خانه ی پیامبر در مدینه با پلانی مربع شکل با ابعادی حدود 56 در 56 متر با پوشش تیر و ستون و 9 اتاق در خارج سمت شرقی آن و حیاطی که 75 درصد کل فضای خانه را شکل می داد، به عنوان نخستین الگوی مساجد مسلمانان محسوب می شوند. مساجد اولیه با سادگی و قداست خاصی ساخته می شدند تا نمادی از مفاهیم واقعی اسلامی و تعلق به تمام طبقات اجتماعی باشند.

مسجد در اسلام مانند کلیسا در مسیحیت، بنایی است که منعکس کننده ی بسیاری از سنت های معماری بومی است. انعطاف پذیری ذاتی، بی تفاوتی نسبت به نمای خارجی و تاکیدی متقابل بر داخل از خصوصیات برجسته ی معماری مساجد به شمار میرود. معماران مسلمان به جای ایجاد فرم های جدید به بهسازی فرم های موجود پرداختند. طوری که برخی صاحبنظران تنها مقرنس را عنصری کاملا اسلامی میدانند. اولین مسجد جامع مسلمانان در سال 21 هجری پس از فتح اسکندریه ساخته شد. تا قرن چهارم هجری مساجد جامع که مهمترین و بزرگترین مسجد و محل اجتماع مردم شهر بودند، با موافقت خلیفه ساخته می شدند. چرا که ساخت مسجد جامع موجبات رونق و آبادانی آن شهر را فراهم می ساخت.
در دوران اموی بود که عناصری چون محراب، منبر و مقصوره به مساجد الحاق شدند. محراب، تورفتگی در دیوار سمت قبله می باشد که نمونه ی کهنتر وکوچکتر آن در سمت مشرق کلیساها ساخته می شد و منبر نیز مشابه سکوی وعظ در کلیساهای قرون وسطایی بود. مقصوره نیز به صورت حصاری در نزدیکی محراب برای حفاظت از خلیفه و حاکم ساخته می شد. از قرن 4 هجری همراهی مسجد با اماکن فرعی عبادت مانند کاروانسرا، آرامگاه، کاخ، مدرسه و دانشکده ها ی علوم دینی تغییراتی را در شکل ظاهری مساجد ایجاد کرد. علاوه بر این معماری ایران در دوران ساسانی و همزمان با آن، بیزانس، تاثیر عمیقی بر معماری اسلامی و به ویژه مساجد گذاشت. ارسن کوه خواجه در سیستان در عهد اشکانی کهن ترین نمونه ای است از فضاهای ویژه ی معماری سنتی ایرانی چون میانسرا، ایوان رو به میانسرا، آسمانه ی کانه پوش و گنبد که بعدها در مساجد، مدارس و کاروانسراها بکار رفته اند.
مساجد اولیه، پیرو الگوی نخستین خود به صورت شبستانی و ستون دار ساخته می شدند. مسجد فهرج نخستین بنایی است که به عنوان مسجد ساخته شده و نخستین نمونه ی مسجد به جای مانده با طرح شبستانی در ایرن به شمار می رورد. مساجد نخستین در خور نیاز مسلمانان، اغلب اماکن مقدس پیشین چون آتشکده ها یی بودند که قابلیت تغییر کاربری به مسجد را داشتند. لذا تعداد کثیری از مساجد کنونی طی تحولات دوره های بعدی در محل نیایشگاه های کهن ساخته شده اند.
در آغاز برای برجسته تر ساختن مساجد در فضای شهری به عنوان مهمترین عنصر شهر اسلامی اقداماتی در جهت افزودن المان هایی چون بازوی چلیپایی با سقف شیبدار که نخستین نمونه ی آن مسجد دمشق بود و گنبد و مناره در دوره های متاخرتر از آن، انجام شد.
نقش اصلی گنبد تاکید بر محراب و موقعیت قبله و نیز راهنمایی برای جهت یابی در شهرهای بزرگ بود. اتاق گنبددار که تکنولوژی ساخت آن در سبک پارتی معماری ایرانی به اوج خود رسیده بود و بهترین پوشش برای دهانه های عظیم در کنار عدم دسترسی به چوب مناسب برای بناهای تیر پوش محسوب می شد و بعدها با ایوان تلفیق شد، بتدریج به الگویی ثابت و مقبول برای مساجد اسلامی و سمبلی برای شهرهای اسلامی بدل شد. طوری که اکنون نیز با وجود تکنولوژی های ساخت بسیار پیشرفته، هنوز هم مساجد را با عناصری چون گنبد و مناره و حتی فرمهایی که تنها القا کننده ی حسی از وجود المان های مذکور محسوب شوند، می شناسیم. اکنون عناصر مذکور به جزئی ثابت در خط آسمان تمام شهرهای اسلامی بدل گشته اند.
مناره ها نیز در واقع میل های راهنمایی بودند که در دوره ی پیش از اسلام به عنوان نشانه مورد استفاده قرار می گرفتند. طوری که تعدادی از مساجد اولیه در کنار میلهای کهن ساخته شدند تا اینکه بتدریج به نشانه ای برای مساجد و بعنوان ماذنه تبدیل شدند. گفته می شود که مناره ی مسجد سامرا به لحاظ فرم، تقلیدی از منار فیروزآباد فارس در عهد ساسانی می باشد.
ایوان عنصری بود که در دوره ی سلجوقی برای تاکید بر ورودی مرکزی به شبستان افزوده شد و از آن پس الگوی چهار ایوانی متداول گشت. همچنین در این دوره برای اولین بار مناره های دوتایی به درگاه ایوانی مساجد اضافه شد. در دوره ی ایلخانی الحاق فضاهای دیگری چون مدرسه، مقبره و آرامگاه به مساجد رواج یافت. ویژگی عمده ی مساجد عهد تیموری، توجه خاص به درگاه و ایوان قبله و ایجاد برجستگیهایی چون گنبد ها و برجهای کوچک در گوشه ها بود. طوری که عظیم ترین درگاه ها چون مسجد جامع یزد و ارسن شیخ جام متعلق به این دوره اند. در این دوره همچنین توجه عمده ای به بازسازی و توسعه ی مساجد پیشین شد و این روند در دوره ی صفوی نیز ادامه یافت. مساجد دوره ی قاجار نیزطبق روال گذشته با اندک تغییراتی در عناصر تزئینی و برخی عناصر فرعی ساخته شدند که می توان گفت تا به امروز از الگوی نسبتا ثابتی برای طراحی مساجد استفاده می کنیم.

منابع:
1. پیرنیا محمد کریم، سبک شناسی معماری ایرانی، تدوین غلامحسین معماریان، تهران، سروش دانش1384
2. معماریان غلامحسین، معماری ایرانی، تقریر محمد کریم پیرنیا، تهران، سروش دانش1387
3. هیلن براند رابرت، معماری اسلامی، ترجمه ایرج اعتصام، تهران، شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری، 1377
4. کیانی محمد یوسف، تاریخ هنر معماری ایران در دوره ی اسلامی، تهران، سمت1379

منبع: سایت باشگاه اندیشه ۱۳۸۹/۱۲/۰۹به نقل از: cityplanning.mihanblog.com
نویسنده : سیمین فرهنگی