انسان موجودی است که با عزم و اراده خویش می تواند خود و جامعه را به جایگاهی برساند که بیرون از وهم و پندار بسیاری از موجودات برتر جهان از جمله فرشتگان خردمند است. از این روست که خداوند مسئولیت خلافت الهی خویش را به ایشان سپرده است.
آموزه های قرآن بر این نکته تاکید دارند که انسان از همت بلند خویش در مقام مظهریت پروردگاری و ربوبیت می تواند نه تنها زمین را آبادان کند بلکه می تواند امورات دیگر عوالم از جهان مادی و معنوی را به عهده گیرد و هر کسی را به مقام بایسته و شایسته خود برساند. شگفت آن که ماموریت پروردگاری زمین، ماموریتی همگانی و مسئولیتی بیرون از دایره اختیار آدمی است که با انشاء و ایجاد وی به عهده وی نهاده شده است. از این روست که در آموزه های قرآنی سخن از مسئولیت های فراتر از آبادانی زمین و خلافت عمومی و خصوصی انسان شده است. به این معنا که همه انسان ها در مقام ربوبیت عمومی همانند رحمانیت عمومی الهی بر می خیزند ولی تنها برخی از انسان های بلند همت هستند که در مقام مظهریت ربوبیت خصوصی ظاهر می شوند و مدیریت خلافت عمومی هستی را در همه ابعاد و عرصه ها و در همه عوالم به عهده می گیرند. نویسنده براساس این باور قرآنی است که به تحلیلی از حکمت انتخاب حکیمانه سالی به نام «همت مضاعف و کار مضاعف» به دست می دهد که با هم آن را از نظر می گذرانیم.

خلافت خاص الهی، همت مومنان
آموزه های قرآن بر این نکته تاکید دارند که خلافت انسانی از خداوند به شکل عمومی و خصوصی و نیز در دو جهت اختیاری و غیر اختیاری تحقق می یابد. از این روست که بسیاری از محققان و مفسران به نام اسلام و قرآن، از خلافت عمومی بشر در زمین و قرارگاه آن سخن به میان آورده و خلافت را مختص شخص خاصی نمی دانند، هر چند که به خلافت اشخاص خاصی چون مخلصان از جمله پیامبران به عنوان امنای الهی و اولیای خداوندی باور داشته و بر آن نیز پا می فشارند.
از نظر این دسته از مفسران قرآن، هر انسانی به طور طبیعی دارای ویژگی خلافت الهی بودن است و انسان ها به طور طبیعی از قدرت خاصی برخوردار می باشند که ایشان را قادر به تصرف و تغییر در زمین می کند و همه موجودات آن را مسخر ایشان می سازد و به همه انسان ها این امکان را می بخشد تا با تصرف و تغییر در آنها در مسیر خواسته های خویش از آن ها بهره گیرد. این گونه است که در آیه 61 سوره هود از مسئولیت و ماموریت همگانی همه بشر در آبادانی زمین سخن به میان می آید بی آن که در این امر به ویژگی دیگری جز انسان بودن اشاره ای داشته باشد. این بدان معنی خواهد بود که انشاء و ایجاد انسان در زمین و قرار گرفتن وی در آن به منظور مسئولیت آبادانی در زمین بوده است و انسان ها به طور طبیعی نیز خواسته و ناخواسته این کار را انجام می دهند هر چند که برخی از ایشان به سبب خروج از طبیعت اصلی خویش به جای آبادانی، زیان های جبران ناپذیری به محیط زیست بشری وارد ساخته و فساد و تباهی را در محیط زیست خشکی و دریایی خود پدید می آورند: ظهر الفساد فی البحر و البر بما کسب ایدی الناس؛ فساد و تباهی در دریا و خشکی به سبب دستاوردهای نادرست بشری پدیدار شده است.
البته این دسته از مفسران باور دارند که تنها انسان هایی که براساس فرمول اصلی آفرینش یعنی سیر در مسیر عبودیت جهت دست یابی به متاله شدن و خدایی گشتن گام برمی دارند و حرکت می کنند، می توانند به خلافت خاص و فراگیری دست یابند که افزون بر مدیریت و خلافت و ربوبیت در زمین، در همه هستی مادی و معنوی و در عالم جهان ماده و دیگر عوالم، خلافت خویش را گسترش داده و بر همه عوالم ما سوی الله، خلافت کرده و در آن ها تصرفات کمالی انجام داده و آن ها را به جایگاه ارزشی خود برسانند و کمالات ایشان را تکمیل و به اتمام رسانند.
