معرفی قرآن‌های موجود در موزه‌ها و مجموعه ها
فهرست عناوین
اکبرزاده
یکی از افتخارات هفته‌نامه گلستان قرآن آن است که در طول انتشارش موفق شده تعداد زیادی ازقرآن‌های موجود در موزه‌ها و کتابخانه‌های سطح
کشور و همچنین برخی قرآن‌های موجوددر موزه‌های جهان را که هر یک نمادی از نفاست و نشانه ذوق و ارادت‌هنرمندان بی نام و نشان قرآنی به شمار
می‌آید، به خوانندگان خود معرفی‌کند و معرفی صدها نسخه دیگر از قرآن مجید نیز در دستور کار هیئت تحریریه قراردارد، که نگفته
پیداست پیرامون هر یک از نسخ مورد اشاره، به اندازه‌ای به‌مراتب بیش از حجم صفحات هر شماره از گلستان قرآن می‌توان سخن گفت
که‌متأسفانه چنین مجال و امکانی موجود نیست و در این مقال کوشش شده اطلاعاتی‌مختصر و مفید پیرامون قرآن‌های یاد شده در اختیار
خوانندگان محترم قرار گیرد.
1
یادگاری از هزاره اول هجرت
یکی از نفایس کتب خطی و مذهب از جمله اموال فرهنگی‌متعلق به موزه رضا عباسی تهران، نسخه‌ای از قرآن کریم، به خط و رقم‌عبدالله
الکاتب است که دقیقا در یکهزارمین سال هجرت پیام آور وحی، حضرت‌محمد مصطفی (ص)، به هنگام سلطنت شاه عباس اول تحریر، تذهیب
و تجلید شده‌است. این اثر شریف که همچون ستاره‌ای در میان دیگر آثار موجود در موزه رضاعباسی می‌درخشد، در قطع وزیری و هر صفحه‌اش
به ابعاد 24×36 سانتیمتر است واز جهات اجزاء و عناصر طرح‌ها و وسعت تزئینات، وجود تعداد کثیر اوراق مستحبات‌و ملحقات تزیینی
در پیش از افتتاح، جوار متن شریف و خاتمه، از نفایس کتاب‌آرایی ایرانی در عصر صفوی محسوب می‌شود و اغلب کار شناسان آن را
جزوفرازهای ارزشمند مکاتب هنری تبریز و هرات دانسته‌اند.
2
چند قرآن از یک کاتب
ملا علاء بیک تبریزی که از مشاهیر ادبا و کاتبان قرآن میبددر نیمه دوم قرن دهم هجری به شمار می‌آید، قطعات - مرقعات و مصاحف
متعددی‌از خود برجای گذاشته که از جمله معروف‌ترین آنها قرآنی مذهب در قطع وزیری‌به ابعاد 17 × 28 سانتیمتر، به خط نسخ و عناوین
به قلم رقاع، به تاریخ964 قمری است که جلدی با رویه لاکی و اندرون تیماج ساده دارد. از این‌کاتب چندین قرآن دیگر نیز بر جای مانده
است که مشخصات برخی از آنها چنین‌است:
نسخه قرآن‌مذهب به شیوه نسخ، به تاریخ 955 قمری به قطع 57 × 12 سانتیمتر با جلدتیماج ضربی (مجموعه کتابخانة مجلس).
نسخه قرآن‌مذهب، به خط نسخ و ثلث، به تاریخ 964 قمری با جلد معرق به قطع رحلی(مجموعه موزه ملی ایران)
نسخه قرآن‌مذهب، به خط نسخ، به تاریخ 980 قمری، در قطع وزیری با جلد روغنی الحاقی‌از دوره قاجاریه (مجموعه کاخ گلستان).
نسخه قرآن‌مذهب و مرصع، به خط نسخ، به‌تاریخ 989 قمری، با جلدی چرمی و نقوش لچک ترنج ضربی، به ابعاد 515 ×524 سانتیمتر
(مجموعه کاخ گلستان).
یک جزء از قرآن‌کریم، مذهب، به خط ثلث و نسخ، بدون تاریخ، با جلدی تیماج در قطع وزیری،(مجموعه‌کاخ گلستان).
نسخه قرآن‌مذهب، به خط ثلث، ریحان‌و رقاع، به تاریخ 978 قمری، به ابعاد 33 × 47سانتیمتر، با جلد چرمی ساده (مجموعه موزه آستان قدس
رضوی).
نسحه قرآن‌مذهب، به خط نسخ، به تاریخ 1003 قمری، در قطع جیبی( مجموعه آستان قدس‌رضوی).
