میرزا علی اصغر خان که به القاب اتابک، امین الملک، امین السلطان و اتابک اعظم نیز نامیده می‌شد، از رجال سیاسی ایران قرن گذشته است. وی متجاوز از ربع قرن در سمت‌های وزیر اعظم، صدر اعظم و نخست‌وزیر مشروطه، سیاست داخلی و خارجی ایران را اداره نموده است.
دربارة زندگی سیاسی و اجتماعی اتابک مورخین داخلی و خارجی مطالب بسیاری نوشته‌اند. از خلال این نوشته‌ها معلوم می‌گردد که اتابک سیاستمداری بزرگ و وزیری عاقل و دانا بوده است.

زندگی
میرزا علی اصغر خان سومین نخست‌وزیر مشروطه روز سه شنبه بیستم جمادی‌الاول 1274 قمری در تهران متولد شد. پدرش مرحوم آقا ابراهیم امین السلطان از رجال موثر دربار ناصر الدین شاه بود که مقام وزارت داخله و دربار را به عهده داشت. علی اصغر تحصیلات خود را در زمینه‌های ادبیات فارسی و زبان عربی و ریاضیات و تفسیر و تاریخ و کلام و اصول نزد معلمین خصوصی ادامه داد و در نظم و نثر و اسلوب سخنوری صاحب نظر گردید.
در 1288، شغل و لقب صاحب جمعی یافت و در 1298 خزانه‌داری نظام به او محول گردید و یک سال بعد لقب امین الملک گرفت. در 1300 قمری بعد از فوت پدر، قائم مقام مشاغل و مناصب او گردید و با سمت وزیر اعظم امور مربوط به وزارت داخله و دربار به عهدة او واگذار شد و امین السلطان لقب گرفت.
در 1303 قمری امور مربوط به سیاست خارجی ایران و وزارت امور خارجه را عهده‌دار شد و عملاً از آن تاریخ به بعد که مصادف با فوت مرحوم میرزا یوسف مستوفی الممالک صدراعظم بود، شخص دوم ایران گردید.
در ماه رجب 1310 قمری منصب و لقب صدر اعظم یافت و تا 1313 که واقعة قتل ناصر الدین شاه در زاویة مقدسة شاهزاده عبدالعظیم اتفاق افتاد صدر اعظم ناصر الدین شاه بود. پس از آنکه مظفر الدین میرزا ولیعهد به تخت سلطنت نشست، میرزا علی اصغر در مقام صدارت تثبیت گردید و تا 1314 قمری در این سمت بود. در آن سال با دسایس درباریان و اطرافیان مظفرالدین شاه از کار برکنار و به قم تبعید و پس از چندی امین الدوله به جای وی صدراعظم شد. مدت صدارت امین الدوله بیش از یک سال طول نکشید که بار دیگر امین‌السلطان به کار دعوت شد و در 1316 قمری با عنوان اتابک اعظم صدراعظم گردید و تا اواخر 1321 در این سمت باقی بود. اتابک در این مدت موجبات سفر مظفرالدین شاه به اروپا را فراهم ساخت و با دو فقره قرضه‌ای که از روس‌ها گرفت، دو سفر در معیت شاه به اروپا رفت.
در 1321 قمری جای خود را به عین الدوله داد و خود به سفر دور دنیا پرداخت و تا 1325 در اروپا می‌زیست. در 1325 از طرف محمد علی میرزا به ایران دعوت شد و مقام نخست‌وزیری مشروطه به او اعطا گردید. اتابک زمام امور را به دست گرفت و وزارت کشور را نیز خود عهده‌دار شد، تا اینکه در 21 رجب 1325 قمری در صحن بهارستان کشته شد و طومار زندگی او درهم پیچید.

