در یک سال گذشته، موضوع تهدیدات شبکه های ماهواره ای برای کشورمان به ویژه تاثیرات این شبکه ها بر مخاطبان در فضاهای اجتماعی و سیاسی، جدی تر از گذشته در محافل گوناگون علمی، سیاسی، امنیتی و حتی حقوقی و قضایی مطرح شده است. اغلب اوقات، در آغاز تاسیس شبکه های ماهواره ای مهم، در کشور ما موج خبری در خصوص تاسیس این شبکه ها و حتی تهدیدات فرهنگی آن ها به راه می افتد اما پس از مدتی بحث خاصی از محتوا و برنامه های این شبکه ها صورت نمی گیرد و عملاً موج های خبری، نقش خدمت رسانی به این شبکه ها و بیشتر معرفی شدن آن ها به مخاطبان ایرانی را دارد. در خصوص شبکه ماهواره ای فارسی وان نیز چنین روندی طی شد و در تابستان گذشته موج خبری گسترده ای در رسانه های الکترونیکی و برخی مطبوعات، درباره این شبکه راه افتاد اما پس از مدتی به فراموشی سپرده شد.
در این نوشتار، ضمن اشاره به اصلی ترین تحولات در خصوص تاسیس شبکه های ماهواره ای فارسی زبان در یک سال گذشته، شبکه ماهواره ای فارسی وان (Farsi 1) که آخرین شبکه مهم تاسیس شده برای مخاطبان فارسی زبان است و نیز برخی رویکردهای این شبکه، تحلیل می شوند.
ابتدا باید اشاره شود که در سال های اخیر، مخالفان رویکردهای فرهنگی و سیاسی جمهوری اسلامی ایران، بیشتر به ضرورت هدایت افکار عمومی فارسی زبانان - به طور خاص ایرانیان - و تاثیرگذاری بر فضای فرهنگی اجتماعی ایران متمرکز شده اند و برای این منظور به تاسیس شبکه های فارسی زبان دست زده اند در این راستا کشور عربستان سعودی با همکاری آمریکایی ها و اماراتی ها با تاسیس شبکه ام بی سی فارسی یا (MBC Farsi) و انگلیسی ها (با تاسیس شبکه بی بی سی فارسی) و پیش از آن ها آمریکایی ها (با تاسیس شبکه تلویزیونی صدای آمریکا یا VOA) جدی ترین گام ها را برداشته اند. البته شبکه فارسی وان، ماجرای جدیدتری است که در این نوشتار بیشتر به آن پرداخته خواهد شد. نکته قابل توجه این که مؤسسان این شبکه ها دریافته اند که اغلب ایرانی ها به ویژه مخاطب عام ایرانی، به زبان های خارجی همچون انگلیسی و عربی تسلط ندارند، از این رو تلاش شده تا مساله زبان را با زیرنویس فارسی (در ام بی سی فارسی) و یا استفاده از گویندگان، مجری ها و خبرنگاران فارسی زبان (در تلویزیون صدای آمریکا و بی بی سی) و نیز استفاده از از دوبلورهای فارسی زبان (در فارسی وان) به نحوی حل کنند که البته ام بی سی فارسی و فارسی وان همچنان به وضعیت مطلوبی از لحاظ زبان فارسی نرسیده اند.
حدود یک سال از تاسیس شبکه «ام بی سی فارسی» می گذرد، شبکه ای که اقدام به پخش 24 ساعته فیلم های سینمایی با زیرنویس فارسی می کند اما نزدیک به صددرصد این فیلم ها آمریکایی و به ندرت برخی نیز فرانسوی و کانادایی و... هستند. در واقع، نرم افزار و محتوای این شبکه با محصولات هالیوودی تامین می شود چون خود عربستانی ها محصولی جذاب و قوی برای عرضه به مخاطب فارسی زبان ندارند و اصولاً سینمای عربستان، بسیار ضعیف است.
بی بی سی فارسی نیز با بودجه 15 میلیون پوندی یا 22 میلیون دلاری، در 25 دی ماه 1387، عمدتاً برای پوشش اخبار دارای جهت منفی علیه جمهوری اسلامی ایران و پوشش دادن مواضع نیروهای اپوزیسیون فعالیت می کند. بحث درباره هریک از این شبکه ها و رویکردهای تولید و پخش برنامه هایشان نیازمند مجال جداگانه ای است.