یک جزء از قرآن‌مجید، مذهب به خط نسخ و ثلث، بدون تاریخ در قطع وزیری، با جلد تیماج(مجموعه کاخ گلستان).
3
قرآن مزار شیخ احمد جام
با وجودی که‌اغلب محققان مجموعه سی جزء قرآن کریم به خط عثمان بن وراق غزنوی راشاهکار هنر کتابت و تذهیب کلام الله می‌دانند، اما به
جرات می‌توان گفت‌قرآنی که یک قرن بعد از تحریر و تذهیب آن قرآن در قرن ششم قمری کتابت‌شده، اگر از جهات هنری برتر از قرآن
عثمان بن وراق نباشد، هم سطح آن هست.این نسخه که مشتمل بر چهار مجلد و هر مجلد آن شامل یک ربع قرآن است،مجموعا از 1825 صفحه به
قطع 30 × 39 سانتیمتر تشکیل شده و به طوری که ازکتیبه رقمش بر می‌آید، کتابت آن در ربیع الاخر سال 584 قمری توسط
محمدبن‌علی نیشابوری پایان یافته و در آن حداقل 10 هزار طرح ظریف تزیینی و تذهیب‌که هر یک پرکارتر از دیگری است به چشم
می‌خورد. این قرآن که جزو موقوفات‌مزار شیخ احمد جامی است، تمام صفحاتش جداول زرین و شنگرف دارد.
4
نصف القرآن
اگرچه خط کوفی‌ایرانی، به دلیل دشواری کتابت چند قرن بیشتر رواج نداشت، یکی از خطوطی‌است که در اواخر سده سوم و اوایل قرن
چهارم قمری شکل گرفت و قرآن‌های‌متعددی به آن خط، تحریر شده و شناخته شده‌ترین آنها قرآنی است که قسمتیاز آن، موسوم به نصف
القرآن، هم اکنون در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود.این نسخه که مورخ به سال 844قمری است، 427 صفحه دارد و جلد چرمی میشن آن علیرغم
فرسودگی بیش از حد،همچنان زیبایی خود را حفظ کرده است.
به خط کوفی،قرآنی کامل نیز در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود که بر روی پوست آهونوشته شده و مشتمل بر 616 صفحه به ابعاد 318 ×
727 سانتیمتر است و کارشناسان‌زبان تحریر آن را بین قرن دوم و سوم قمری تشخیص دادند.
5
نسخه بقعه شیخ صفی‌الدین
نسخه‌ای نفیس‌از قرآن مجید، که هم خط خوش و تذهیب زیبا و پرکار دارد و هم ترجمه و ملحقات‌متعددش آن را از سایر قرآن‌های تحریر شده در
دوره صفوی متمایز می‌سازد، نسخه‌ای‌است که به سفارش شاه قلی خلیفه، یکی از شخصیت‌های سیاسی عهد صفویه‌کتابت، تذهیب
تجلید شده، این‌قرآن مترجم که به خط نسخ نگارش یافته، در قطع رحلی بزرگ، به ابعاد 216× 25 سانتیمتر است و در پایان آن، به
قلم شنگرف، فالنامه‌ای قرآنی به خط‌نستعلیق گنجانده شده است. این قرآن تاریخ کتابت و نام کاتب را ندارد واز وقفنامه‌ای که بر آن
نوشته‌اند چنین بر می‌آید که به سال 946 قمری وقف‌بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی شده است. این نسخه قرآن، هم اکنون در موزه‌ملی
ایران نگهداری می‌شود.
یکی دیگر ازقرآن‌های موقوفه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی، نسخه‌ای است به ابعاد 519× 31 سانتیمتر که جلد میشن قهوه‌ای رنگ،
مزین به نقوش اسلیمی و حاشیه بازوبندی به شیوه سوخت ضربی دارد و توسط شاه‌طهماسب صفوی وقف شده است. نام‌کاتب و تاریخ
کتابت این قرآن مشخص نیست.
6
خوشنویس پرکار
میرزا احمد نیریزی، نسخ نویس معروف قرن دوازدهم قمری،که متأسفانه اطلاعات چندان زیادی از زندگی وی در دست نیست، از
جمله‌پرکارترین خوشنویسان ایرانی محسوب می‌شود که طی عمر طولانی خود چندین قرآن‌تحریر کرده که برخی از آنها عبارت است از:
1 - قرآن وزیری‌بزرگ به ابعاد 521 × 532 سانتیمتربا افتتاح مذهب و جلد چرمی ضربی که درسال 1122 قمری تحریر شده (مجموعه
مجلس شورای اسلامی).
