«زن از دنده چپ» داستانی است نوشته نور الدین فرح، نویسنده سومالیایی که جنجالی در کشورهای مختلف جهان برانگیخت. این کتاب توسط خانم دکتر وفایی به فارسی ترجمه شده است . فرح به عنوان یک نویسنده آفریقایی ، بیان کننده روح آفریقاست و در داستانهایش به خوبی آنها را در قالب های مختلفی آورده است. در این صفحه او را بیشتر خواهیم شناخت.

نور الدین فرح در حال حاضر یکی از شاخص ترین نویسندگان آفریقاست. او به زبان انگلیسی می نویسد، خصلت مدرنیتی آثارش بارز است، اما در عین حال به طرز گسترده ای از ادبیات شفاهی، فرهنگ عامه، اعتقادات و باورهای مردم کشورش بهره می جوید. تاریخ سومالی و حتی آفریقا را می شناسد و شناخت تحسین برانگیزی از سنت های قبایل مختلف دارد. تقابل بین سنت و مدرنیته در آثار او، خصوصاً اثر جنجالی اش که در بیشتر کشورهای اروپایی چندین بار چاپ شد، یعنی «زن از دنده چپ»، به خوبی بازنمایی شده است. در این بازنمایی، انبوهی از نمادها، استعاره ها و کنایه ها را، با تکنیک های خاصی که ضمن برخورداری از وجوه مدرنیتی، از فرهنگ آفریقا فاصله نمی گیرند، با مهارت همراه با جزئیات فرهنگی مردم سومالی در متن داستان می تند. او تعصبات و قید و بندهای کهنه و دست و پاگیر تثبیت شده ای را که به شکل توحش آمیزی فردیت ها را در تنگنا قرار می دهد و به حریم آزادی های فردی تجاوز می کند، مورد سؤال قرار می دهد.
اهمیت فرح، به عنوان یک نویسنده فرهیخته از یک سو و توانایی اش در دست یابی به ساز و کار جامعه ای در حال تحول از دیگر سو، کارش را از سایر نویسندگان متمایز کرده است؛ آن هم در جامعه ای که مدت ها تحت نفوذ اتحاد جماهیر شوروی و بعدها در پناه سلطه آمریکا دست وپا می زد . شمار اندکی از نویسندگان آفریقایی توانسته اند در حد نور الدین فرح انقیاد و زن را در آفریقا توصیف کنند و به تصویر کشند. دوریس لسینگ عقیده دارد که «فرح یکی از نویسندگان انگشت شماری است که توانسته است به شکل «اعجاب انگیزی» درباره وضع زنان بنویسد.»
فرح نسبت به مسائل سیاسی- اجتماعی جامعه اش حساسیت نشان می دهد و آثارش نیز به خودی خود تحت تأثیر رویدادهای سیاسی و اجتماعی قرار می گیرند، درواقع از آنها سرچشمه می گیرند. او با همین بینش، بی آن که اسیر روزمرگی ها شود، دردهای اجتماعی حاصل از سلطه استعمار جدید و قدیم را بازنمایی می کند.
فرح در آغاز، یک انقلابی بود و از کودتایی که در ۲۱ نوامبر سال ۱۹۶۹ ژنرال محمد زیادباره را بر سریر قدرت نشاند، جانبداری کرد، اما در عمل دید که کشورش بین شوروی و آمریکا تقسیم شده و عرصه نفوذ نظامی و اقتصادی آنها است. چنین بود که انقلاب سومالی، برای او به یک «توهم» تبدیل شود. این تحول زمانی در حال تکوین بود که شاهد رفتار خشونت آمیز و ظالمانه پلیس با مخالفان حکومت بود. او این رفتار کارگزاران حکومتی را در آثارش به تصویر می کشاند و شخصیت عوامل مطیع زیادباره را که حکومت «جمهوری دمکراتیک خلق سوسیالیستی» می خواند، با طنز گزنده ای به ریشخند می گیرد.
فرح که در سال ۱۹۴۵ در ایالت اودگادن متولد شد، تحصیلات خود را در دانشگاه «گان دی گار» هند به اتمام رساند، مدتی در دانشگاه ملی سومالی تدریس کرد، سپس به دلایل سیاسی، به تبعیدی خود خواسته روآورد. او در دانشگاه های لندن، اسکس و نیز دانشگاه جاس نیجریه تدریس کرد.
