این جستار کوتاه، پیشنهادی است در باره آنچه که یک منتقد باید در نقد و بررسی متون texts ( گفتار/ نوشتار) همواره خود را ملزم به رعایت آنها بداند.

(1) باورها وعقاید beliefs خود و دیگران را می توان به روشها و انواع مختلف بیان (exposition )، تبیین (explanation )، توصیف (description )، تحلیل (analysis)، و تفسیر (interpretation ) کرد؛ می توان از آنها در مقابل ایرادات و اشکالات به روشهای مختلف د فاع کرد، برای نشان دادن درستی، یا نادرستی آنها از انواع استدلال ( تمثیلی، استقرایی، و قیاسی) استفاده کرد، و یا، آنها را مورد نقد(critic) و ارزیابی قرار داد. این جستار فقط به یکی از این موارد، یعنی مقام نقد؛ و از میان مباحث و مسائل و روشهای مطرح شده در رشته های علمی diciplin در این مورد، تنها به ذکر برخی از وظایف عمومی ای که یک منتقد به هنگام نقد ملزم ( الزام اخلاقی) به رعایت آنها است، و غالبا به ساختار و چگونگی ارائه مطالب اختصاص دارد اکتفا می کند.

(2) هنگام مواجهه با عقاید و باورها، اگر قصد نقد و بررسی داریم، باید چهار مقام را از یکدیگر تفکیک کنیم. خلط آگاهانه میان این چهار مقام علاوه بر خطای معرفتی و روش شناختی، یک خطای اخلاقی نیز محسوب می شود. به بیان دیگر، اگر کسی به عنوان یک باور مدعی شود که " الف، ب است "، و آن را برای من اظهار کند، و اگر من در برخورد با این مطلب قصد داوری داشته باشم، باید چهار مقام را از یکدیگر تفکیک کنم:
1-2. چرا مخاطب من دارای این عقیده شد که " الف، ب است ". چه اوضاع و احوالی دست به دست هم دادند که صاحب این باور به آن معتقد شد. این مقام به علل تکوین یک باور در ذهن و ضمیر انسان می پردازد. موضوع دو بخش از دو رشته علمی جدید التاسیس روزگار ما، یعنی، روانشناسی معرفت و جامعه شناسی معرفت، تحقیق در باب علل و عوامل شکل گیری یک باور در ذهن و ضمیر یک انسان یا جامعه است. برخی از این عوامل عبارتند از: القائات دوران کودکی، تبلیغات propaganda، ترس، طمع، عشق، نفرت، منفعت فردی، منفعت جمعی، استبداد، قدرت، و استدلال؛
2-2. چه علل و عواملی دست به دست هم می دهند که فردی باور خود ورا با دیگران در میان بگذارد و آنها را از باور خود مطلع سازد ؟، هر فردی ممکن است دارای هزاران فقره باور باشد ولی آنها را اظهار نکند. چه علل و عواملی باعث می شوند که انسان باورهای خود را اظهار نکند و آن را در درون خود پنهان نکند؛
3-2. باور به " الف، ب است "، با قطع نظر از هر علتی که در زندگی یک شخص شکل گرفته باشد، و با قطع نظر از هر علتی که شخص آن را اظهار کرده باشد؛ آیا مطابق با واقع است یا خیر؟ صادق است یا کاذب ؟؛ آنچه در این مقام مهم است ارتباط گزاره (proposition ) با عالم واقع (fact) است، در حالی که مقام اول و دوم مربوط به ارتباط گزاره با قائل آن گزاره بود؛ و
4-2. باور، به هر علتی که می خواهد در ذهن و ضمیر یک فرد یا جامعه شکل بگیرد یا نگیرد، و به هر علتی که اظهار بشود، صادق باشد یا کاذب؛ اگر مورد اعتقاد فرد یا جامعه ای قرار بگیرد، چه آثار منفی یا مثبتی بر اعتقاد به این گزاره مترتب می شود ؟، آیا آثار مثبت آن بیشتر است یا آثار منفی ؟