2 - قرآن وزیری‌بزرگ به ابعاد 20 × 832 سانتیمتر، مذهب با جلد ضربی چرمی که تاریخ اتمام‌کتابت آن ماه صفر 1125 قمری است
(مجموعه کتابخانه چستربیتی دوبلین).
3 - قرآن رحلی‌به ابعاد 22 × 35 سانتیمتر، مذهب، به قلم رقاع که در تاریخ رمضان 1131قمری به فرمان دستور اعظم...محمد قلی خان
بیگدلی شاملو تحریر شده (مجموعه‌موزه ملی ایران).
4 - قرآن وزیری،مذهب، به ابعاد 514 × 513 سانتیمتر با جلد روغنی الحاقی از دوره قاجاریه(کارعبدالوهاب مذهب باشی) که در گذشته جزء
مجموعه مجلس شورای ملی (سابق)بود و در سال 1332 به ملک سعود، پادشاه وقت عربستان سعودی هدیه شد.
5 - قرآنی تمام‌مذهب که در کتابخانه مصر نگهداری می‌شود.
6 - قرآنی مورخ‌به سال 1114 قمری (مجموعه کتابخانه نورالدین بیگ - مصر).
7 - قرآنی مذهب‌و مترجم با جلد نفیس که کتابت آن در سال 1108 قمری به پایان رسیده است.
8 - قرآن مذهب،به ابعاد 511 × 518 سانتیمتر با جلد روغنی الحاقی از دوره قاجاریه(کتابخانه آستان قدس رضوی).
9 - قرآن مذهب،به ابعاد 23 × 521 سانتیمتر با جلد روغنی الحاقی از دوره قاجاریه (کتابخانه‌آستان مقدس رضوی).
10 - قرآن مذهب‌به قطع رحلی 22 × 35 سانتیمتر که تاریخ کتابت آن رمضان المبارک 1131 قمری‌است و جلد ضربی چرمی دارد.
11 - یک ورق‌مذهب، حاوی فاتحه‌الکتاب، به ابعاد 20 × 832 سانتیمتر که در سال 1127 قمری‌به سفارش شاه سلطان حسین صفوی نوشته
شده است.
12 - قرآن رحلی‌مذهب که تاریخ آن 1127 قمری را دارد و قبلا جزء مجموعه کتابخانه سلطنتی‌بود.
13 - قرآن رحلی‌مذهب به خط نسخ و نستعلیق توامان که تاریخ اتمام کتابت آن 1111 قمری‌است و در گذشته جزء مجموعه کتابخانه
7
سلطنتی بود.
14 - قرآن رحلی‌مذهب، مورخ به سال 1124 قمری که به فرمان شاه سلطان حسین صفوی تحریرشده است و در گذشته جزء مجموعه کتابخانه
سلطنتی بود.
15 - دو نسخه‌قرآن مذهب (مجموعه خصوصی ناصر خلیلی).
قرآن‌هایی به قلم محقق
اگرچه از گذشته‌های‌دور، خط نسخ به عنوان رایج‌ترین خط برای نگارش قرآن رواج یافته، اماقرآن‌های متعددی نیز در مجموعه‌ها و موزه‌ها
نگهداری می‌شود که با اقلام کوفی،ثلث، ریحان و حتی غبار تحریر شده و جالب توجه اینکه از خط محقق نیز، که‌به راستی نماد نظم،
استواری و وزن به شمار می‌آید، در کتابت معدودی ازقرآن‌های قرن هشتم و نهم قمری استفاده شده و در مجموعه کاخ گلستان (سابق) چند
نسخه‌قرآن نفیس به خط محقق وجود دارد که هر یک در حد خود، شاهکاری ازهنرخوشنویسی محسوب می‌شود. همچنین در موزه ملی ایران قسمت
هایی از قرآن‌کریم به قلم محقق،اثر هنرمندان برجسته‌ای همچون احمد سهروردی، عمادالطاووسی، بایسنقری میرزا و عماد محلاتی محفوظ است
که در بین آنها چهار جزءقرآن، به رقم احمد سهروردی از نظر فنون کتاب آرایی جزو آثاری بی نظیر است.همچنین قرآن مذهب کوچکی با خط
نسخ نیم دانگ جلی خوش و ثلث دو دانگ جلی‌به تاریخ سال 718 موجود است.
