- شش
به رسم کهن، به عنوان رووس ثمانیه، نخست (پیش از ارائه ی اصل طرح) نکاتی را درباره ی منطق فهم دین (به مثابه یک دانش) طرح می کنم:
1. تعریف منطق فهم دین: دانش کاربرد رهیافت معرفتی آمیخت ساختگانی (امتزاجی) به دین، برای کشف و فهم گزاره ها و آموزه های آن و سنجش و آسیب شناسی معرفت دینی. (31)
2. موضوع منطق فهم دین: پدیده ی فهم دین و گزاره ها و آموزه های آن.
3. غایت منطق فهم دین: شناخت دین و کشف گزاره ها و آموزه های آن.
4. فایده ی منطق فهم دین: مصونیت از خطا در شناخت دین و فهم گزاره ها و آموزه های آن و توانایی بر ارزش سنجی و آسیب شناسی معرفت دینی.
5. روش شناسی منطق فهم دین: کاربست امتزاجی (متشابک و متعامل) دوال حاکی از مشیت تکوینی متحقق و مراد تشریعی متوقع الاهی.
در جای خود باید تفاوت های روش شناسی منطق فهم دین (به مثابه دانش) و روش شناسی فهم دین (به مثابه یک فعالیت) تفکیک و تبیین شود.
6. ساختار منطق فهم دین: مجموع طرحی که اکنون پیش روی شماست - به جهت فشردگی آن - چیزی فراتر از ساختار و فصول منطق فهم نیست، (32) از این رو نیاز به ارائه ی فهرست و فصول نیست، اما در خور ذکر است که شبکه ی مباحث معطوف به دوال و حجج پنجگانه از سویی، و شبکه ی مباحث ناظر به اطراف پنجگانه ی" واقعه ی فهم دین" از سوی دیگر، طیف مسائل معطوف به نظام های پنجگانه ی دین از سوی سوم (که مجموعاً تحصیل و تحقق حیات طیبه را برای انسان نشانه می رود) چونان" تار و پود"، در هم تنیده، بافتار این دانش و ساختار منظومه ی معرفت و معیشت دینی را تشکیل می دهند.
7. نسبت و مناسبات دانش فهم دین با دیگر شاخه های دین پژوهی: تبیین تمایزها و تعامل های منطق فهم دین با دانش هایی چون فلسفه ی دینی، فلسفه ی دین (و شاخه های آن) فلسفه ی فن اجتهاد، کلام، اصول فقه، قواعد فقه، علوم القرآن و مناهج التفسیر، علم الحدیث، تاریخ ادیان، پدیدارشناسی دین، جامعه شناسی دین، روان شناسی دین و... نیازمند شرح و بسط بسیار است، از باب نمونه جدول صفحه بعد را ملاحظه فرمایید:

جدول مقایسه ی پاره ای از علوم دین پژوهشی با منطق فهم دین

ردیف عنوان تعریف موضوع غایت روشگان
1 منطق فهم دین دانش شناخت و کاربرد رهیافت مزجی به کشف و فهم گزاره ها و آموزه های آن و سنجش و آسیب شناسی معرفت دینی پدیده ی فهم دین و گزاره ها و آموزه های آن شناخت دین و کشف گزاره ها و آموزه های دینی آمیخت ساختگان: کاربست منزاجی مدارک و قواعد شناخت دین با فرایند تعامل متناوب و متداخل آن ها
2 دین پژوهی هرگونه بحث و پژوهش در دین و درباره ی دین، دینداری و دینداران برحسب مورد: دین و گزاره ها و آموزه های دینی، متن دینی، دانش های دینی، رفتار دینداران و... برحسب مورد: شناخت دین، منطق فهم، دینداری و رفتار دینداران چند روشگانی: به حسب شاخه های علمی مربوط
3 فلسفه ی دین دانش هستی پژوهی و هستمندشناسی عقلانی برگرفته از دین یا با رویکرد سازوار با دین هستی و اقسام هستمندان شناخت هستی و هستمندان عقلانی و برهانی متلائم با نقل
4 فلسفه ی دین (شامل همۀ دانش های درجه 2 متعلق بر دین و ارکان آن) دانش مطالعه ی فرادینی درباره ی دین و ارکان آن دین و گزاره ها و آموزه های دینی شناخت منشأ و ماهیت دین و گزاره ها و آموزه های آن برون دینی عقلانی
5 کلام دانش اثبات و تبیین گزاره های دینی و دفاع از مدعیات دین گزاره ها و مدعیات دینی اثبات و دفاع چند روشگانی: بسته به رویکرد مخاطب و مسأله ی مورد بحث
6 اصول فقه منطق استنباط احکام شرعی (تنجیری) و تعیین تکالیف عملی (تعذیری) مکلّفان ادلّه ی عام استنباط احکام و همچنین اصول عملی استخراج احکام شرعی و تحدید تکلیف عملی مکلّف چند روشگانی (چند ابزاری)
7 قواعد فقه دانش استخراج و اثبات قواعد عام (احکام شرعی کلّی) قابل تعمیم بر جزئیات فقهی قواعد کلّی فقهی کشف احکام و مصادیق جزئی فقهی با کاربرد قواعد چند افزاری
8 تفسیر دانش فهم کلام الاهی کلام الاهی فهم کلام الاهی
انواع، گرایش ها و روش های تفسیری، تحت تأثیر مغیرهای مختلف به اقسام گوناگونی قابل تقسیم است:
1. انواع تفسیر (به لحاظ نحوه پی چویی و بررسی مفاهیم): 1 - 1. ترتیبی 2 - 1. تنزیلی 3 - 1. موضوعی 4 - 1. مفرداتی و بیانی
2. رویکردهای تفسیری (به لحاظ گرایش فکری مفسر): 1 - 2. عقلانی فلسفی 2 - 2. ذوقی عرفانی 3 - 2. سیاسی اجتماعی 4 - 2. علمی 5 - 2. ادبی لغوی.
3. اسلوب های تفسیری (به لحاظ منطق و روش شناسی فهم): 1 - 3. استنادی و نقلی (تصلب و اکتفا بر آیات، سنت و روایات / اقوال صحابه و تابعین / و... ) 2 - 3. اجتهادی و تحقیقی (اعمال منطق فهم دین برای کشف مقاصد و معانی آیات) 3 - 3. اصطیادی و مشربی (تحویل و تأویل معانی آیات برابر ذوق و ذهنیت شخصی).
9 علم الحدیث دانش قوانین شناخت احوال سند و متن اصول فهم کلام معصوم (روایه الحدیث / درایه الحدیث) قوانین شناخت حدیث و فهم کلام معصوم شناخت و فهم کلام معصوم چند افزاری

ادامه دارد ...

منبع: سایت باشگاه اندیشه ۱۳۸۷/۰۹/۱۲
به نقل از: کتاب دین پژوهی معاصر، نوشه علی اکبر رشاد، نشر مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1382.
نویسنده : علی اکبر صادقی رشاد