پیشنهاده کارشناسی ارشد 1401
پدیدآور: معصومه ملکی
 استاد راهنما: اسماعیل حسن زاده 
استاد مشاور: ذکراله محمدی
دانشگاه الزهرا (س)، دانشکده ادبیات
چکیده

قم درایران باستان شهری مسکونی بوده است،طی فتوحات مسلمانان در سال 23 ه ق این شهر توسط سپاه ابوموسی اشعری فتح شد،حجاج عامل کوفه شیعیان را آزار و اذیت می کرد بنابر این خاندان اشعری به قم مهاجرت کردند و در آنجا سکنی گزیدند و آن را مرکز آیین تشیع قرار دادند.در اواخر قرن سوم واوایل قرن چهارم، قم شهر بزرگی بوده است وپیشرفت آن از نیمه قرن پنجم تا اواسط قرن ششم ادامه داشت تا اینکه در اوایل قرن هفت مغولان به ایران حمله نموده و شهرهای ایران را تخریب و مردم را قتل عام کردند. قم نیز از سیر حمله مغول مصون نماند. به سبب توجهات غازان خان، این شهر تا حدودی بازسازی واحیا شد.با مرگ ابوسعید ایلخانی ،همواره حکومت های ملوک الطوایفی زیادی در گوشه وکنار کشور تشکیل شد،اصولا کشور دراین زمان تکه تکه شده بود و حکومت مرکزی مقتدری وجود نداشت که کشور را به طور یکپارچه را کنترل کند. این دوره از تاریخ ایران فترت نامیده می شود. وقتی تیمور حملات خود را آغاز کرد، قم نیز به مانند سایرشهرهای کشورنتوانست در برابر اومقاومت کند و تسلیم او گردید. در منابع اذعانهای متفاوت راجع به این بحث یافت می شود ؛اگرچه در دوره غازان خان قم از حالت ایستایی تخریب تا حدی بازسازی شد ولی در اوایل قرن نهم، وضع آن مشابه گذشته بوده و اهمیت دو چندانی نداشته است که توجه تیمور را به خود جلب کند. نظر دیگر این که تیمور با وجود قتل وغارت در ایران، توانست مدت کوتاهی امنیت در کشور به وجود بیاورد، به طور قطع، قم نیز از این قاعده مستثنی نبوده است.دراین قرن دو قدرت رقیب شاهرخ تیموری و قرایوسف ترکمان که مقر حکومتش آذربایجان بود، در مقابل هم قرار داشتند که هردو خواهان عراق عجم بودند ،امیر ترکمان در گذشت و حضور پسرش اسکندر میرزا مایه ترس تیموریان شد؛بدین سبب احلاف تیموری از تصرف آذربایجان منصرف شدند، ولی شاهرخ به آذربایجان لشکر کشید. والیاس خواجه راحاکم قم کرد .جهانشاه قرا قویونلو که بدست شاهرخ به قدرت رسیده بود ،عملا در تلاش بود عراق عجم، قلمرو مهم تیموریان را تصرف کند‌، بدین ترتیب دست ترکمانان برای دست اندازی به عراق عجم بازشد، وهراس شاهرخ از ترکمانان اورا به این اندیشه واداشت که سلطانیه مرکز عراق عجم را از دستبرد ترکمانان دور کند،به این دلیل قم را جایگزین آن کرد و قم برای همیشه مرکز عراق عجم گردید وظاهرا دست اندازی ترکمانان به آن مسدود شد. مردمان قم تعصب مذهبی فراوان نسبت به مذهب تشیع داشتند. همواره در مقابل حاکمان سنی مذهب سرسختانه مقاومت می کردند.به دلیل گرایش شیعی برخی از امیران ترکمان قراقویونلو، آنها در قم پیروان فراوانی داشتند. شاهرخ بیم از دست دادن عراق عجم داشت.بعد از مرگ الیاس خواجه، نوه اش محمد بهادر که شیعه دوست بود همراه با فرزندان امیر یوسف خواجه،ابوسعیدبن فیروز شاه و امیر سعادت خاوند شاه که همگی افراد با لیاقتی بودند، به قم اعزام کرد.در دهه دوم قرن نهم هرات پایتخت حکومت شاهرخ شد ، آن شهر تشکیلات منظم وتسلط کامل بر کل مناطق ایران نداشت،به این خاطر در بعضی از نقاط ایران ،دودمان های که نفوذ وموقعیت اجتماعی داشتند،توانستند به صورت محلی بر ایران حکومت کنند،بدون شک قم نیز یکی از آن ها بوده است،به دستوردربار سلطنتی هرات،قم اقامتگاه امیران وحاکمانی شد که برای حکمرانی عراق عجم به این منطقه فرستاده می شدند، بدین ترتیب قم حاکم نشین شد.در نیمه دوم قرن نهم هجری، قم مسیر پیشرفت را سریعا پیمود و یکی از شهرهای وآباد وپرجمعیت ایران شد.این پیشرفت همگی مرهون تلاش سلطان محمد بهادر تیموری بود.و قم به لحاظ اقتصادی پیشرفت دو چندانی کرد،یکی از دلایل آن آمد وشد های پادشاهان این قرن بود، به جهت این که اقامتگاه های دائمی وموقت در این شهرداشتند. رفت وآمدهای مکرر شاهان وهمراه هانش توجه آن ها را به این شهر جلب کرد واین شهر از رونق وشکوفایی اقتصادی بر خوردار شد‌.دلیل دیگراین بود که قم یکی از مراکز اصلی تجاری در عراق عجم بود زیرا در مسیر مواصلاتی قرار داشت.با مرگ شاهرخ این سلسله از داشتن زمامدران لایق محروم ودرگیری جانشینی بین فرزندانش آغازشد،آخرین بازمانده آن ها ،توسط حسین بایقرا کشته شد و بدین ترتیب عمر این سلسله به اتمام رسید. جهانشاه قراقویونلو توسط لشکر اوزن حسن آق قوینلو کشته شد و قلمروهای آن ها ازجمله عراق عجم را تصرف گردید.. شهر قم سکونتگاه زمستانی حاکمان آق قویونلو بود، اوزون حسن از صفویان حمایت می کرد،اما یعقوب نسبت به آن ها دشمنی داشت وشروانشاهیان را علیه صفویان بر انگیخت،آن ها پدر وپدربزرگ شاه اسماعیل را کشتند،اسماعیل در نهایت انتقام آن ها را از شروانشاهیان واق قویونلوها را گرفت. وی در سال 908هجری در جنگ آلمه قولاق مراد میرزا آق قویونلو را شکست داد و عراق عجم را تصرف کردو حکومت آق قو یو نلوها رو به انقراض نهاد؛ بدین ترتیب عراق عجم که از متصرّفات آق قویونلوبود، به اسماعیل رسید. او اقامتگاه موقتی در آن جا به ویژه در قم ایجاد کرد که به دلیل رواج مذهب تشیع درآن، به آن شهر توجه دوچندانی نمود و درسال 925 هجری آرامگاهی برای مزار حضرت معصومه (ع) ساخت. پیش از این، مردمان شیعه قم در مقابل حاکمان سنی مقابله یا تقیه می کردند، اما به خاطر توجه شاه اسماعیل در راستای شکوفایی مذهب تشیع در این شهر، جایگاه واهمیت تشیع مستحکم شد.به این ترتیب قم در نیمه ی دوم قرن نهم نسبت به گذشته مسیرتوسعه را با سرعت بیشتری پیموده و مورد توجه واقع گردید.