شبکه «فارسی وان»، تحت مدیریت یکی از شرکت های متعلق به روپرت مرداک، از اواسط مرداد 1388 با آغاز پخش برنامه های خود به زبان فارسی، وارد رقابت جدی با برنامه های نمایشی تلویزیون کشورمان شده است. این شبکه برخلاف سایر شبکه های مشابه، برنامه های نمایشی خود را که صرفاً شامل سریال می شود با دوبله فارسی - که در خارج از ایران انجام شده است - پخش می کند.
مقر شبکه فارسی 1 در هنگ کنگ قرار دارد و مؤسس آن نیز مجموعه رسانه ای استار متعلق به نیوزکورپوریشن است. به گزارش رجانیوز، شبکه فارسی وان با هدایت روپرت مرداک و همکاری یک گروه رسانه ای افغانی به نام موبی تحت مدیریت خانواده محسنی فعالیت می کند. این گروه همکار شرکت استار در تولید برنامه های این شبکه است. گروه موبی یک سازمان جوان و پویا دانسته می شود که اولین طرح های بزرگ رسانه ای پررونق، خصوصاً در حوزه صنعت سرگرمی را در افغانستان توسعه داده است. براساس اطلاعات موجود در پایگاه گروه موبی، این گروه هم اکنون مالک 2 شبکه تلوزیونی افغانستان به نام های طلوع (دری) و لمر (پشتو، دری، اردو و انگلیسی) و نیز رادیو آرمان است. همچنین در زمینه صنعت نشر و فناوری اطلاعات نیز فعالیت می کند. اگرچه گروه موبی در دبی مستقر است اما مقر گروه استار در هنگ کنگ قرار دارد. مؤسس استار، مجموعه رسانه ای استار متعلق به نیوزکورپوریشن است که از نیویورک مدیریت می شود. این شرکت صاحب بیش از 130 روزنامه در جهان است که محتوای خیلی از آن ها با تمرکز بر 3 موضوع مسائل جنسی، حوادث و ورزش به سمت ادبیات عامه پسندی که معمولاً منتقدان رسانه ای آن را ادبیات مبتذل می نامند، سوق داده شده است.
در حدود چهار ماه گذشته از فعالیت شبکه فارسی وان، 14 سریال از این شبکه پخش شده یا در حال پخش اند که عبارتند از: 1. همسر یا دردسر (کره ای)؛ 2. سامسون (کره ای)؛ 3. دارما و گرگ (آمریکایی)؛ 4. خانه مد (آمریکایی)؛ 5. آشنایی با مادر (آمریکایی)؛ 6. معجزه کوچک (آمریکایی)؛ 7. ریبا (آمریکایی)؛ 8. پرونده های عجیب (آمریکایی)؛ 9. بیست و چهار (24)، محصول آمریکا؛ 10. حصار چوبی (آمریکایی)؛ 11. شب به شب (کره ای)؛ 12. ققنوس (کره ای)؛ 13. جسور و زیبا (آمریکایی)؛ 14. ویکتوریا (مکزیکی).
برخی از سریال ها که بیشتر درام هستند، در ساعات پربیننده در کشورمان یعنی 19 تا 22 در روزهای شنبه تا چهارشنبه پخش می شوند. همه ی سریال ها در طول شبانه روز، حداقل دوبار و گاهی اوقات تا سه بار و در مواردی به دلیل عدم رعایت کنداکتو (جدول پخش برنامه ها) 4 بار پخش می شوند. این سریال ها یک بار هم در پایان هفته به صورت پیوسته و در طول نصف روز تکرار می شوند. گروه دیگری از سریال ها که سریال های کمدی و اکشن آمریکایی هستند درشب های پایانی هفته پخش می شوند. از آنجا که پرداختن به محتوای همه این سریال ها ممکن نیست، فقط به مضامین اصلی مهم ترین سریال های درام این شبکه یعنی «ویکتوریا»، «آشنایی با مادر»، «خانه مد»، «جسور و زیبا» اشاره و در ادامه نگاهی گذرا به سریال های کره ای شبکه انداخته می شود؛
