این مقاله توسط آقای پرویز زارع شاهمرسی برای سایت باشگاه ارسال شده است/ با تشکر از ایشان

زمانی که شیخ صفی الدین اردبیلی و جانشینانش فعالیت در عرصه‌ی تشیع را محور کارهای خود قرار داده و قدرت طلبی را نیز با آن همراه کردند بی‌تردید دوستان و دشمنانی یافتند. دوستانشان از میان قبایلی ترک زبان مانند شاملو، استاجلو، تکه للو، روملو، ذوالقدر، افشار، قاجار، ارساق و صوفیان قره باغ بودند که پس از شیخ حیدر قزلباش نامیده شدند. دشمنانشان نیز ارباب حکومت آغ قویونلوها، شیروانشاهان و قره قویونلوها بودند. یکی از مناطقی که از آغاز در روند تبلیع این خاندان قرار گرفت ارّان بود. مردم شیعی مذهب قره باغ بارها از قیام شیخ جنید، شیخ حیدر و اسماعیل حمایت کردند ولی مردم شیروان یعنی آن سوی رود کور مذهب تسنن داشتند. سرانجام اسماعیل در سال 907 ق/ 1502 م در تبریز به نام شاه اسماعیل صفوی تاج گذاری کرد.
در زمان تشکیل دولت صفوی دو عامل اساسی پایه و اساس این حکومت جدید را تشکیل می‌داد:
1. زبان ترکی 2. مذهب تشیع
زبان ترکی به مثابه زبان هواداران دولت صفویه یعنی قزلباشان و مذهب تشیع به عنوان چکیده‌ی تمامی اعتراضات و میثاق‌های خونین ضد حکومتی در زمان بنی امیه و بنی عباس اهمیت فراوان داشتند. حاکمان صفوی قصد داشتند از این دو عامل به عنوان ستون‌هایی برای تحکیم فرمانروایی خود استفاده کنند. بیش از هر جای دیگر این دو عامل در آذربایجان وجود داشت. از این رو تبریز پایتخت انتخاب شد و آذربایجان نیز جزء اصلی و هسته‌ی مملکت بود. صفویان قصد داشتند به آذربایجان توجه ویژه‌ای داشته باشند.
گفته شد که در زمان مغولان آذربایجان و ارّان همواره تحت حکومت واحد اداره می‌شدند. در دوره‌ی تیموری عنوان «ممالک آذربایجان» بیشتر مورد استفاده قرار می‌گرفت. صفویان در تقسیم بندی جدید ایالت‌هایی را به وجود آوردند که مهم‌ترین آن ایالت آذربایجان بود. این ایالت شامل بیگلربیگی‌های زیر بود:
1. بیگلربیگی‌های تبریز شامل استان‌های آذربایجان، آستارا، تالش- زنجان- سلطانیه- قاپان (زنگه زور)
2. بیگلربیگی‌های قره باغ شامل گنجه، پرتو، برگشاد، لوری و جوانشیر
3. بیگلربیگی‌های چخورسعد شامل ایروان، نخجوان، ماکو و بایزید
4. بیگلربیگی‌های شیروان شامل باکو، شکی، قوبا و سالیان.
در دوره‌ی سلطنت شاه محمد خدابنده (955-985ق) نیز والی آذربایجان اداره‌ی سرزمین وسیع را تا ناحیه‌ی شیروان، مغان، اران، ایروان و کردستان بر عهده داشت. در پایان دوره‌ی صفویه نیز ولایت آذربایجان مشتمل بر ناحیه‌ای بود که تقریبا به آذربایجان امروزی برابر بود و علاوه بر آن مناطق زنجان، سلطانیه، تالش و در آن سوی رود ارس قپان را شامل می‌شد.
در این زمان اداره‌ی امور مالیه‌ی آذربایجان نیز در دست وزیری بود که در قرن دهم هجری/ 16 م مسؤول تمامی ایالت‌های شمال غرب ایران بود. در سال 966/1559 میرزا عطاءالله خوزانی اصفهانی به عنوان «وزیر با اعتبار کل آذربایجان و شیروانات و شکی و گنجه» انجام وظیفه می‌کرد. او در حین مرگ شاه تهماسب به علت پیری مستعفی شد و قاسم علی جانشین او شد. انگلبرت کمپفر سیاح آلمانی که در زمان شاه عباس اول برای رساندن نامه‌ی رودلف به ایران آمده در سفرنامه‌ی خود می‌نویسد:
«در حال حاضر بیگلر بیگی‌های زیر در ایران وجود دارد: ناحیه فارس برای ایالات لرستان، خوزستان، کردستان، و سیستان، در ناحیه‌ی خراسان برای ایالات مشهد، هرات، خراسان و قندهار. در ناحیه‌ی ساحلی دریای خزر برای ایالات استرآباد، در ناحیه‌ی آذربایجان برای ایالات تبریز، ایروان، داغستان، آذربایجان، قره باغ، گرجستان و شیروان، در ناحیه‌ی عراق عجم کهگیلویه و همدان.»
