درآمد
سرمایه اجتماعی مفهومی جدید، پیچیده و مهم در علوم اجتماعی است که امروزه به عنوان یکی از مهم ترین شاخصه های رشد و توسعه در هر نظام اجتماعی مطرح است؛ شرط لازم برای پیشرفت جامعه، توسعه همه جانبه، ایجاد روابط گرم، گسترش انسجام و همبستگی اجتماعی، بسط مشارکت اجتماعی و اعتماد متقابل (فرد- جامعه - دولت) سرمایه اجتماعی است که متاسفانه در کشورهای جهان سومی مانند ایران، کمتر به این مقوله توجه می شود. این در حالی است که افول بیش از حد سرمایه اجتماعی در هر جامعه، کشور یا حتی شهری به حتم جامعه را با مشکلات فرهنگی و سیاسی و اجتماعی روبرو می سازد که نهایت آن، فروپاشی اجتماعی است. در این نوشته سعی شده است نگاهی گذرا شود به مسئله سرمایه اجتماعی خصوصا در حیطه خاص شهر قم؛ باشد تا شاهد افزایش تلاش اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و اقتصادی برای افزایش سرمایه اجتماعی در شهر و کشورمان باشیم.

سرمایه اجتماعی و اهمیت آن
سرمایه اجتماعی از دو مفهوم «سرمایه» و «اجتماع» تشکیل شده است و از این حیث می توان آن را دارای ماهیتی فزاینده و غیرفردی دانست. نوعی توشه فزاینده در جامعه که به واسطه خود جامعه ایجاد می گردد و آن را در نیل به هدف و حفظ خود جامعه، یاری می کند. این مفهوم نوپا مانند دیگر سرمایه های فیزیکی و اقتصادی و انسانی دارای ارزش و اهمیت است و البته با کمبود منابع نیز روبروست. در کل می توان سرمایه اجتماعی را منابع موجود در تعاملات اجتماعی و نظام هدفمند همکاری و همیاری میان اعضای جامعه دانست که باعث ایجاد شبکه های روابط معقولانه، حس اعتماد و مشارکت بین افراد یک جامعه می گردد و در نهایت جامعه را در دسترسی به هدف مشترک و حفظ ذات و انسجام جامعه کمک می کند.
«فرانسیس فوکویاما» اندیشمند معاصر ساکن آمریکا معتقد است سرمایه اجتماعی مجموعه معینی ازارزشها و هنجارهای (چه صحیح و چه غلط) غیر رسمی است که اعضای جامعه در آن سهیم هستند و آنها را به انجام امور خاص در راستای حفظ جامعه هدایت می کند. «پیر بوردیو» جامعه شناسی متاخر فرانسوی نیز با تقسیم بندی سرمایه ها در نظام اجتماعی به سه شکل اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بر آن است که سرمایه اجتماعی، ارتباطات و مشارکت اعضای یک جامعه برای نیل به اهداف آنهاست.
این مفهوم مهم دارای سه مولفه مهم «اعتماد اجتماعی»، «انسجام اجتماعی» و «مشارکت اجتماعی» است که خود هم معلول و هم گسترش دهنده این سه است. از این حیث سرمایه اجتماعی اهمیتی فراوان در هر ملت و دولتی می یابد. از دیگر فاکتورهای اهمیت بخشی به این مفهوم می توانیم موارد زیر را برشماریم: سرمایه اجتماعی وابستگی و ارتباط متقابل و محکمی با سرمایه فیزیکی، اقتصادی و انسانی دارد، به تسریع توسعه اقتصادی و فرهنگی و اطلاعاتی و رشد و بالندگی جامعه یاری می رساند؛ موجب ایجاد حس همکاری و همیاری و مشارکت میان اعضای جامعه می شود؛ سرمایه اجتماعی به عنوان شرط لازم برای توسعه هر نظام اجتماعی، مقدمه ایجاد مدنی، گسترش دهنده حوزه عمومی، و به عقیده «آنتونی گیدنز»، به عنوان زیربنای ایجاد جامعه مدرن، مطرح است. از دیگر سو با کاهش و افول سرمایه اجتماعی، شاهد تبعیض، نابرابری، مهاجرت، عدم حس اعتماد عمومی، کاهش مشارکت اجتماعی، افول امور خیریه، افزایش انحرافات و اعتیاد و فروپاشی خانواده و شکاف بین نسلی خواهیم بود که بررسی اهمیت و میزان تاثیر گذاری هر یک از این متغیرها خود به تحقیق مفصل اجتماعی نیازمند است.