ترغیب به داشتن روابط متهورانه عاشقانه، متقاعد کردن زنان به رسیدگی بیشتر به تن و ظاهر خود برای جلب توجه مردان، برجسته کردن جذابیت، لذت بیشتر بردن از جنس مخالف، زیر سؤال بردن ازدواج و ایجاد تردید درباره اهمیت و ارزش آن، تئوری پردازی، طرح سؤال و ایجاد شبهه و تردید مکرر درباره دیدگاه های افرادی که به بی بندوباری روی نیاورده اند یا به زندگی مشترک خود پایبندند و در مقابل ارائه دیدگاه ها و پاسخ به سؤال های شبهه افکنانه برای اقناع مخاطب در خصوص این که زمانه تغییر کرده است و افراد نباید پایبند به زندگی های سنتی باشند، از برجسته ترین مضامین سریال های یاد شده بوده است. روابط متهورانه دختران و پسران جوان، نمایش مکرر مشروب خواری و مزخرف گویی های هنگام مستی، بیان راه های دوست شدن با جنس مخالف و نیز ظرافت ها و مشکلات و مسائل مربوط به دوستی با جنس مخالف، نمایش روابط خارج از چارچوب های اخلاقی، ابراز علاقه های شهوانی و اغوا کننده، عدم وفاداری زنان و مردان متاهل به همسران خود که بعضاً با نیت انتقام از همسر به علت عدم وفاداری او صورت می گیرد، دیالوگ های جنسی و توصیه به خیانت و عدم وفاداری، روابط نامتوازن بین افراد دارای اختلاف سنی بسیار زیاد مثلاً جوان 18 ساله با زنان 47 ساله (در سریال ویکتوریا) و ساختارشکنی هایی در روابط دو جنس است که در آن صرفاً تلذذ اهمیت ویژه دارد، از دیگر نکات برجسته در برخی سریال های پخش شده از این شبکه است. در بسیاری از این سریال ها به ندرت پیامی فرهنگی و اخلاقی وجود دارد.
نکته ای که باید در خصوص سریال های شبکه فارسی وان، مورد توجه قرار گیرد گزینشی بودن آن هاست که از مضامین اشاره شده می توان رویکرد این شبکه را در قبال فارسی زبانان و به طور خاص ایرانیان دریافت. برای مثال، سریال ویکتوریا که تقریباً از آغاز تاسیس فارسی وان از شنبه تا چهارشنبه و در یکی از پربیننده ترین ساعات شب در ایران پخش می شود، و آنونس های مکرر و نسبتاً قوی ای از آن پخش می شود، با این که حدود 22 سال پیش ساخته شده است اما به علت این که با برخی مسائل اجتماعی کنونی در کشور ما همچون روابط دختران و پسران نوجوان و نیز گرفتاری های مردان یا زنان شاغل، تناسب دارد، برای پخش از این شبکه انتخاب شده است. در واقع، به علت این که کشور ما در برخی ابعاد فناوری و مدرنیته در مرحله ای عقب تر از دنیای غرب حرکت می کند و نیز به جهت این که عوامل فرهنگی و اجتماعی دیگری همچون مذهب در کشور ما جایگاهی ویژه دارند، تاثیر فناوری، نمودی متفاوت و گاه متاخر با نمود آن در جوامع صنعتی دارد. از این رو شاهدیم که برخی مشکلات و مسائلی که در خصوص تاثیرات مدرنیته در جوامع صنعتی تر مانند آمریکا و در همسایگی آن - مکزیک - شاهدیم با تاخیری طولانی در جامعه ما نیز نمود پیدا کرده است. از این رو، برخی از مخاطبان سریال ویکتوریا تصور کرده اند که این سریال، سریالی تازه ساخت است در حالی که بیش از دو دهه از ساخت آن نمی گذرد.

سریال های شرقی
به نظر می رسد که متصدیان شبکه فارسی 1 ذائقه کنونی مخاطبان ایرانی در خصوص علاقه مندی به درام های کره ای، آگاه بوده اند و به همین جهت در آغاز فعالیت این شبکه، دو سریال کره ای به نام «همسر یا دردسر» و «سامسون» با مضامین درام را در کنداکتور خود گنجاندند و حتی پس از پایان پخش آن ها، نمایش این سریال ها را تکرار کردند. این سریال ها تحت تاثیر جو فیلم های کره ای در ایران و به دلایل مختلف دیگری که از ویژگی های خود این دو سریال است، بیشترین مخاطبان شبکه را - مخصوصاً سریال سامسون - به خود جلب کرده اند و از میان اظهارنظرهای بینندگان این شبکه در اینترنت مشخص بود که هر دو سریال در کنار سریال ویکتوریا، مخاطبان زیادی داشتند و در این میان، سریال سامسون بیشترین جذابیت را برای مخاطبان داشته است.