به نوشته‌ی او ایران به پنج ناحیه یا ایالت اصلی تقسیم می‌شد او در وصف ایالت آذربایجان می‌نویسد:
«- 3. آذربایجان (شمال غرب ایران) که ماد شمالی و قسمتی از ارمنستان را شامل می‌شود و تا سرحد ترکیه امتداد دارد.»
شاردن نیز که در این دوره به ایران آمده و در سفرنامه‌ی خود کوشش زیادی دارد تا نام‌های باستانی جغرافیایی را ذکر کند می‌نویسد:
«در دربند از توابع ماد آذربایجان هم چنین چمنزارها و چراگاه‌های عالی وجود دارد.»
سام میرزای صفوی در کتاب تذکره‌ی تحفه سامی (سال 968 ه.ق) در معرفی میرزا کافی می‌گوید: «از جمله بزرگ زادگان اردوباد آذربایجان است.» و همچنین در معرفی حبیبی برگشادی او را «از برگشاد آذربایجان» می‌داند.
در سیاحتنامه‌ی اولیاء چلبی آمده است:
«این شهر[اران] از شهرهای آذربایجان است.»
حافظ حسین کربلایی تبریزی در کتاب «روضات الجنان و جنات الجنان» می‌نویسد:
«وفات مولانا ابولوفاء بن مولانا ابن تراب بن مولانا برهان الدین احمد القاری التبریزی در بلدة نخجوان آذربایجان»
موقعیت آذربایجان تا پایان دوره‌ی صفویه به جز زمانی که در تصرف عثمانیان بود حفظ شد. به طور کلی از زمان صفویه نام ارّان کم کم در محافل دولتی از میان رفت و به جای آن به کرات عناوینی چون «بلاد آذربایجان»، «ممالک آذربایجان» به چشم می‌خورد. بدین ترتیب نام قره‌باغ جانشین ارّان شد و نام ارّان از کتاب‌های تاریخ و جغرافیا رخت بربست. لارنس لاکهارت در وصف پایان دوره‌‌ی صفویه می‌نویسد:
«در جنوب و جنوب شرقی گرجستان ولایت وسیع آذربایجان قرار داشت. این ولایت در آن ایام از آن چه امروز هست بس بزرگ‌تر بود زیرا شهرهایی چند از قبیل چخور سعد یا ایروان و نخجوان و قره باغ ... در بر داشت. تبریز هم چون امروز مرکز آذربایجان و مقر بیگلر بیگی آن بود. سایر شهرهای پر جمعیت آذربایجان عبارت بودند از ایروان و گنجه و اردبیل.»
تادیوز یوداکروسینسکی (1756-1675م) کشیش لهستانی که از 1707 تا 1725 در ایران بود می‌نویسد:
«بقای دولت صفویه از شاه اسماعیل تا شاه تهماسب، مقدار دوازده مملکت در تصرف داشتند: اول عراق عجم، دوم خوزستان، سیم لرستان، چهارم فارس و کرمان، پنجم مکران، ششم سمنان هفتم قندهار، هشتم زابلستان، نهم و دهم خراسان مازندران، هم گیلان، یازدهم و دوازدهم آذربایجان که عبارت از ایروان و شیروان است و گرجستان و داغستان باشد.»
در اواخر دوره‌ی صفویه که افغان‌ها بر ایران یورش آورده بودند و عثمانی‌ها قفقاز و آذربایجان در تصرف داشتند، سرداری از خراسان به نام نادر به مقابله با دشمنان پرداخته و پس از بیرون راندن افغان‌ها، ارتش عثمانی را در جنگ کرکوک در 26 اکتبر 1733/ 1146 شکست داده و طی قراردادی با احمدشاه از دولت عثمانی تعهد گرفت که آن کشور متصرفات ده ساله‌ی اخیر خود را پس دهد. سلطان عثمانی (محمود اول) از تصویب قرارداد خودداری کرده و سپاهی را به فرماندهی عبدالله پاشا کوپرو اوغلو به جنگ نادر فرستاد. نادر در نامه‌ای که برای حاکمان عثمانی نوشته چنین می‌گوید:
«... بنابر این در این ایام که هنگام اعلام دولت شیعیان حیدر کرّار و طلوع طلیعه ملت هشت و چهار است، به امداد بواطن قدسی مواطن ائمه طاهرین، رایات فیروز علامات سعادت قرین پرتو افکن بلاد آذربایجان گردیده، بر عالمیان روشن است که ممالک مذکور خانه سیصد ساله قزلباش (بوده) و به تصاریف ادوار زمان و تطرق حدثان به تصرف اولیای دولت آل عثمان درآمده...»