در رابطه با فعالیت‌های قرآنی سهروردی، به 33 جلد قرآن‌کتابت شده توسط وی اشاره رفته که متأسفانه امروزه از اغلب آنها نشانه‌ای‌در
دست نیست. فقط می‌دانیم یک نمونه قرآن کامل از آثارش در کتابخانه‌ایاصوفیه استانبول محفوظ است. به اضافه آنکه چهار جزء از قرآن
بزرگی که‌وی در ابعاد 136 × 49 سانتیمتر نوشته و صفحه اول تمام آنها مذهب و مرصع‌است، در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود، که یک جزء
از آنها تاریخ 704قمری و دو جزء تاریخ 706 قمری را دارد و جزء چهارم فاقد تاریخ است.
از خوشنویسی‌موسوم به عماد المحلاتی نیز چهل نیم جزء قرآن کریم مذهب، به خط محقق درقطع رحلی 525 × 234 موجود است و افزون بر
این 13 جزء قرآن به خط محقق‌در قطع رحلی 225 × 135 با رقم عمادالقاری الطاووسی در موزه ملی ایران‌نگهداری می‌شود که جزءهای اخیرالذکر،
8
مترجم نیز هست و از کتیبه‌اش چنین‌برمی‌آید که به سال 870 قمری، در شهر تبریز تحریر شده است.
از دیگر آثارقرآنی به خط محقق، 23 جزء از قرآنی بسیار نفیس با تذهیبی عالی، به رقم‌علاء الدین و متعلق به قرن نهم قمری است که
در موزه ملی ایران نگهداری‌می‌شود و بالاخره اینکه از بایسنقر میرزا نیز یک صفحه از قرآنی به خط محقق‌به اندازه 112 ×
179 سانتیمترموجود است که بر هر رویش آیاتی به خط محقق دیده می‌شود.
قرآن‌های‌کتابخانه تبریز
در کتابخانه‌ملی تبریز هم، که بهتر است گنجینه بی نظیری از کتاب‌های خطی و منابع مکتوب‌با چاپ سنگی نامیده شود، ده‌ها نسخه
نفیس قرآن از ادوار مختلف تاریخی و به‌قلم خوشنویسان معروفی یافت می‌شود که برخی از آنها عبارت است از:
قرآن‌های مشابه: یکی از قرآن‌های بسیار نفیس‌کتابخانه ملی تبریز، نسخه‌ای است که در اختیار مرحوم حاج‌حسین نخجوانی‌بوده و توسط
وی به کتابخانه اهدا شده است. این نسخه که با خط محقق،روی کاغذ خان‌بالیغ، یعنی کاغذ تهیه شده در چین نگارش یافته، تا چند
سال‌پیش محررش مشخص نبود. ولی اینک گفته می‌شود که در قرن ششم قمری توسط خوشنویسی به نام سیدعلی‌موسوی هزارجریبی
خطاطی شده است. این قرآن 36×29 سانتیمتری، مهمترین مشخصه‌هایش‌این است که کلیه اوراقش مزین به شمسه‌هایی از جنس طلا بوده و
شمسه‌هابرای نمایش سجاوند، سجده‌ها، احزاب و جزوها به کار رفته است. سرسوره‌ها،برخلاف بسیاری از دیگر نسخه‌های مربوط به این دوره،
طلااندازی ندارد، بلکه‌با میناکاری تذهیب شده و عبارت بسم‌الله الرحمن الرحیم در ابتدای سوره‌های‌آن به 40 نوع نگارش یافته است.
قرآن دیگری که‌از لحاظ خط، مشابه قرآن مورد اشاره به شمار می‌آید و مانند آن به خط محقق‌نگارش یافته، نسخه‌ای است که تاریخ سال 912
قمری را دارد، بر روی کاغذختایی نوشته شده، جلدش چرمی ضربی و کاتبش ناشناخته است و برخلاف نسخه‌پیشین دارای ترجمه به زبان
فارسی می‌باشد.
قرآن یاقوت‌مستعصمی: یکی از نوادر موجوددر کتابخانه ملی تبریز، قرآنی با خط ریحان بسیار عالی، به قلم یاقوت‌مستعصمی است
که جلد چرمی دارد، روی کاغذ سمرقندی نوشته شده و دارای ترجمه‌به زبان ترکی جغتایی است.