ایجاد سرمایه اجتماعی
در کل می توان ادعا کرد هر جامعه ای حداقلی از سرمایه اجتماعی را داراست برای مثال در «قم» مذهب و مذهبی بودن و ملیت و تاریخ تا حدودی نوعی هنجارها و ارزشهای مشترک در جامعه ایجاد کرده که افراد جامعه را به سمت خاص هدایت می کند و در کنار فشار سیاسی و قانون، از فروپاشی اجتماعی جلوگیری می کند. اما در نگاهی دقیق تر سرمایه اجتماعی را ناشی از مسائل کلی تری است؛ «رابرت پوتنام» در تحلیل این مسئله گفته است مجموعه ای از مفاهمی مانند اعتماد، هنجارها و شبکه روابط اجتماعی است که موجب ایجاد ارتباط و مشارکت بهینه اعضای یک جامعه شده و سرمایه اجتماعی را برای آنان فراهم می آورد. از یک سو دولت با فشار قانون و حقوق و هنجارهای رسمی و توسعه اقتصادی و فرهنگی و اجازه به ظهور جامعه مدنی، موجد سرمایه اجتماعی است. از دیگر سو دین و ایدئولوژی با القای هنجارها و ارزشها و اخلاقیات خاص، سرمایه ای اجتماعی بر جامعه فراهم می آورد و در نهایت، درونی شدن هنجارها، اجتماعی شدن و خانواده و جامعه خود موجد سرمایه اجتماعی هستند که در هر سه مورد هر چه فشار و اجبار بیشتر باشد، احتمال واپس گرایی و کاهش سرمایه اجتماعی بیشتر است.
فارغ از این شاخصه های رسمی و عمومی، آموزش مناسب، آزادی عقیده و بیان، تبادل اطلاعات، وجود ارزشها و هنجارهای پذیرفته شده، دین و ایدئولوژی مشترک و غیر اجباری، ارزش و اعتبار برای تک تک افراد جامعه، مشارکت های مردمی خودجوش، روحیه جمع گرایی، عدم وجود تبعیض و نابرابری و... در ایجاد و گسترش سرمایه اجتماعی در هر جامعه ای موثر است. در مورد قم همانطور که گفتیم سرمایه اجتماعی با توجه به نمودهایی که به آن اشاره می کنیم، امری غیر قابل انکار است، اما هر یک از شاخصه هایی که در بالا به آن اشاره کردیم که هر یک موجب اعتماد عمومی، مشارکت اجتماعی و انسجام اجتماعی است، هر روز کمتراز قبل در جامعه قابل مشاهده است و این مسئله ای قابل تامل در مورد قم و کل جامعه ایران است.