در سال 1147 نادر در جنگی خونین بر عبدالله پاشا غلبه کرد و عبدالله پاشا در جنگ کشته شد. به گفته‌ی محمد کاظم مروی او پس از این غلبه «تدبیر و صلاح چنان دید که: اولاً معاودت به ایروان و گنجه نماییم و آن بلده را که معظم بلاد آذربایجان است تسخیر» نماید. در 1735م/ 1148ق نادر عثمانیان را از آذربایجان و قفقاز بیرون رانده و برای تعیین تکلیف سلطنت به دشت مغان وارد شد.
او پس از آن که به پادشاهی رسید و تاج گذاری نمود، «چون ولایت آذربایجان محل سر [است]، و ثغور و دهنه‌ی ممالک روم و محل استیلای ولایت روم و لزگی بود، سپهسالاری و صاحب اختیاری آن ممالک را در کف برادر خود محمد ابراهیم خان واگذاشت.»
به گفتة محمدکاظم وزیر مروی در عالم آرای نادری، نادرشاه برادرش ابراهیم‏خان ظهیرالدوله را به عنوان فرمانده کل قوای آذربایجان برگزیده و به تمام حکمرانان «از مرز قافلانکوه تا ارپه چای و حدود داغستان و گرجستان» دستور داد از او اطاعت کنند. نادر به ابراهیم‏خان دستور داد تا با «سپاه کینه خیز کل ممالک آذربایجان» عازم قره‏باغ شود.

پی نوشتها:
. عالم آرای صفوی. به کوشش یدالله شکری. انتشارات اطلاعات. 1363. تهران
2 . مستوفی قزوینی، حمدالله. تاریخ گزیده. به کوشش عبدالحسین نوایی. امیر کبیر. تهران. 1362. ص443
3 . تراب زاده، منیژه و دیگران. همان. ص51
4 . رهربرن، کلاوس میشائیل. نظام ایالات در دوره‌ی صفویه. ترجمه‌ی کیکاوس جهانداری، بنگاه ترجمه و نشر کتاب. 2537- تهران. ص 159 در سال 1701 وزیر کل میرزا طاهر (محمد طاهر بیگ) بوده که در تبریز اقامت داشت. او با 1100 مرد به گنجه آمد. افراد وی در آن ناحیه پراکنده شدند تا مالیات سرانه‌ی مقرر را جمع آوری کنند. مالیات‌ها هر سال به این ترتیب گرفته می‌شد.
5 . سفرنامه‌ی کمپفر. انگلبرت کمپفر. ترجمه‌ی کیکاوس جهانداری. نشرخوارزمی. تهران. 1357. ص157
6 . سیاحتنامه‌ی شاردن. ترجمه‌ی محمد عباسی. نشر امیر کبیر. 1350.جلد سوم. تهران. ص16
7 . سام میرزای صفوی. تذکره تحفه سامی. به تصحیح رکن الدین همایون فرخ. شرکت سهامی علمی. تهران. بی تا. ص 357
8 . سیاحتنامة اولیاء چلبی. ترجمه و تلخیص حاج حسین نخجوانی. تبریز. 1338. ص 67
9. کربلایی تبریزی، حافظ حسین. روضات الجنان و جنات الجنان . به تصحیح حاج میرا جعفر سلطان القرائی تبریزی. بنگاه ترجمه و نشرکتاب. تهران. 1344. ص 584
0 . لاکهارت، لارنس. انقراض سلسله‌ی صفویه و ایام استیلای افاغنه در ایران. ترجمه‌ی مصطفی قلی عماد. بی نا. تهران. 1343. ص5 و 6
1 . سفرنامه‌ی کروسینسکی. (یادداشتهای کشیش لهستانی عصر صفوی). ترجمه‌ی عبدالرزاق بیگ دنبلی (مفتون). با مقدمه و تصحیح دکتر مریم میراحمدی. انتشارات توس. تهران. 1363. ص 56
2 . مروی، محمدکاظم(وزیر مرو).عالم آرای نادری.به تصحیح محمد امین ریاحی.علم.تهران.1369.ص 380
3 . مروی، محمدکاظم (وزیر مرو). عالم آرای نادری. همان. ص406
4 . لاکهارت، لارنس. نادرشاه آخرین کشورگشای آسیا. ترجمه‌ی دکتر اسماعیل افشار نادری. انتشارات دستان. 1377. تهران. ص362

تماس با نویسنده:
shahmarasi@yahoo.com

منبع: سایت باشگاه اندیشه
نویسنده : پرویز زارع شاهمرسی