اگرچه در بسیاری از کشورها دولت بودجه نسبتا کلانی را به شهرداری‌های مختلف اختصاص می‌دهد اما با این حال هزینه‌های شهری آنقدر بالاست که این بودجه‌های مصوب جوابگو نیست و شهرداری‌ها مجبورند از روش‌ها و راه‌های مختلف، کسب درآمد کنند. اخذ عوارض از روش‌های مختلف، یکی از راه‌های تامین درآمد برای شهرداری‌ها در اداره شهر است که شیوه‌های دریافت آن در شهرهای گوناگون متفاوت است.

مشارکت شهروندان در اداره شهر
همه ما دوست داریم در شهری زندگی کنیم که کمترین خرج را برایمان داشته باشد. شهری که هیچ‌گونه عوارضی را به شهرداری یا هر سازمان و شرکت خدماتی وابسته به آن پرداخت نکنیم و خیلی راحت هر چه پول درمی‌آوریم خرج خود و خانواده‌مان کنیم و در عین حال از مقامات مسوول بخواهیم بهترین سرویس با بالاترین سطح کیفیت خدمات را در اختیارمان قرار دهند. بعد هم یک شهر بسیار مدرن در فلان کشور اروپایی را مثال می‌زنیم و می‌گوییم دوست داریم شهرمان این‌گونه باشد، غافل از این که برای زندگی در همان شهرهایی که از آنها نام می‌بریم و الگو قرارشان می‌دهیم باید مالیات و عوارض بالایی را پرداخت کنیم چرا که یکی از اصلی‌ترین منابع درآمد چنین شهرهایی همین اخذ عوارض از شهروندانشان است.
در واقع پول از خود مردم گرفته می‌شود و خرج خودشان می‌شود. این‌چنین است که شهروندان مسوولان شهرشان را خدمتگزار خود می‌دانند و اگر کاستی در کار آنها ببینند بازخواست‌شان می‌کنند و با این رویکرد است که شهرهای بزرگی در دنیا پدید آمده‌اند که زندگی در آنها بسیار راحت و آرام به نظر می‌رسد.

پرداخت عوارض، هزینه توسعه شهر
این که پرداخت عوارض از ابتدا کار درستی بوده یا خیر، این که پرداخت عوارض آیا تاثیری در بهبود کیفیت ارائه خدمات به شهروندان داشته یا خیر، این که میزان عوارض پرداختی توسط شهروندان تا چه حد توانسته آنها را از نحوه سرویس‌دهی شهرداری‌ها و سایر نهادهای خدمات‌دهنده شهری، راضی نگه دارد، همه و همه سوژه پرونده پرداخت عوارض در زندگی شهری است.
شهرداری‌ها برای ایجاد کیفیت بهتر ارائه خدمات به شهروندان، فعالیت‌های تفریحی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و... نیازمند حمایت همه‌جانبه شهروندانش است و این‌چنین است که به گفته شهردار تهران اجزا و عناصر شهر با پول دولت و شهرداری ساخته نشدند بلکه با پول خود شهروندان احداث شده‌اند و اکنون تمام شهروندان در داشته‌‌های شهر سهیم هستند به طوری که طی سال‌های گذشته با کمک شهروندان، مهم‌ترین بزرگراه‌های تهران که مدت‌ها بلاتکلیف مانده بودند به سرانجام رسیدند.
علاوه بر این پروژه بزرگ تونل توحید، احداث 17 کیلومتر تونل توسعه مترو طی دو سال گذشته، احداث تونل‌های آب‌های سطحی، احداث فضاها و مجموعه‌های فرهنگی، ورزشی، مذهبی و... از جمله فعالیت‌های پرهزینه شهر تهران بوده است که با پول خود شهروندان به عنوان عوارض به شهرداری تزریق شده است.