نمودهای سرمایه اجتماعی در قم
با توجه به تعاریف و مختصاتی که برای سرمایه اجتماعی برشمردیم، به راحتی می توان مصادیقی از سرمایه اجتماعی در هر جامعه ای از جمله نمونه قم را برشمرد. به طور کلی ارزشهای مذهبی و دینی و انقلابی، هماره مردم قم را دارای سرمایه اجتماعی، نوعی اعتماد عمومی، انسجام اجتماعی و مشارکت اجتماعی کرده است. وجود تکایای مذهبی، مجالس روضه خوانی، دسته جات عزاداری در مساجد و حسینیه ها و تکایا، نهضت پانزده خرداد و نوزده دی و دیگر فعالیت و اقدامات انقلابی مردم قم در سال های اخیر بی شک، مصادیقی از سرمایه اجتماعی در شهر قم است که بعضا از بسیاری نقاط دیگر ایران، این مسئله نمود، بروز و ظهور بیشتری پیدا کرده است. در نگاهی کلی می توان تا حدودی علت وجود این سرمایه اجتماعی را مذهبی بودن سنتی قم از قرنها پیش، وجود مبارک مقبره حضرت معصومه، امامزادگان بیشمار، حوزه علمیه قم، مسجد جمکران و... دانست که حسی در اکثریت مردم قم ایجاد کرده که آنان را برای حفظ دین، مناسک مذهبی و انقلاب اسلامی ترغیب می کند و به همین دلیل هم هست که شرکت مردم قم در انتخابات ها، شرکت در راهپیمایی ها، تعداد شهدا و رزمندگان به نسبت جمعیت در ایران کم نظیر به شمار می رود.
وجود این سرمایه اجتماعی قبل و بعد از انقلاب وجود داشته است و تا حدودی موجب اعتماد عمومی، هویت مشترک، امور خیریه و عام المنفعه به صورت چشمگیر ( از قبیل مسجد و مدرسه و بیمارستان و درمانگاه و پل و...)، خود کنترلی اجتماعی و فعالیت های داوطلبانه در قم شده است که البته هر چه از ابتدای انقلاب، زمان می گذرد، این سرمایه رو به افول بوده و با آسیب های مختلفی روبرو شده است.

آسیب شناسی سرمایه اجتماعی درقم
مشکلات،معضلات و آسیب های اجتماعی فراوانی گریبانگیر جامعه ماست که یکی از این آسیب ها که می رود به معضل اجتماعی مبدل گردد، مسئله افول سرمایه اجتماعی است. این مسئله که از سه بعد(اجتماعی)، ( فرهنگی - مذهبی) و (دولتی - اقتصادی) ناشی می گردد، هر روز سرمایه اجتماعی در ایران و از جمله قم را تهدید می کند.
کمبودها و نقایص اقتصادی و دولتی و اداری در ابعاد خرد و کلان که در نهایت به تبعیض و نارضایتی عمومی منجر می گردد، در هر جامعه ای اعتماد عمومی و انسجام اجتماعی را با خطر روبرو می سازد و در نهایت سرمایه اجتماعی را کاهش می دهد. در این زمینه مشکلات فراوانی در قم مشهود است که برخی موارد به صورت گذرا اشاره می نماییم با ذکر این نکته که بسیاری از این آسیبها نه مختص قم که ویژگی کل جامعه ایران است؛ فقر، بیکاری، ویژه خواری، فساد اداری و رشوه خواری و... که همگی ناشی از سیاست های رسمی کشور است در نگاه عمومی تر و عدم وجود آب شرب در قم با وجود 25 سال شعار برای اصلاح آن، مقابله با صنعتی شدن قم در یک مقطع تاریخی، گرانی مسکن، بومی نبودن مدیران ارشد، تبعیض اعتبارات میان بخش های مختلف شهر (مقایسه کنید بلوار امین و زنبیل آباد را با شیخ آباد و زند آباد)، مشکلات زیاد حمل و نقل عمومی در مناطق مرکزی شهر، طرح های بلند مدت و بی ثمر ( از جمله میدان بزرگ امام خمینی، طرح حرم تا حرم و...)، تعطیلی یکی ازمعدود پارک های شهر قم (سالاریه) و تبدیل آن به واحد مسکونی، تعطیلی یکی از معدود بیمارستان های شهر قم (شهید بهشتی)، عدم وجود دانشکده فنی و پزشکی در قم، تعطیلی تنها دانشکده پزشکی قم (فاطمیه) و تبدیل آن به پادگان نظامی، دخالت افراد غیر مسئول در امور شهری، عدم وجود فرودگاه، عدم وجود استادیوم ورزشی مناسب، عدم وجود ورزشگاه کافی، عدم وجود سینمای کافی و مناسب، عدم وجود فرهنگسرای کافی و مناسب، وجود دوربین های متعدد و مدار بسته در سراسر شهر (ناشی از کاهش اعتماد عمومی)، برخورد نامناسب نیروی انتظامی با موتور سوارها (عدم وجود اعتماد عمومی و کاهش دهنده شان پلیس) و... همه مشکلات جزیی تر در شهر قم است که به حتم قمی ها را نزد خود و انبوه زائران و مسافران به شهر قم، شرمنده و خجل می کند، اعتماد و اتحاد و تعهد اجتماعی را کاهش می دهد، شکاف میان مردم - مسئولین را افزایش داده و سرمایه اجتماعی را با خطر فروپاشی روبرو می سازد.