(3) پس از ذکر چند نکته ایضاحی که برای ورود به بحث اصلی این نوشتار لازم بود، به ذکر برخی از وظایف عمومی یک منتقد می پردازیم:
1-3. ارائه چکیده ای از گفتار/ نوشتار. گوینده/ نویسنده باید چکیده ای از گفتار/ نوشتار خود را با کوتاه ترین و واضح ترین عبارت ممکن در آغاز گفتار/ نوشتار بیاورد تا شنوندگان/ خوانندگان به صورت اجمالی با آنچه که می خواهد به صورت مبسوط، همراه با استدلال و شواهد عرضه شود آشنایی پیدا کنند؛
2-3. تعریف الفاظ و مفاهیم کلیدی (key terms ). گوینده / نویسنده باید مفاهیم کلیدی گفتار/ نوشتار خود را به د قیق ترین وجه ممکن تعریف کرده و مراد خود را از به کار بردن این الفاظ و مفاهیم روشن کند. اگر گوینده/ نویسنده این کار را انجام نداده باشد؛ یعنی، الفاظ و مفاهیم کلیدی گفتار/ نوشتار خود را تعریف نکرده باشد، یا آنها رابه روشنی و دقت تعریف نکرده باشد، و یا آنها را به چند معنای مختلف به کار برده باشد بدون آن که مخاطب خود را از این تغییر آگاه کرده باشد، وظیفه منتقد این است که هر یک از این نواقص را جبران کرده و وظایف معطل مانده را به عهده بگیرد. تعریف و تعیین مراد ازالفاظ ومفاهیم کلیدی به قدری دارای اهمیت است که برخی از فیلسوفان معاصر وظیفه فلسفه را تعریف و تحلیل مفاهیم می دانند؛ و
3-3. تشخیص و تعیین صورت مساله. هر یک از رشته های علمی دارای مسائلی است که محققان و پژوهشگران آن رشته علمی درصدد یافتن راه حل و پاسخگویی به آنها می باشد. آنچه در این مرحله برای منتقد مهم است این است که میان پنج مقام زیر تفکیک قائل شده و آنها را با یکدیگر خلط نکند:
1-3-3. آیا گوینده/ نویسنده مساله اصلی گفتار/ نوشتار خود را مطرح کرده است یا خیر.
2-3-3. در صورت این که مساله اصلی مطرح شده باشد، آیا مساله مطرح شده ویژگیهای عمومی یک مساله، یعنی:
1-2-3-3. به لحاظ مفهوم واضح،
2-2-3-3. از حیث مصداق متمایز،
3-2-3-3. درست و معنی دار،
4-2-3-3. قابل تحقیق،
5-2-3-3. جزئی ( پرهیز از جامع نگری )،
6-2-3-3. متنایب با توان محقق برای تحقیق در آن مساله،
7-2-3-3. دارای اولویت و ضرورت،
را دارا می باشد یا خیر؛
3-3-3. به فرض داشتن تمامی ویژگیهای مطرح شده در بند ( 2-3-3)، آیا گوینده / نویسنده مساله خود را صورتبندی دقیق منطقی کرده است؛
4-3-3. در صورت صورتبندی دقیق، آیا پاسخی هم برای آن مساله ارئه کرده است یا فقط به طرح وتوضیح مساله اکتفا کرده است؛
5-3-3. در صورت پاسخگویی، آیا چگونگی دستیابی به حل مساله را نیز نشان داه است، یا خیر؛
4-3. تشخیص یا کشف مدعای اصلی گفتار/ نوشتار. پس از معرفی و ایضاح الفاظ و مفاهیم کلیدی، و طرح مساله باید مدعای اصلی گفتار / نوشتار به دور از هر گونه ابهام، ایهام، و غموضی بیان شود. اگر در گفتار / نوشتار مورد ارزیابی، این کار صورت نگرفته باشد، یا دارای یکی از این سه نقص باشد، یا در جایگاه منطقی اش قرار نگرفته باشد باید آن را کشف کرده و از هرگونه نقصی پیراست و در جایگاه منطقی اش قرار داد؛