این جاست که مسأله همت بلند مطرح می شود و از عزم و اراده قوی خودنمایی می کند و کار و عمل نیک بی پایان خود را تحمیل می نماید؛ زیرا بی همت بلند که از آن در قرآن به اولوالعزم و انسان های دارای عزم و اراده قوی و مستحکم و مستقیم تعبیر شده و کار سخت و تلاش خستگی ناپذیر و مقاومت در برابر خواسته های نفسانی و وسوسه های ابلیسی و شیطانی نمی توان به مقام خلافت کامل و فراگیر و خاص الهی دست یافت و نام خلیفه الله را بر خود تثبیت کرد؛ چرا که تنها انسان هایی با چنین همت بلند و کار مضاعف و بی پایان است که می توانند متاله شده و در مقام متاله و الله و خدایی شدن، خلافت از الله را به عهده بگیرند؛ زیرا می بایست صفات خلیفه همانند و متناسب با صفات مستخلف عنه باشد و تنها این دسته از انسان های خدایی شده می توانند این گونه باشند و از این مظهریت بهره مند گشته و در چنان جایگاه رفیع و بلندی قرار گیرند.
براین اساس می بایست گفت که همت بلند و کار مضاعف مردمان مؤمنان و باورمدار الهی است که در مسیر عبودیت و کار و تلاش، زمینه در اختیار گرفتن طبیعی خلافت الهی را فراهم می آورد و آدمی را در چنان جایگاه رفیع و بلند قرار می دهد. پس هر کسی به مقدار همت و عزم و کار خویش است که از هستی بهره می گیرد و جوامع بشری نیز براساس همت و تلاش خویش از نعمت های الهی بهره مند می گردند. از این روست که رهبری معظم انقلاب از جامعه مؤمن ایران اسلامی می خواهد تا عزم و همت خویش را بلند داشته و با کار و تلاش مضاعف زمینه را دست کم برای رهبری جهانی تمدن اسلامی فراهم آورند و به عنوان جامعه قرآنی و نمونه، حجت را بر دیگر جوامع بشری تمام کنند.

ارزش همت و عزم قوی
آیات بسیاری از قرآن از همت بلند و عزم و استقامت انسانی سخن به میان آورده است و در گزارش هایی از امت ها و جوامع پیشین نشان داده است که هر کسی نتیجه همت و کار خویش را می بیند و روزی همت و کار خویش را می خورد. پس اگر هر جامعه ای تنها همت اش آن باشد که به رفاه و آسایش و آرامش نسبی دنیوی دست یابد به آن می رسد و از حسنات آن بهره مند می گردد و اگر جامعه ای همت و تلاش خویش را دست یابی به سعادت پایا و مانای دنیوی و اخروی قرار دارد به آن دست یافته و از آن برخوردار می شود.
با این همه، خداوند از مؤمنان می خواهد تا همت و عزم خویش را بزرگ و بلند داشته و نه تنها به پیروزی و سعادت دنیوی و آسایش و آرامش موقت چشم اندوزند بلکه در هر کاری همت چنان بلند دارند که همه نعمت های الهی در دنیا و آخرت را نصیب و بهره خویش قرار دهند. زیرا عزم آن همت بلند و اراده قوی و استواری است که جز به دست یابی هدف و در آغوش کشیدن موفقیت های بلند از حرکت و تلاش باز نمی ایستد و تحت تأثیر وسوسه های بیرونی شیطان و خواسته های پست درونی خود قرار نمی گیرد. در گزارشی که خداوند در باره حضرت آدم(ع) آورده است این معنا روشن می شود که وی چگونه با کوتاه کردن همت خویش در طلب عیش و نوش کوتاهی بود که جز خسران و زیان نصیب وی نکرد. او با خوردن از درخت ممنوع می خواست تا به پادشاهی و قدرت یا به جاودانه از طریقی نادرست دست یابد و به قول معروف راه میان بر را برگزیند که ابلیس بدان رهنمونش ساخته بود، در حالی که مسیر جاودانگی و پادشاهی و عزت همان مسیر دوری و اجتناب از هواهای نفسانی و وسوسه های ابلیسی و پرهیز از درخت ممنوع بوده است که شاخه ها و میوه هایش جز بدبختی و لختی نبوده است.
خداوند در بیان صفات پیامبر(ص) و مؤمنان متاله و خدایی شده همراه وی می گوید که ایشان اهل استقامت هستند و با همت بلند و استقامت و پایداری نسبت به باورها و راه راست خویش، تلاش و کوشش کردند تا به آن دست یابند که یافته اند؛ زیرا آنان بودند که نخستین جامعه مدنی را برپایه قوانین و آموزه های قرآنی بنیاد گذاشته و تمدن بزرگ اسلامی را ایجاد کردند.
ستایش خداوند از امت پیامبر(ص) به عنوان امت وسط، معتدل، خدایی شده، مستقیم، مومن و نمونه و برتر، در حقیقت ستایش از همت بلند و کار مضاعفی است که ایشان در این مقطع تاریخی به نمایش گذاشتند و الگوی عینی و ملموس و محسوس برای همه جوامع بشری شدند که می کوشند تا به سعادت دنیوی و اخروی و آسایش و آرامش هر دو سرا و جهان دست یابند.