از دیدگاه اجتماعی، حاشیه های شهری برای مثال انتهای نیروگاه، انتهای شهر قائم، و وضع روستاهای اطراف قم و... در کنار تبعیض ها، اعتیاد، مصرف مشروبات الکلی، فساد و فحشا، آمار رو به فزونی طلاق، افزایش سرقت به روش های مختلف، رقابت و حسادت میان خانواده ها (ناشی از تبلیغ مصرف گرایی) و.... که همگی درقم به آسانی مشهود است، اعتماد مردم به مردم را دچار خدشه نموده، امور خیریه و مشارکت فعالانه و داوطلبانه را کاهش داده و این مسئله نیز به افول سرمایه اجتماعی کمک کرده است.
اما مشکل فرهنگی - دینی از دیگر علل افول سرمایه اجتماعی در ایران است که این مسئله در قم نیز به دلایلی به شکل حادتر وجود دارد. نگاه تاریخی به وضعیت اجتماعی ایران، ما را با چندین ویژگی فرهنگی نامطلوب آشنا می کند که اکثرا بعد از حضور مغول رواج یافته است. فرهنگ استبدادی، فرهنگ دروغ پروری، توهم توطئه و فرهنگ عدم اعتماد که به طور نسبی درعموم ایرانیان وجود دارد و توضیح آنها مجال دیگری می طلبد، هر یک بر جو ضد اعتماد و حس عدم اطمینان افزوده، مشارکت اجتماعی و همبستگی اجتماعی را کاهش داده و سرمایه اجتماعی را کاهش داده است. در کنار این مسائل که به صورت تاریخی وجود داشته و دارد؛ در چند ساله اخیر1 - کاهش اعتماد عمومی به نهاد روحانیت که خود از عوامل سیاسی و اقتصادی نشات میگیرد و2 - نارضایتی نسبت به حکومت به علل مختلف، در کنار 3 - تبلیغ فرهنگ غربی و تا حدودی تهاجم فرهنگی، موجب دین گریزی در نسل جوان شده است. در نتیجه، دین گریزی، همراه با مشکلات فرهنگی جدیدتر از جمله رقابت و حسادت و پول پرستی و مصرف گرایی در کنار مشکلات فرهنگی تاریخی که بدان اشاره کردیم، همگی آسیب های فرهنگی و دینی است که انحرافات اجتماعی را افزایش داده، عمل به اخلاقیات و ارزشها را با مشکل مواجه کرده و سرمایه اجتماعی را با مشکلات مزمن مواجه نموده است.