اتابک در نظر مورخین
برای اطلاعات بیشتر از زندگی اتابک، نظریات چند مورخ را دربارة او نقل می‌کنیم:
محمدباقر اعتماد السلطنه سوم برادرزادة محمد حسن خان اعتماد‌السلطنه دشمن سرسخت اتابک که مدیریت روزنامة رسمی دولت را در دورة مظفرالدین شاه بر عهده داشت در مقدمة شرح حال اتابک چنین می‌نویسد:
«شمس الکفات و بدرالثقات، مرجع الاکابر و ملجاء الافاخم، محیط المفاخر و بسیط المکارم، دست سخا و دست وفا، جوهر مجد وجلال، عنصر عقل و کمال، فخر‌الامراء و صدرالوزراء، دستور معظم و مفخم جناب مستطاب اجل اشرف امجد اکرم آقا میرزا علی اصغر خان امین‌السلطان صدراعظم دولت علیه ایران ادام الله العالی اگرچه ترجمت احوال و ماجریات اعمال و شرح معالی و مفاخر و وصف فضایل و مآثر این دستور معظم را دواوین و اسفار قلیله شاید و قرون و اعمار طویله باید تا بحین استقصا آید. و البته در این سفاین و جراید فردی از فواید این بحر مالامال نگنجد و چیزی که در عنوان خلاصه و وجیزی باشد مندرج نیاید، لهذا برحسب ضیق مقام باختصار کلام کوشیده از این تقصیر و قصور خود را معذور می‌پنداریم.»
حاج مخبر السلطنه هدایت دوست و معاون اتابک که با وی به سفر دور دنیا پرداخت، در کتاب خاطرات و سفرنامه مکه کم و بیش دربارة اتابک اظهارنظر می‌کند. او معتقد است اتابک مردی کریم النفس، بلند همت با نطق و قلم، مدیر و سیاست شناس بود. در عوض محمدحسن خان اعتماد السلطنه وزیر انطباعات ناصر الدین شاه که آثار زیادی از او باقی مانده است، یکی از دشمنان سرسخت امین‌السلطان، در تمام یادداشت‌های خود در کمال بی‌رحمی به او حمله. در یک مورد می‌نویسد:« نمی‌دانم طاعون مصرش خوانم یا وبای هند. بلائی که به جان دولت و ملت ایران افتاد و ایران به باد فنا داد و جامع تمام رذائل و فاقد کلیه فضائل است.»
در کتاب عصر بیخبری یا تاریخ امتیازات در ایران، تألیف ابراهیم تیموری آمده است:
«اتابک در دوران زمامداری خود بطور رسمی سه سفر به خارج نمود. در سال 1306 در معیت ناصر‌الدین شاه به اروپا سفر کرد و پس از مراجعت قرارداد لاتاری که با انگلستان بسته شده بود موجب عدم رضایت مردم شد و لاجرم واقعة تحریم تنباکو و فتوای میرزای شیرازی پیش آمد. در این حادثه عدة زیادی از مردم مقتول و مجروح شدند و سرانجام قرارداد فسخ و مبلغ پانصد هزار لیره خسارت به کمپانی دریافت کنندة امتیاز داده شد. ناصر الدین شاه این خسارت را از بانک شاهی با بهرة صدی 6 قرض گرفت و همین قرض موجبات بهم خوردن وضع مالی ایران شد. از کارهای مهم و عمدة امین‌السلطان در دوران ناصر‌الدین شاه کوتاه کردن دست پسران شاه مانند ضل‌السلطان و کامران میرزا نایب‌السلطنه بود. تا سال 1304 ظل‌السلطان فرزند ارشد و اکبر شاه بر یک سوم از خاک ایران حکومت یا سلطنت داشت و در اصفهان برای خود نیروی مجهزی با تعلیمات افسران اتریشی فراهم آورده بود که هر آن بیم حمله و تصرف تهران می‌رفت. امین‌السلطان در ابتدای کار موفق شد حکومت ظل‌السلطان را فقط به اصفهان اختصاص دهد و فارس و جنوب و خوزستان و لرستان و گلپایگان و سایر شهرهائی که زیر نظر وی بود خارج و به افراد دیگر سپرد. همچنین از دخالت‌های کامران میرزا نایب السلطنه وزیر جنگ در حد معینی کاست».
امین‌السلطان در 28 سالگی نفر دوم ایران بود و از این لحاظ عدة زیادی از رجال که نزدیکی او را به شاه موجب دوری خود می‌دیدند، بنای مخالفت و مبارزه را با وی آغاز نمودند، ولی امین السلطان بر تمام مخالفین خود فائق آمد و مادام که در مقام صدارت انجام وظیفه می‌نمود هیچیک از رجال حق دخالت در حریم او را نداشتند. دو نفر از رجال آن عصر که خود را همپایة امین‌السلطان می‌دیدند و وجود او را مانع رسیدن به مقام صدرات می‌دانستند، یکی اعتماد السلطنه و دیگری امین‌الدوله و هر دو از رجال علم و ادب بودند. اعتماد السلطنه در کتاب اسرار انحطاط ایران یا خوابنامه و امین الدوله در کتاب خاطرات خود معایب کشور را متوجه امین‌السلطان نموده‌اند.