قدمت 100 ساله پرداخت عوارض
از زمانی که اولین بار نام تهران در یکی از نوشته‌های تئودوسیوس یونانی در حدود اواخر سده دوم پیش از میلاد به عنوان یکی از توابع ری عنوان شد تا امروز که تهران با جمعیت متغیر 12 میلیون نفری، توسعه‌یافته‌ترین شهر کشور و پرجمعیت‌ترین آن محسوب می‌شود، قوانین بلدیه و شهرداری بر پایه حضور مردم در صحنه‌های تصمیم‌گیری و دخالت و نظارت در اجرای برنامه‌های شهری بوده است.
خلیل خان ثقفی (اعلم‌الدوله)، شهردار اول تهران البته نه با استفاده از پول مردم، اما با کمک مالی بسیاری از متمولان پایتخت‌نشین، ساختمان بلدیه را در سبزه‌میدان بنا کرد.
موسی مهام، شهردار علاقه‌مند به ساخت گلخانه و میدان با استفاده از هنر ساخت‌وساز با تکیه بر عوارض شهری، بلوار آب کرج یا همان بلوار کشاورز فعلی، پارک لاله، میدان حضرت ولیعصر(عج) و بسیاری از میادین بزرگ که هنوز وجود دارند را احداث کرد.
احمد نفیسی، شهردار وقت در فواصل سال 1342ـ 1341 پارک بزرگ ساعی را ساخت و افتخارش این بود که از عوارض مردم، اقدام به ساخت این پارک کرده است. هرچند این همه عوارضی نبود که مردم پرداخت می‌کردند، بخشی از عوارض مردم هم صرف خیابان‌کشی و جاده‌سازی در توابع تهران می‌شد.
این نمونه‌ها بیانگر این واقعیت است که پرداخت عوارض برای اداره شهر توسط شهروندان، قدمتی 100 ساله در کشور ما دارد و از آن زمان تاکنون به واسطه مشارکت مردم، احداث پروژه‌های بزرگ شهری و اداره شهرها توسط بلدیه و هم‌اکنون شهرداری‌ها، امکان‌پذیر شده است.

1300 میلیارد تومان هزینه نگهداری شهر
شهرداری تهران سال گذشته از محل عوارض نوسازی، کسب و پیشه و پسماند 130 میلیارد تومان درآمد داشته است که این رقم نسبت به سال 84 حدود 180 درصد رشد داشته است. این رقم صرف امور شهر و احداث پل‌ها، اتوبان‌ها و بزرگراه‌ها، فضای سبز، خدمات رفاهی و شهری شده است.
این سخن معاون مالی ـ اداری شهرداری تهران در گفتگو با جام‌جم است که می‌گوید: نگهداری و اداره شهر تهران سالانه 1300 میلیارد تومان هزینه روی دست شهرداری می‌گذارد که هزینه نگهداری شامل یارانه بلیت، اتوبوس، مترو، فضای سبز، رفت و روب و نظافت شهر و حقوق و دستمزد کارکنان و کارگران می‌شود.
البته این رقم به جز فعالیت‌های عمرانی است که سالانه 2 تا 3 هزار میلیارد تومان برای اجرای پروژه‌های عمرانی برای پایتخت و ساکنان آن هزینه می‌شود.
حسین محمد پورزرندی البته معتقد است رقمی که تحت عنوان عوارض از شهروندان دریافت می‌شود به هیچ وجه قابل قیاس با هزینه ارائه خدمات شهری به آنها نیست.
وی توضیح می‌دهد: هم‌اکنون شهرداری تهران سالانه برای هر شهروند تهرانی 130 هزار تومان هزینه می‌کند این در حالی است که اگر جمعیت تهران را 10 میلیون نفر در نظر بگیریم و با احتساب 1300 میلیارد تومان عوارض سالانه دریافتی از مردم، مشاهده می‌کنیم که از هر شهروند تهرانی 13 هزار تومان عوارض بطور سالانه گرفته می‌شود اما در مقابل شهرداری تهران به اندازه 130 هزار تومان برای ارائه خدمات در حوزه شهری به هر شهروند هزینه می‌پردازد.

