مسجد در فرهنگ اسلامی جایگاه ویژه ای دارد. اعتبار و اهمیتی که اسلام به مسجد داده، به هیچ نهادی نداده است. اسلام مسجد را خانه ای برای خدای لامکان معرفی کرده؛ خانه ای که از آن خدا و برای مردم است. رسول اکرم (ص) پس از هجرت به مدینه، اولین بنیادی که تأسیس کرد، مسجد بود. تا کانونی برای انجام عبادتهای مردم، مرکزی برای تجمع مسلمانان و پایگاهی برای تصمیم گیریهای مهم باشد. اهمیت ساختن مساجد و رفت و آمد و حضور در آن تا آنجاست که در قرآن و احادیث تأکید بسیاری بر آن شده است. خداوند در قرآن کریم در مورد تعمیر و ساخت مساجد می فرماید: «همانا مساجد خدا را کسانی تعمیر می کنند که به خدا و روز قیامت ایمان داشته باشند.”
پیامبر اعظم (ص) هم در این مورد می فرماید: «در دنیا میهمان باشید و مساجد را خانه خود قرار دهید.” بنابراین سفارشهاست که تأکید می شود مسلمانان در هر محله و روستایی، مسجد بنا کنند و هیچ محله ای نباشد مگر اینکه یک یا چند مسجد در آن وجود داشته باشد. در کتابهای تاریخی به نقل از یعقوبی آمده که بغداد دارای سی هزار مسجد در قرنهای اولیه اسلام بود. او همچنین در خصوص کارکردهای مسجد در قرون اولیه اسلام، می گوید: در عهد رسول خدا(ص) مسجد مرکز همه گونه فعالیتهای فرهنگی، اجتماعی و حتی نظامی به شمار می رفت و می توان گفت که مسجد قلب تپنده جامعه اسلامی بود. از یک سو دادگاه ها و محکمه های قضایی در مسجد تشکیل می شد و از سوی دیگر به عنوان پایگاهی نظامی در امور جنگ و سازماندهی سپاه و طراحی نقشه نظامی مورد استفاده قرار می گرفت.” این مطلب حاکی از جایگاه مسجد در ابتدای ظهور اسلام است. اما ببینیم مساجد اسلامی در دوره ما چه جایگاهی داشته و دارند؟
آیا سبک و سیاق معماری آنها با آنچه در معماری اسلامی آمده، تطابق دارد؟

مهمترین نهاد اجتماعی
دکتر معماریان، استاد دانشگاه و فعال در عرصه معماری اسلامی، در این مورد می گوید: در حال حاضر مساجد تفاوت بسیاری با گذشته دارند، هم از جهت ارتباط با محیط و مردم و هم از جهت معماری؛ یعنی معماری متفاوت از گذشته انجام شده و همچنان ادامه دارد. در گذشته، مساجد با محله، مردم و خانه های اطراف ارتباط نزدیک و زیبایی داشت؛ حتی بافت مساجد قدیمی مثل مسجد جامع اصفهان در ارتباط با بافت مسکونی منطقه بی نظیر و نشان دهنده این مسأله است که مساجد در گذشته یکی از مهمترین نهادها بوده اند و ارتباطی پویا و زنده بین مردم و مسجد بوده است.
وی ادامه می دهد: متأسفانه در مساجد امروز این کارکرد دیده نمی شود؛ یعنی هر جایی واقفی پیدا شود، مسجد ساخته می شود.
حالا هر کجا که می خواهد باشد! دور از مردم و محیط اجتماعی و یا داخل جامعه! دکتر معماریان با اشاره به شیوه معماری مساجد امروزی می گوید: متأسفانه آن معماری منسجم و آرام بخش اسلامی در این مساجد دیده نمی شود و به قولی یک معماری آش شله قلمکار در مساجد امروزی می بینیم که باعث تأسف است. همه چیز در معماری امروزی مساجد دیده می شود، از سنتی سنتی تا مدرن مدرن.
می پرسم چرا؟ دکتر معماریان می گوید: متأسفانه این سبک معماری مساجد از معماری روز ایران و آنچه در خیابان ها دیده می شود، پیروی می کند. مساجد در روز چند نوبت باز می شوند، آن هم برای مراسم نماز و یا مجالس ترحیم !
به عقیده من، همان طور که آدمها دچار تغییر شده اند، این دگرگونی به مساجد هم وارد شده و به سبک من در آوردی امروز رسیده ایم! این استاد دانشگاه خاطرنشان می کند: متأسفانه حتی مساجد قدیمی و چند هزار ساله ما کارکردهای خودشان را از دست داده اند. من هشدار می دهم که اگر به همین ترتیب پیش برویم، نه از معماری اسلامی چیزی می ماند و نه از مساجد اسلامی، که این مسأله برای یک کشور که داعیه دار اسلام است، باعث تأسف و شرمندگی است.