بنابراین لازم و بایسته است که جامعه قرآنی و اسلامی ایران برای دست یابی مکرر به تجربه نبوی در همین مسیر گام برداشته و با همت بلند و مضاعف خویش، افزون بر سعادت مادی و دنیوی، سعادت معنوی و اخروی را نیز طلب کنند و با کار مضاعف و تلاش دوچندان، افزون بر ساخت ایرانی بزرگ و قوی جامعه اسلامی جهانی را رقم زنند و دنیا و آخرت خود و دیگران را روشن و آبادان گردانند. بر این اساس می بایست افزون بر همت رهایی خود، همت رهایی بشریت را در نظر گیرند و افزون بر همت سعادت دنیوی برای خود، همت سعادت دنیوی برای دیگران و نیز افزون بر همت سعادت اخروی برای خود، همت سعادت اخروی برای دیگران را در طرح و برنامه عمل خویش داشته باشند و در کنار کاری برای خود، کاری برای دیگران از همه بشریت را در نظر گیرند. از این روست که سخن از مضاعف است، زیرا افزون بر خود برای دیگران و افزون بر دنیا به آخرت نیز نظر دارند.

نقش کار در تحقق همت و عزم
هر آن اندازه که همت بلند باشد و عزم جدی گردد، کار و تلاش نیز می بایست مضاعف و دوچندان گردد؛ زیرا هر خواسته و آرمان و آرزوی بلندی، نیازمند کار و تلاش بی پایان و خستگی ناپذیری است و نمی توان با رفتار و کار معمولی و عادی به خواسته های بلند رسید. از این روست که آرزوها و آرمان های بلند، کارهای سخت و جانکاهی را می طلبد.
در ارزش کار و عمل همین اندازه بس که اسلام عمل را در کنار ایمان دو بال پرواز دانسته است و هر کسی که متاله شدن را می جوید می بایست از ایمان و عمل صالح بهره گیرد در غیر این صورت چیزی نصیب او نمی شود.
عمل که به معنای کار با قصد و منظور و مقصود است، در سایه ایمان مقصدی درست می یابد و ایمان که باور به همت های بلندی چون خدایی شدن و مظهریت ربوبیت و خلافت الهی است، جز به عمل صالح یعنی کار نیک و تلاش همگانی برای خود و دیگران، تحقق نمی یابد. از این روست که گفته اند ایمان در مقام عمل است که خود را زنده کرده و نشان می دهد و عمل در کنار ایمان است که معنای درست و نیک می یابد.
از نظر قرآن ایمان و عمل با هم معنا می یابند و انسان در کارخانه ایمان و عمل است که ساخته می شود و شاکله وجودی اش شکل می گیرد و قالب می بندد. از نظر امیرمومنان علی(ع) نیز هر چیزی که انسان به دست می آورد در سایه ایمان و عمل است. از این روکسانی که کسالت می ورزند و تنبلی پیشه می کنند، انسان های بی ایمانی هستند که گرفتار هرگونه فقری از جمله تنگدستی مادی در زندگی می شوند. آن حضرت می فرماید: ان الاشیاء لما ازدوجت ازدوج الکسل و العجز فنتجا بینهما الفقر؛ هنگامی که آن موجودات جفت و زوج شدند، تنبلی و ناتوانی با یک دیگر جفت شدند و فقر از آن دو بوجود آمد. (کافی، کلینی، ج5، ص86)
بنابراین فقر اقتصادی و عدم دست یابی به شکوفایی اقتصادی و تمدنی را می بایست زاده تنبلی و عجز دانست؛ زیرا کسانی که از کار کردن اجتناب می ورزند و تنبلی می کنند و باوری به توانایی و قدرت های خود ندارند، گرفتار فقر و فلاکتی می شوند که جامعه را از رشد و شکوفایی اقتصادی و تمدنی دور می کند.
از نظر قرآن و اسلام، کار، تاثیرات شگرفی را در همه ابعاد زندگی بشر از مادی و معنوی به جا می گذارد، از این روست که در همه حوزه های معنوی و مادی بر کار و عمل صالح تاکید شده است. این گونه است که صاحبان همت بلند با کارهای سخت و جانگاه به مقامات عالی انسانی و معنوی می رسند و جوامع بشری با همت بلند و کارهای ساخت است که به شکوفایی اقتصادی و تمدنی دست می یابد و از فقر و فلاکت و ذلت رها می شود.
به هر حال، اگر کسی همت بلندی دارد و خواستار تمدنی بزرگ می باشد و یا آرزوی آسایش و آرامش دارد می بایست در قبال این آرزوی خویش کار و تلاش داشته باشد؛ زیرا انسان بی تلاش و کوشش نمی تواند آرزوهای خویش را تحقق بخشد. از این روست که همت بلند به معنای کار و تلاش بیش تر و سخت تر برای دست یابی به آرزو و آرمان است. کسانی که خواسته و هدفی دارند می بایست تمامی قدرت ها و توان خویش را به کار گیرند و در مسیر دست یابی به آن مقصد و خواسته قرار دهند تا به آن برسند و موفقیت را به آغوش کشند. اما گر نسبت به خواسته خویش همتی نداشته و تلاش و عزم و کوششی نکنند هرگز نمی توانند امید آن را داشته باشند که به آن برسند. از این روست که گفته اند:
همت بلند دار که مردان روزگار
از همت بلند به جایی رسیده اند

منبع: روزنامه  کیهان ۱۳۸۹/۵/۲۴
نویسنده : قادر کریم زاده