پیشنهاده کارشناسی ارشد 1399
پدیدآور: سمیرا روندی نیا 
استاد راهنما: الیاس نورایی
دانشگاه رازی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی
چکیده

خیال انگیزی در شعر به واسطه امکانات و دستاویزهای متنوعی صورت میگیرد. یکی از آنها تلمیح و نقل داستان های معروف، اشارات مذهبی، تاریخی، اسطوره ای و ... است که شاعران در پهنه ادب فارسی در آفرینش معنی جدید و مضامین تازه از آن به انحاء گوناگون استفاده میکنند. تلمیح به تقدیم لام بر میم از ریشه (لمح) در لغت به معنی دیدن و نظرکردن وآشکار ساختن و اشاره کردن است و در اصطلاح علم بدیع، اشاره به قصه ، شعر یا مثل است. این شگرد هنری یا به تعبیردکتر کزازی «چشمزد» آرایهای است که سخنور به یاری آن، میتواند بافت معنایی سروده را نیک ژرفا و گرانمایگی ببخشد و دریایی از اندیشه ها را درکوزهای تنگ از واژگان فرو ریزد. کمالالدین ابوالعطا محمودعلی بن محمود مرشدی کرمانی، متخلص به «خواجوی کرمانی»، عارف بزرگ و شاعر استاد ایران در قرن هشتم هجری است. خواجو به عنوان یکی از نمایندگان سبک عراقی، از صناعات لفظی و معنوی به ویژه تلمیح برای نشان دادن میزان پشتوانه فرهنگی- ادبی و نبوغ شعری استفاده کرده است. طبع توانای خواجو از انواع تلمیح، در قالب کارکردهای معنایی- تصویری برای غنی سازی محتوای اشعارش و وسعت بخشیدن به تخیل شعری بهره جسته است. از آنجا که تلمیح در شعر فارسی با سایر آرایهها و صناعات ادبی توأمان میآید، همین تراکم و تنیدگی آرایهها، زیبایی و قدرت القاگری را دو چندان میکند که درباره شعر خواجو نیز به درستی این امر صدق میکند. همواره جایگاه تلمیح را در بدیع دانستهاند اما نباید نسبت به ژرف ساخت آن بیاعتنا بود. ازآن رو که میان کلام و تلمیحی که درآن به کار رفته است، معمولا تشبیهی وجود دارد، بنابراین آرایه مذبور را میتوان در قلمرو بیان مورد بررسی و تحلیل قرار داد. همیشه میان اجزای تشکیلدهندهی تلمیح بر تشبیه و تناسب استوار است. از سوی دیگر، تلمیحات را میتوان بر اساس طبقه بندی موضوعی به انواع ذیل تقسیم کرد: اسطوهای، تاریخی، دینی، ادبی، فولکوریک. تلمیح ذهن خواننده و مخاطب را در زمان‌ها و مکان‌های دور و نزدیک شناور می‌سازد تا با دیدن جلوه‌های آشنا و ناآشنا از اساطیر، به اعجاب واداشته شوند و همینطور به عنوان یک شیوه فرمی برای تبیین ذهنیات، اشکال بلاغی دیگر را نیز در خود جای می‌دهد و موجب تقویت سخن در تخیل و القای معانی و مفاهیم می‌شود. هر شاعر و نویسنده بسته به دایره فکری و گسترش اندیشه‌ای که دارد، به نحوی در سخن خود برای القای معنی به مخاطب از انواع شگردهای بیانی وزبانی سود می‌جوید. تلمیح یکی از شگردهای مهم زبانی و بعضاً تصویری آثار ادبی و هنری به شمار می‌رود و به وفور در منظومه‌ها و دیوان شاعران پارسی‌گو از آن استفاده شده است. تلمیحاتی که در آثار شاعران و نویسندگان به کار رفته معمولاً به صورت‌های گوناگونی است همچون: 1- داستان پیامبران. 2- تلمیحات قرآنی و روایی. 3- به صورت ضرب المثل. 4- آداب و رسوم و تلمیحات فولکلور. 5- تلمیحات اساطیری و حماسی. 6- تلمیحات تاریخی. 7- تلمیح به شعر دیگران. با توجه به نوع تلمیح به‌کار رفته در اثر، هریک کارکردهای معنایی متفاوتی مانند کارکرد عاشقانه، عارفانه- عاشقانه، تعلیمی- اخلاقی، دینی (آیینی- مذهبی)، اجتماعی- سیاسی دارند. از این رو برای درک بیت یا عبارت که حاوی تلمیح، باید داستان یا شعر یا مثل سایر موارد اشاره را به تمامی دانست.