مفهوم توسعه یکی از مفاهیم کلیدی در حوزه حکمرانی است. این مفهوم در سال‌های اخیر مورد انتقادات مختلفی قرار گرفته است، از جمله انتقادات معرفتی. در این مقاله، مفهوم توسعه با تاکید بر ملاحظات معرفتی حکمرانی در ایران مورد بازاندیشی قرار می‌گیرد.
مفهوم توسعه
مفهوم توسعه در معنای امروزین، محصول یک تحول بنیادین اندیشه و عمل تاریخی غرب در نظامات مدیریتی و حکمرانی است. این تحول با رنسانس و مدرنیته آغاز شد و با شکل‌گیری نظام سرمایه‌داری به اوج خود رسید. در این تحول، انسان به عنوان مرکز جهان و محور توسعه قرار گرفت و رشد اقتصادی و رفاه مادی به عنوان اهداف اصلی توسعه مطرح شدند.
انتقادات معرفتی به مفهوم توسعه
انتقادات معرفتی به مفهوم توسعه را می‌توان در چهار محور اصلی زیر دسته‌بندی کرد:

محور فرهنگی اجتماعی: این محور به انتقاد از تلقی غربی از توسعه به عنوان یک فرآیند خطی و تک‌بعدی، با هدف یکسان‌سازی فرهنگی و اجتماعی جهان، می‌پردازد. این تلقی با فرهنگ و ارزش‌های سنتی و اسلامی جوامع غیرغربی در تضاد است.
محور اقتصادی: این محور به انتقاد از تمرکز صرف بر رشد اقتصادی در مفهوم توسعه، به عنوان تنها شاخص توسعه، می‌پردازد. این تلقی نادیده‌انگاری سایر ابعاد توسعه، مانند عدالت اجتماعی، توسعه پایدار و رفاه عمومی را در پی دارد.
محور سیاسی: این محور به انتقاد از جهت‌گیری غربی الگوهای توسعه، به عنوان الگوهای برتر و یکسان برای همه جوامع، می‌پردازد. این تلقی با استقلال سیاسی و حاکمیت ملی جوامع غیرغربی در تضاد است.
محور فلسفی الهیاتی: این محور به انتقاد از تلقی غربی از انسان و جهان، به عنوان انسان محوری و مادی‌گرایانه، در مفهوم توسعه، می‌پردازد. این تلقی با دین‌گرایی و معنویت‌گرایی جوامع غیرغربی در تضاد است.

بازاندیشی انتقادی مفهوم توسعه در ایران
در ایران، با توجه به تفاوت‌های معرفتی با غرب، لازم است مفهوم توسعه بازاندیشی شود. این بازاندیشی باید بر اساس ارزش‌ها و باورهای اسلامی و ایرانی صورت گیرد.
در محور فرهنگی اجتماعی، باید توسعه را به عنوان یک فرآیند چندبعدی و غیرخطی، با احترام به فرهنگ و ارزش‌های سنتی و اسلامی، تعریف کرد. در این راستا، باید از یکسان‌سازی فرهنگی و اجتماعی جهان اجتناب کرد و به حفظ و تقویت هویت فرهنگی و ملی پرداخت.
در محور اقتصادی، باید توسعه را به عنوان یک فرآیندی که هدف آن ایجاد رفاه عمومی و عدالت اجتماعی است، تعریف کرد. در این راستا، باید از تمرکز صرف بر رشد اقتصادی اجتناب کرد و سایر ابعاد توسعه، مانند عدالت اجتماعی، توسعه پایدار و رفاه عمومی را نیز مورد توجه قرار داد.
در محور سیاسی، باید توسعه را به عنوان یک فرآیندی که در راستای استقلال سیاسی و حاکمیت ملی صورت می‌گیرد، تعریف کرد. در این راستا، باید از الگوهای توسعه تحمیلی اجتناب کرد و الگوهای توسعه‌ای را انتخاب کرد که با استقلال سیاسی و حاکمیت ملی کشور سازگار باشد.
در محور فلسفی الهیاتی، باید توسعه را به عنوان یک فرآیندی که در راستای تحقق اهداف دینی و معنوی صورت می‌گیرد، تعریف کرد. در این راستا، باید از تلقی غربی از انسان و جهان، به عنوان انسان محوری و مادی‌گرایانه، اجتناب کرد و به انسان‌گرایی دینی و معنویت‌گرایی توجه کرد.
نتیجه‌گیری
بازاندیشی انتقادی مفهوم توسعه در ایران، می‌تواند به شکل‌گیری یک مفهوم توسعه اسلامی و ایرانی منجر شود. این مفهوم توسعه، با توجه به ارزش‌ها و باورهای اسلامی و ایرانی، می‌تواند به توسعه پایدار و همه‌جانبه ایران کمک کند.
در ادامه، برخی از راهکارهای عملی برای بازاندیشی انتقادی مفهوم توسعه در ایران، ارائه می‌شود:

تدوین یک سند راهبردی برای توسعه پایدار ایران، با توجه به ارزش‌ها و باورهای اسلامی و ایرانی.
برگزاری نشست‌های علمی و تخصصی برای بررسی انتقادات معرفتی به مفهوم توسعه و ارائه راهکارهای عملی برای رفع این انتقادات.
تأسیس مراکز تحقیقاتی برای مطالعه و پژوهش در زمینه توسعه پایدار با رویکرد اسلامی و ایرانی.

با اجرای این راهکارها، می‌توان زمینه را برای شکل‌گیری یک مفهوم توسعه اسلامی و ایرانی فراهم کرد.