هزاران کارکرد برای یک مکان
مهندس مجابی هم دیگر کارشناس معماری اسلامی است که درخصوص شیوه های معماری مساجد امروز و آسیبهای موجود در آن، با او وارد بحث و گفتگو می شوم. او هم در این مورد می گوید: در برخی مساجد بندرت می توان نمونه هایی را دید که از اصالت معماری اسلامی بویی برده باشند، هر چند هزینه هایی در این زمینه انجام شده که بیشتر تقلیدی ناشیانه از معماری اسلامی است؟ در حالی که در سایر کشورهای اسلامی نمونه ها بسیار موفق ترند. حتی در کشورهایی مثل ایتالیا، بوسنی، مجارستان و... روی معماری مساجد کارهای منطقی و علمی انجام شده که همچنان ادامه دارد. اما اینجا مساجد به امان خدا رها شده و هر کس به سلیقه خودش بدون مطالعات علمی، اقدام به ساخت مساجد کرده است.
وی ادامه می دهد: البته این مسأله به معنای این نیست که مطالعاتی در این زمینه صورت نگرفته، بلکه بسیاری از شخصیتها و استادان در این زمینه تحقیقات گسترده ای داشته و دارند، ولی هرگز کار ساخت این مساجد بر آنها واگذار نشده است! در این شرایط، عده ای دست به ساخت مساجد کوچک و بزرگ زدند که هرگز با اصالتهای معماری اصیل اسلامی سازگار نیست.
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: پس از انقلاب، انتظار می رفت معماری مساجد اسلامی در کشورمان پیشرو و جهانی باشد تا کشورهای دیگر هم از آن الگو بگیرند، اما کشورمان به این انتظار بین المللی درست پاسخ نداد !
او در ادامه می گوید: ما دارای بهترین مساجد تاریخی دنیای اسلامی هستیم که این مساجد با مرکز شهرهای تاریخی و خودشان در ارتباط اند و بسیاری از خدمات شهری را از این مساجد می گرفتند و هنوز هم این کاربرد ادامه دارد. اما دولتها روی این سرمایه ویژه سرمایه گذاری نکردند و به جای ساماندهی اطراف این مساجد تاریخی، موقعیت این اماکن را هم تضعیف کردند. برای مثال، کارهای ناشایستی در میدان اصفهان و در حق مسجد جامع انجام داده اند که همچنان ادامه دارد. در اطراف مسجد کبود تبریز، پاساژ عظیمی ساختند و این مسجد را از بین بردند.
در ادامه گفتگو، نظر این کارشناس معماری اسلامی را در مورد کارکردهای بنیادی مساجد می پرسم که می گوید: مساجد در گذشته کارکردهای بسیاری داشتند که امروز از یاد رفته اند. مسجد یعنی مرکز فعال شهر اسلامی. در شهرهای اسلامی، اول مسجد ساخته می شد و سپس شهر به وجود می آمد. در این شرایط، مساجد هزاران کارکرد داشتند. اما امروز عده ای مساجد را حاشیه ای می دانند و اعلام کرده اند که مسجد به چه دردی می خورد؟ هر کس می خواهد مسجد بسازد، خودش دست به کار شود !
وی خاطرنشان می کند: مسجد یعنی سلول بنیادی خدمات شهری، یعنی همه خدمات از مسجد و اطراف آن بیرون می آید. در گذشته به مساجد «ابواب البر» می گفتند. یعنی درهای نیکویی و خیرات. اما کم کم خدمات شهری از مساجد جدا شد و مسجد ماند و غربتی بی انتها. خوب است اشاره کنم که کشوری مثل عربستان سعودی، مساجد جدیدی ساخته که بسیاری از آنها با معماری اسلامی پیوند نزدیک دارند هر چند این مساجد را معماران اروپایی، مصری و... ساختند، ولی گوشه های بزرگی از فرهنگ اسلامی در آن منعکس است. وقتی این مساجد را با مساجد جدید ایران مقایسه می کنیم، می بینیم هیچ کدام از نمادها و نشانه های معماری اسلامی در مساجد کشور ما نیست، واقعاً باید برای این مسأله کارهای جدی انجام داد.

منبع: روزنامه قدس ۱۳۸۹/۰۲/۱۴
نویسنده : ملیحه پژمان