5-3. کشف و رده بندی پیشفرضها. هیچ سخنی وجود ندارد الا این که متکی بر یک سلسله از پیشفرضهای ناگفته است. این پیشفرضها معمولا مضمرند، یعنی در مقام بیان، گفته / نوشته نمی شوند. منظور از کشف پیشفرضها، کشف همه پیشفرضهای یک سخن نیست، زیرا این کار نه ممکن است و نه در صورت امکان مطلوب. در این مرحله می توان به وجوه ضعف و قوت هر یک از پیشفرضها اشاره کرد و همچنین در صورت ضعف، پیشفرضهای بدیل ارئه داد.
6-3. تشخیص و ارزیابی استدلال( تمثیلی، استقرایی، قیاسی). درستی، یا نادرستی هر گزاره ای محتاج دلیل است. لذا کسی که مدعایی در تایید یا رد مطلبی دارد، برای نشان دادن درستی مدعای خود، یا نادرستی مدعای دیگران باید دلیل و برهان اقامه کند. پس از طی مراحل پیشین باید دید که: گوینده/ نویسنده از کدام یک از انواع استدلال استفاده کرده است :
1-6-3. آیا گوینده/ نویسنده برای مدعای خود استدلالی ارائه کرده است یا خیر. اگر استدلالی ارائه نکرده، آیا آگاهانه چنین کرده است یا دلیلی برای درستی مدعای خود ندارد. چرا که گاه ممکن است وی به جای استدلال از ترفندهایی استفاده کند تا مدعای خود را به گونه ای به شنوندگان/ خوانندگان بقبولاند.
2-6-3. در صورت ارائه استدلال، باید دید که وی از چه نوع استدلالی استفاده کرده است. پس از تشخیص نوع استدلال باید از روشها و قواعد مدون شده برای نقد آنها استفاده کرد.
2-6-3. اگر گوینده/ نویسنده برای مدعای خود استدلال ضعیفی ارائه کرده باشد، وظیفه منتقد، ابتدا بازسازی و صورتبندی دقیق و منطقی آن استدلال به بهترین وجه ممکن، و سپس نقد و ارزیابی آن است.
3-6-3. اگر گوینده/ نویسنده برای مدعای خود استدلال قوی ارائه کرده باشد، باید دید که آیا دلایل متناسب با مدعا هستند یا خیر. یعنی، آیا ادله می توانند درستی مدعای مورد نظر را نشان دهند.
7-3. تشخیص نتیجه/ نتایج . مرحله پایانی اختصاص به کشف یا تشخیص نتیجه/ نتایجی است که از گفتار/ نوشتار گرفته شده یا می توان گرفت. روال طبیعی این است که پس از طرح مساله، اگر گوینده/ نویسنده قصد پاسخگویی به مساله را داشته باشد، پاسخ را ارائه کرده و برای نشان دادن آن از استدلال استفاده نماید. پس از انجام این مراحل، گوینده یا نویسنده باید نتیجه/ نتایج گفتار/ نوشتار خود را در پایان متن بیاورد. اگر وی چنین کاری را انجام نداده باشد، یا نتیجه گیری را در جای منطقی اش قرار نداده باشد، منتقد ابتدا باید این کار را انجام داده، و سپس بررسی کند که آیا این نتیجه/ نتایج را می توان از مقدمات گرفت یا خیر. همچنین می توان بررسی کرد که آیا می توان نتیجه یا نتایجی را علاوه بر آنچه گوینده/ نویسنده گرفته است گرفت.

منابع و ماخذ
1. ملکیان، اخلاق تفکر و آشفتگی های جاری، روزنامه ایران؛ با کمی تلخیص و تغییر 2. ملکیان، در سگفتار روش نقد اندیشه ها. 3. احد فرامرز قرا ملکی، روش شناسی مطالعات دینی.

منبع:  خبرگزاری مهر