اثر معروف و جنجالی اش «زن از دنده چپ» را در سال ۱۹۶۸ به زبان انگلیسی نوشت که تا این زمان بارها در کشورهای مختلف اروپایی چاپ شد. «سوزن عریان» را در ۱۹۷۶، «شیر ترش و شیرین» را در ۱۹۷۹ و «ساردین ها» را در ۱۹۸۲ نوشت. در «شیر ترش و شیرین» از جوانی روایت می کند که نمی خواهد با حکومت های ستمگر کنار آید؛ در حالی که در «ساردین ها» افرادی را به تصویر می کشاند که به خاطر فرصت طلبی، از این نوع حکومت ها جانبداری می کنند. محور دیگری که در ساردین ها مطرح می شود، فساد جنسی و کنترل شدید سیاسی است.
بررسی دو کتاب معروف او «زن از دنده چپ» و «ساردین ها» نشان می دهد که بیش از هر چیز به مسأله زنان حساسیت دارد. استثمار اقتصادی و جنسی زن و مبارزه او در سطوح مختلف برای رهایی از این سیستم و اختناق، وسیله ای می شوند تا او کل جامعه را به مثابه «یک واحد» داوری کند. داستان های او خواننده را به این نتیجه می رسانند که آزادی جامعه وقتی کامل است که نصف جمعیت آن- یعنی زن ها- خود را در اسارت محرومیت ها و فشارهای مختلف نبینند.
مثلاً در رمان «زن از دنده چپ»، ابلا شخصیت اصلی رمان، تجلی عینی همه زنانی است که زندگی شان مدام با خواسته های ظالمانه مردها، نوسان می کند. بین این نوسان یا درواقع سردرگمی «فردیت زن» و حقیقت «پدرسالارانه شرقی» جامعه، همخوانی پنهانی وجود دارد، بنابراین «ابلا» همواره در رسیدن به اهداف خود، با موانعی که فرهنگ کلیشه ای و سنت های منسوخ به او دیکته می کنند، در تقابل قرارمی گیرد.
در رمان «سار دین» هم، نویسنده ضمن ارائه تصویر کاملی از واقعیت های سیاسی و اجتماعی، کانون روایت را «زن» انتخاب می کند.شخصیت ساردین، به نام «مرینا» یک روزنامه جهانی است که هدفش گسترش ادبیات و عناصر اصیل فرهنگ اروپایی در سرزمینش سومالی است.
ساردین ها نوشته اند: «این رمان تصویر چند جانبه و جستجو گرانه ای است تا نشان دهد که سمت گیری ارتباطات کشوری که حتی سواد آموزی اش سطحی است، چگونه است. در این اثر، از ارتباط شناسی حاکم بر جامعه صحبت می شود و این که حکومت چگونه از این طریق فضا را برای نویسندگان محدود می کند تا آنها نتوانند عقایدشان را با استفاده از زبان و واژگان ادبیات داستانی، به مخاطب خود برسانند.»
در ساردین ها نویسنده نقش های پراهمیتی به شخصیت های داستانش یعنی مرینا، ساگال، ابلا، اکسادیا، ساندرا، وال من، اسی دیل و فاطمه می دهد و این تأکید و پشتیبانی چنان پرقوت است که این توهم را به وجود می آورد که فرح حامی زنان است و یک فمینیست به شمار می آید و سایر مسائل و معضلات اجتماعی را نادیده می انگارد.
اما نوول های این نویسنده را صرفاً نباید تفسیری از زندگی انگاشت. بلکه بیشتر توان و فراست او در ساختن کاراکترهای گونه گون کامل با احساس و افکار متفاوت است. در حاشیه اختلاف این کاراکترها معطوف به انسانیت، آگاهی و سایر احساسات و کیفیت های مردمی است. فرح را می توان یک تاریخ نویس افسانه ای زنان آفریقایی به حساب آورد. به دلیل اینکه احساس بسیاری از زنان آفریقایی را به مخاطب ارائه می کند. در کارهای خویش نه تنها روی استثمار جنسی، بلکه به فشارهای سیاسی علیه زنان تکیه می کند.
در ساردین ها ا و داستان را به روابط خانوادگی و روابط دوستانه می کشد و موقعیت زنان سومالی را چنان حقیقی مجسم می کند که خواننده را دچار شوک روانی می کند و این بیشتر زمانی است که از تجاوزات جنسی سخن به میان می آرود.
روح قدرت در کارهای فرح مربوط به سلطه مردان است بر زنان. قدرت جامعه که بر همه امور سلطه یافته است و اینکه چطور فرد باید آزادانه برای خود تصمیم گیری کند زیرا آزادی از نیازهای بی چون و چرای افراد جامعه است.

*«زن از دنده چپ» توسط خانم دکتر وفایی به فارسی ترجمه شده است و آن را منتشر خواهد کرد.

منبع: روزنامه همشهری ۱۳۸۲/۰۴/۳۰
نویسنده : محبوبه وفایی
مترجم : منیر تیموری