سهم 23 درصدی عوارض درآمدهای شهرداری
پورزرندی با اشاره به این که درآمد شهرداری تهران سال گذشته از محل عوارض 23 درصد بوده است، می‌گوید: شهروندان امروزه بخوبی آگاهند پولی که از آنها به عنوان عوارض دریافت می‌شود صرف رفاه و آسایش خودشان می‌شود و این در حالی است که شهروندان می‌توانند با مراجعه به سایت شهرداری تهران بر نحوه هزینه‌کرد شهرداری تهران نظارت داشته باشند.
در واقع معاون مالی ـ اداری شهرداری تهران به یک تحول بزرگ در بحث مشارکت شهروندان و اداره شهر اشاره می‌کند و معتقد است: با تصویب طرح جامع درآمدهای پایدار، سالانه 5 درصد به درآمدهای پدیداری شهرداری تهران افزوده می‌شود و در واقع اگرچه سهم عوارض در هزینه‌های شهری کم است اما روندی که پیش روی شهرداری تهران قرار گرفته حرکت به سمت نهادینه کردن پرداخت عوارض است که در بلندمدت بتواند مدیریت شهری را از وابستگی به درآمدهای ناشی از ساخت و ساز رها کند.
از سوی دیگر شهرداری تهران در راستای ارتقای فرهنگ پرداخت بموقع عوارض شهری، طرح‌های تشویقی را برای شهروندان تهرانی به اجرا گذاشته است که مهم‌ترین آنها پرداخت جوایز خوش‌حسابی به شهروندانی است که عوارض خود را بموقع می‌پردازند.
به این ترتیب شهرداری تهران تلاش می‌کند با سیاست‌های تشویقی، قدردان شهروندانی باشد که با پرداخت بموقع عوارض خود مشارکت فعالی بعنوان یک شهروند در اداره زندگی شهری در کنار مجموعه شهرداری تهران دارند. در سومین دوره پرداخت جوایز خوش‌حسابی، یک میلیون خانوار تهرانی که 800 میلیارد ریال عوارض خود را بموقع پرداخت کرده بودند در قرعه‌کشی جوایز خوش‌حسابی شرکت داده شدند.

ضرورت نیازمند فرهنگ‌سازی
وضعیت شهرهای دیروز ما با شرایط شهرها و بخصوص کلان‌شهرهای امروزی تفاوت معناداری دارد. حالا شهرها با جمعیت‌های میلیونی و با چند خیابان و معابر و ده‌ها مغازه کوچک و بزرگ نیست که بتوان آن را با هزینه‌های کم اداره کرد و در مقابل خدمات مناسبی نیز به شهروندانش ارائه داد.
ساماندهی ترافیک، جمع‌آوری زباله، رفت و روب و نظافت معابر و شهر، اجرای پروژه‌های عمرانی، فرهنگی، ترافیکی و... از جمله نیازهایی هستند که هر کدام از آنها با هزینه‌های سرسام‌آوری توسط مجموعه شهرداری‌ها و سازمان‌های زیرمجموعه آنها در شهر اجرا می‌شوند.
عوارض پرداختی توسط شهروندان تنها منبع درآمد پایدار محسوب می‌شود که می‌تواند دغدغه مدیریت شهری را کاهش داده و ارائه خدمات متنوع و کیفی را به یک امر مستمر و همیشگی تبدیل کند. نگاهی کوتاه بر نحوه اداره شهرهای بزرگ دنیا نیز دلیل محکمی بر این مدعاست که تنها منبع پایدار درآمد برای اداره بهینه شهرها، مشارکت شهروندان در هزینه‌های شهری است. هرچند مسوولان شهری اذعان دارند میزان مشارکت شهروندان در پرداخت بموقع عوارض شهری به میزان قابل ملاحظه‌ای در چند ساله اخیر افزایش یافته و این امر قطعا با ارتقای فرهنگ شهروندی که پرداخت عوارض شهری شاخه‌ای از آن است، ارتباط مستقیمی دارد اما به نظر می‌رسد ارتقای فرهنگ مشارکت فعالانه شهروندان در پرداخت عوارض زندگی شهری همچنان نیازمند فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی هرچه بیشتر از سوی سازمان‌های متولی است. شهروندان باید این واقعیت را بپذیرند که کمک مدیریت شهری در اداره یک شهر در واقع کمک به خود شهروندان برای برخورداری از یک شهر پاکیزه، ایمن و توسعه‌یافته خواهد بود.

منبع: روزنامه جام جم ۱۳۸۹/۳/۲
نویسنده : پوران محمدی