راه حل ها
جامعه شناسان و محققان علوم اجتماعی، در عین پیچیده و چند متغیره بودن مسائل و معضلات اجتماعی، هماره سعی کرده اند، به ارائه پیشنهادها و راه های مختلفی برای حل مشکلات بپردازند و بسیاری از آنان، وظیفه و رسالت خویش را چنین می پندارند. درباره ایران امروز نیزعلیرغم اهمیت بحث های دنباله دار در مورد حقوق بشر و دموکراسی و همخوانی دین و مدرنیت، که اکثرا فلسفی و انتزاعی است، وجود معضلاتی از قبیل افول سرمایه اجتماعی، مسئله مهمی به نظر می رسد که متاسفانه کمتر توجهی به آن شده است. امروزه که عصر اطلاعات و ارتباطات نام گرفته، آگاهی مردم، پختگی آنها، و اطلاع آنان از دیگر جوامع بیشتر و بهتر است و لذا خطراتی چون افزایش انحرافات، نارضایتی و شورش و انقلاب در صورت تداوم و حاد شدن افول سرمایه اجتماعی در عین گریز ناپذیر بودن، بسیار بیش از گذشته است. انقلاب های مخملی و رنگی در آسیای میانه، نارضایتی ها در آمریکا و فرانسه و... و اقدامات کشورهای خاورمیانه برای توجه به حقوق مردم و خصوصا حقوق زنان همگی ناشی از مقتضیات عصر جدید است که بی توجهی به این مسئله، غفلتی جبران ناپذیر است!
با توجه به مشکلات و آسیب های سرمایه اجتماعی در قم که از سه جنبه اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بررسی شد، راه حل ها نیز در این سه جنبه باید دنبال شود. از یک سو اقدامات عام و رسمی برای کاهش فقر و فساد و نابرابری و تبعیض و اعتیاد و... لازم به نظر می رسد. از دیگر سو اقدامات معقول و منطقی برای افزایش اعتماد عمومی و رضایت اجتماعی و مشاکت واقعی و نیز بازگرداندن اعتماد عمومی به نهاد مذهب و روحانیت ضروری به نظر می رسد که متاسفانه بسیاری از مسئولین و حتی خود روحانیت چشم خود را به این واقعیات بسته اند. فرهنگ سازی صحیح، اعتماد دستگاه دولتی به مردم، کاهش نابرابری و تبعیض در اعتبارات و منزلت اقتصادی و اجتماعی، افزایش سازمان های غیر دولتی و نقش واقعی آنها، نقش بیشتر مطبوعات و بها دادن به جامعه مدنی، اصلاحات همه جانبه، آگاهی بخشی به مردم درباره اقدامات و خدمات دولتی، قدردانی از مردم، تشویق مردم به امور داوطلبانه و خیریه و... همگی راه حل های عمومی برای بازگرداندن سرمایه اجتماعی به هر جامعه ای است که در کنار اینها رفع مشکلات اقتصادی و رفاهی و بهداشتی قم نیز به حتم نقش موثری در بهبود وضعیت سرمایه اجتماعی در این نمونه خاص دارد. در نهایت به نظر می رسد مهم ترین راه حل، مسئول بودن مردم در قبال یکدیگر است. هر کس با هر شغل و مقام و موقعیت و سن و جنس و وضعیت اقتصادی و اجتماعی باید خود را مقابل دیگران مسئول بداند؛ همه را برابر بپندارد، حقوق هر کس با هر موقعیتی را محترم برشمارد، آزادی دیگران را مختل نکند و خود، جامعه و دولت را یکی و با هدف مشترک بداند. این مهم، هم مسئله ای مدرن است که اندیشمندان مختلف تحت عنوان جمع گرایی و انسجام و تعهد اجتماعی از آن نام برده اند و هم دستوری دینی برای ما مسلمانان است که از نبی اکرم (ص) به ما سفارش شده است: «کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته». در اینصورت است که سرمایه اجتماعی و افزایش آن که تضمین کننده سعادت و پیشرفت در همه زمینه هاست، دست یافتنی است.

منبع: سایت باشگاه اندیشه ۱۳۸۷/۰۲/۰۳به نقل از: https://www.sharemation.comصفحه اینترنتی مرتبطhttps://www.sharemation.com/salinazem/sarmaye.htm-uniq=4l4zfh
نویسنده : سید علی ناظم زاده