در واقع، سریال های کره ای نقش دام را برای مخاطبان دارند تا آن ها را با این شبکه آشنا و برای دیدن این شبکه ترغیب کنند. این سریال ها، از فضایی بسیار کلیشه ای در سریال های کره ای تبعیت می کنند که در آن، دائم تعلیقی در یک ارتباط عاطفی مثلثی ایجاد شده است. در سریال های «امپراطور دریا»، «تاجر پوسان» و «افسانه جومونگ» که همگی از شبکه سوم سیما پخش شده اند، مثلث عشقی مشابهی وجود داشت که در واقع پاسکاری های جاری در این مثلث ها یکی از علل اصلی کشش بینندگان به این سریال ها بوده است. در تمام سریال های کره ای پخش شده و در حال پخش ( «شب به شب» و «ققنوس» ) از فارسی وان، نیز این فضای تعلیق به چشم می خورد.
اگر چه مضامین سریال های کره ای تا حد زیادی متفاوت از فضای سریال های آمریکایی بوده، با این حال در این سریال ها نیز برخی روابط و رفتارهای رایج در فرهنگ غرب - که اکنون به فضای کشورهای شرقی رسوخ کرده - به چشم می خورد. در واقع، در بخش مهمی از این سریال ها، فضای قرار گذاشتن (Dating) کره جنوبی به چشم می خورد که به تدریج تحت تاثیر نفوذ فرهنگ آمریکایی، قرار گرفته است و بسیاری از ویژگی ها چنین روابطی را دارد اما با این حال به وقاحت فضای سریال های آمریکایی نیست.

دوبله ضعیف
نکته ای که در خصوص شبکه فارسی وان در مقایسه با همه همتایانش مهم است، دوبله شدن سریال ها است که از طرفی باعث قوت این شبکه و جذب مخاطبان شده، اما از طرفی ضعف دوبله ها باعث نقطه ضعفی در این شبکه شده است که به نظر می رسد به تدریج با کسب تجربه در این شبکه، این نقطه ضعف تا حد زیادی برطرف شود. نکته قابل توجه در دوبله شدن سریال ها به زبان فارسی این است که متاسفانه بسیار از کلمات رکیک یا ناپسند یا تابوی فرهنگی با دوبله، به تدریج قبح خود را از دست داده و مباح می شوند. برای مثال؛ دوست دختر - دوست پسر - مشروب یا مشروب خوردن و همه واژه های مربوط به مشروب خوردن مانند عادت های مشروب خوری - مست شدن یا مست بودن و بسیاری از واژگان دیگر.
در حال حاضر، دوبله اغلب سریال های غیرشرقی و حتی برخی شخصیت های سریال های شرقی بسیار ضعیف است و همین موضوع تا حدودی از جذابیت آن ها می کاهد چرا که انتظارات مخاطبان ایران در این زمینه بسیار بالاست. مسئله ضعف دوبله به قدری بارز است که همه مخاطبان این سریال ها در گفت وگوهای اینترنتی خود، از آن به عنوان مهم ترین ضعف سریال های فارسی وان یاد کرده اند. در واقع، گاه صدای دوبلرها با بازیگرها سینک (هماهنگ) نیست؛ باصطلاح خود دوبلرها «لیپسینگ، سینک نیست. » علاوه بر این، چون گروه دوبله کننده همه سریال ها یکسان است، باعث نامتناسب شدن صداها شده است، گاهی اوقات یک صدای جوان بر روی فردی پیر قرار گرفته است، یا گاهی اوقات یک گوینده به جای چند شخصیت یک سریال صحبت می کند، ضمن این که یک نواختی مفرط صدای دوبلورها گاهی اوقات بسیار شبیه روخوانی یک متن با صدای بلند است. این فاجعه دوبله وقتی جدی تر می شود که بدانیم برخی از دوبلورهای این شبکه افغانی های مقیم ایران بوده اند که تنها با لهجه ایرانی آشنا هستند و از سوی گروه افغانی موبی به کار گرفته شده اند. به هر حال، از داخل سازمان صدا و سیما خبر رسیده است که این شبکه برای دوبلورهای این سازمان دعوتنامه فرستاده و بعید نیست که در آینده شاهد قرار گرفتن برخی صداهای آشنا بر روی سریال های شبکه فارسی 1 باشیم.

کنترل از راه دور
شبکه فارسی وان، علاوه بر سریال ها حدود 10 ساعت در شبانه روز برنامه ای با عنوان Remote Control (کنترل از راه دور) پخش می کند که در واقع تاکنون حاوی چند نماآهنگ راک بوده است و پیوسته همین نماآهنگ ها تکرار می شوند. نکته جالب توجه آن که در این نماآهنگ ها هیچ گاه موسیقی ایرانی پخش نشده است و در فضای آن ها اغلب، خشونت و آنارشیسم موج می زند. خوانندگان این نماآهنگ ها نیز اغلب نوجوان هستند. می توان گفت نام این قسمت از برنامه های فارسی وان، همان هدف اصلی فارسی وان یعنی کنترل از راه دور رفتارهای مخاطبان فارسی زبان است.

