعاتی ،1384

2.   پریرخ ،مهری ، آموزش سواد اطلاعاتی  مفاهیم ، روش ها و برنامه ها 

3.   رضوی اصل ، محسن ،    http://www.eem.ir/readarticle.php?article_id=32  

 نوشته ثریا ذوالفقاری: وبلاگ تاریخ اجتماعی کتابخانه ها