در کتاب سیاستگزاران قاجار، جلد دوم، تألیف خان ملک ساسانی مجموعة نظریات اعتماد السلطنه و امین الدوله تحت عنوان بیوگرافی او آمده است.
امین‌السلطان در زمان صدارت دوم خود با اخذ وام از دولت تزاری روسیه در دو نوبت، اول 5/22 میلیون منات روسی بود، مظفرالدین شاه با به سفر اروپا برد. غرض و منظور از این سفر، معالجة شاه و بازدید از پیشرفت‌های کشورهای اروپائی بود. امین‌السلطان در ابتدای مشروطه به علت چهار سال توقف در کشورهای اروپائی و آشنایی با طرز فکر اروپائیان تا حدی به حکومت قانون دلبستگی پیدا کرده بود. میرزا ملکم خان دشمن دیرینة وی در یکی از نامه‌های خود به دوستانش متذکر شده است که اتابک فعلی با اتابک سابق فرق عمده‌ای دارد.
میرزا علی اصغر خان بر اثر تلگراف‌های متوالی محمد علی میرزا به ایران آمد و پس از وزیر افخم، به مقام نخست‌وزیری رسید. مخبر السلطنه دربارة احضار امین‌السلطان می‌نویسد: «من به میرزا احمد خان نوشته بودم که تا من اطلاع ندهم به ایران تشریف نیاورند. معین التجار مغرور میرزا، صاحب اختیار و غیره بر خلاف نوشته بودند، احضار شد و آمد. آزادیخواهان در بادکوبه و رشت و تهران مخالف اتابکند … اشخاصی که قبل از مسافرت به مکه اتابک را می‌شناسند از افکار اتابک بعد از مسافرت مستحضر نیستند، هرکس هر چیز دربارة او تصور می‌کند. من بعد از مسافرت چین و ژاپن او را خوب و متوجه مصالح مملکت می‌دانم. در این موقع از قرضه دوم در صحبت با معز السلطان اظهار ندامت می‌کرد.»
اتابک پس از ورود به ایران از طرف محمد علی شاه به نخست‌وزیری رسید و کابینة خود را در روز شنبه 20 ربیع‌الاول به مجلس معرفی کرد. چهار ماه نخست وزیر و وزیر کشور بود تا اینکه ساعت 5/8 بعد از ظهر روز یکشنبه در حالی که با سید عبدالله بهبهانی از مجلس خارج می‌شد، به وسیلة شخصی به قتل رسید.
دربارة قتل اتابک اقوال مختلفی نقل شده است، ولی معتبرترین روایت مربوط به محمود محمود است که در کتاب تاریخ روابط ایران و انگلیس بدان اشاره شده است:
«نقشة کشتن میرزا علی خان اتابک و بمب انداختن در خانة علاء‌الدوله و سوء قصد به محمد علی شاه را حیدرخان عمو اوغلی کشید و پیروان او اجرا کردند.» بعضی از نویسندگان نقش و اجرای قتل اتابک را منسوب به محمد علی میرزا می‌دانند. در این باره خان ملک ساسانی در کتاب یادبود سفر استانبول و مرحوم شیخ الملک اورنگ از زبان محمد علی میرزا این مسئله را نقل کرده‌اند در حالی که دلائل تاریخی آن را به اثبات نمی‌رسانند.

پاورقی:
1. برای اطلاع بیشتر از زندگانی میرزا علی اصغر خان اتابک اعظم و شناخت وی به کتاب‌های زیر مراجعه شود: سیاستگران قاجار تألیف خانم ملک ساسانی، اسرار انحطاط ایران تألیف اعتماد السلطنه، زندگانی اتابک اعظم تألیف مهراب امیری.

منابع:
1. کتاب شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، نوشتة باقر عاقلی، انتشارات گفتار، 1380.