وله ها و آنونس ها (اعلام برنامه ها)
وله های این شبکه با دقت ساخته شده اند، به لحاظ گرافیک بسیار قوی و با رنگ هایی شاد و همراه با موسیقی دارای ریتم ایرانی هستند. نکته جالب توجه در وله اصلی این شبکه، روند تغییر تصویر از فضای سنتی به فضای مدرن است و به نظر می رسد که این موضوع نیز به صورت هدفمند در آن رعایت شده است. آرایش کردن زنی که روسری بر سر دارد، بیرون آمدن موی دختر نوجوان و سپس تغییر تصاویر با تصاویری از سریال های شبکه که در آن زنان و مردان همدیگر را در آغوش می گیرند، روندی است که به نوعی تداعی کننده رویکردها و انگیزه های فرهنگی شبه فارسی 1 است. علاوه بر این، گاهی اوقات وله های بسیار کوتاهی با یادآوری عناوینی مانند «چهارشنبه سوری»، «لواشک» از شیوه هایی بسیار دقیق و مبتنی بر اصول روانشناسی، به شکلی نام فارس 1 را در کنار عناصری قرار می دهد که مورد علاقه و توجه مخاطب ایرانی است. در نتیجه به تدریج نوعی شرطی سازی مثبت در کنار فارسی 1 صورت می گیرد. آنونس ها (اعلام برنامه ها) علی رغم این که با دقت و جذاب ساخته شده اند، تصاویر جذابی را برای آن ها انتخاب کرده اند و موسیقی آنونس ها نیز با فضا و تصاویر متناسب است، اما تکرار بیش از حد این آنونس ها به ویژه در میانه پخش سریال، باعث دلزدگی بینندگان می شود.

اذان شیعی
در ماه مبارک رمضان، هنگام اذان مغرب، اذان شیعی با تصاویری دارای گرافیک و رنگ و لعاب جذاب از شبکه فارسی 1 پخش شد. این نکته را می توان یکی دیگر از نشانه های آگاهی جامعه شناختی و زیرکی متولیان این شبکه دانست که برای جذب حداکثر مخاطب، خود را به فضای فرهنگی و روحی آنان نزدیک کردند.

نتیجه گیری
با قطعی بودن این که در آینده نیز سریال هایی مشابه سریال های کنونی از شبکه فارسی 1 پخش خواهند شد و روند کنونی ادامه خواهد یافت، باید درباره این شبکه، احساس خطر جدی تر شود. از آنجا که عنوان شبکه فارسی 1 (وان) است، باید منتظر فارسی2 و فارسی های دیگر نیز بود.
باید هشدار داد پس از نتیجه اثربخش نگرفتن از حمله نظامی، تحریم اقتصادی، ایجاد چالش ها و بحران های سیاسی، اکنون مرحله بسیار پیچیده تر و نرمتری از تهاجم علیه انقلاب اسلامی ایران در مقایسه با گذشته شروع شده که خانواده ایرانی را با همه ویژگی های مختص خود هدف قرار داده و از هم پاشیده شدن خانواده ایرانی را به عنوان لازمه متلاشی شدن جامعه یکپارچه و متحد ایرانی، در نظر گرفته است. این مرحله از تهاجم را می توان مرحله «ایجاد بحران های اجتماعی» نامید که از طریق فضای مجازی نیز به شدت دنبال می شود و یکی از کارکردهای شبکه های اجتماعی مجازی را می توان در این راستا ارزیابی کرد. بنابراین باید در اسرع زمان به فکر چاره بود و در کنار اقدامات زیربنایی مانند فراهم کردن شرایط ازدواج جوانان و حل مشکلاتی مانند بیکاری و مسکن، از راهکارهای فرهنگی مانند تاسیس شبکه های ویژه پخش فیلم، آموزش های رسانه ای (سود رسانه ای) برای خانواده ها در خصوص برنامه های ماهواره ای در مدارس و نیز رسانه ها، آموزش و تربیت نخبگان فرهنگی جبهه انقلاب اسلامی و تولید محصولات فرهنگی فاخر نیز نباید غافل ماند.

منبع: / هفته نامه / پگاه حوزه / 1388 / شماره 274، اسفند ۱۳۸۸/۱۲/۰۰
نویسنده : عبدالله بیچرانلو