9
قرآن به خط نسخ: بیشترین قرآن‌هایی که در کتابخانه ملی تبریز نگهداری می‌شود،به خط نسخ و از بین آنها، قرآن‌های ذیل قابل اشاره
است:
1- قرآن مجید،با خط نسخ، به قلم سلیمان‌بن مکایل کلوان، که تاریخ کتابت ندارد، ولی‌محققان آن را از آثار خوشنویسی قرن دهم قمری
دانسته‌اند. این قرآن که‌اندازه‌اش 235×15 سانتیمتر است، دارای 293 ورق، مجدول و مذهب است، روی‌کاغذ ابریشمی نگارش یافته و در هر
صفحه‌اش 17 سطر نگارش یافته و در ابتدا دوسرلوح زیبا و هنرمندانه با آب طلا و مینا به سبک مکتب هرات دارد. این قرآن،جلد سوخت
بسیار نفیسی داشته که براثر مرورزمان از بین رفته و فعلاً فقط یک‌رویه از جلد اصلی آن را در داخل جلد جدید، با مهارت قاب
کرده‌اند.
2- قرآن مجید، مجدول و مذهب، با خط‌نسخ، در 189 ورق، با کاغذ هندی، به ابعاد 519×12 سانتیمتر، که کاتبش معلوم‌نیست. اما افتادگی آن
توسط شخصی به نام محمدحسین شیرازی مرمت شده است.این قرآن، که هر صفحه‌اش 19 سطر دارد، دارای جلد چرمی ضربی است و با این‌حال
از آغاز سوره فاتحه تا آیه بیستم سوره بقره را فاقد است.
3- قرآن مجید،با خط نسخ، به خط سیدیوسف نجیب، دارای 208 ورق، که در سال 1241 قمری،بر روی کاغذ ابریشمی نوشته شده و هر
صفحه‌اش 15 سطر دارد. ابعاد این قرآن16×10 سانتیمتر و دارای جلد چرمی ضربی است.
4- قرآن مجیدبا خط نسخ، به ابعاد 115×8 سانتیمتر، در 322 ورق که بر روی کاغذ هندی‌نوشته شده و هر صفحه‌اش 12 سطر دارد. این قرآن
نفیس که مجدول و مذهب است،کاتبش مشخص نیست و در آغاز دو سرلوح دارد و ابتدای سوره‌ها، آیات علایم ورموز سجاوندی آن را با شنگرف
نوشته‌اند.
5- قرآن مجید،به خط نسخ محمدجعفر، شامل 228 ورق، به تاریخ 1132 قمری، به ابعاد511×56 سانتیمتر که بر روی کاغذ ابریشمی
تحریر شده و هر صفحه‌اش 20 سطردارد. در این قرآن که مجدول و مذهب و دارای جلد چرمی ضربی است، دو سرلوح‌به سبک نگارگری هندی به
چشم می‌خورد، آغاز سوره‌ها و نشانه سجده‌ها را باآب طلا و رموز سجاوندی را با شنگرف نوشته و فاصله آیات را با آب طلا پرکرده‌اند.
10
6- قرآن مجید،به خط نسخ، شامل 32 ورق هفت سطری، به ابعاد 524×15 سانتیمتر که روی‌کاغذ ترمه نوشته شده و جلد چرمی سوخت
بسیار نفیسی دارد. در این قرآن که‌سوره الفاتحه تا آیه 141 سوره بقره را شامل می‌شود، دو سرلوح زیبا با میناو آب طلا به چشم می‌خورد
و جداول، نشانه‌های سجاوندی و فواصل آیات با آب‌طلاست.
7- قرآن مجید،با خط نسخ عماد محلاتی، به تاریخ 854 قمری، در 453 ورق یازده سطری، که‌روی کاغذ سمرقندی نوشته شده و جلد چرمی
کهنه‌ای دارد که به نظر می‌رسدالحاقی باشد. این قرآن نفیس، مجدول و مذهب دو سرلوح بسیار زیبا با مینا وآب طلا دارد، آغاز سوره‌ها و
نشانه‌های حزب و جزء آن را با آب طلا نوشته،جداول و نشانه‌های فاصله آیات را با آب طلا ترسیم کرده‌اند و نشان‌های‌سجاوندی را با شنگرف
نوشته‌اند.
8- قرآن مجید،با خط نسخ، در 379 ورق 15 سطری، به ابعاد 17×10 سانتیمتر که روی کاغذ هندی‌نوشته شده و قبلاً جلد چرمی نفیسی
داشته که از بین رفته و با این حال یک‌رویه از جلد اصلی آن را داخل چرمی جدیدش قاب کرده‌اند.
این قرآن، که‌دو سرلوح زیبا در صفحات اولیه دارد، تمام سطور اوراقش با آب طلا مجدول ومذهب شده، نام کاتبش مشخص نیست، اما به نظر
می‌آید از آثار قرن دهم قمری‌به بعد باشد.
9- قرآن مجید،به خط نسخ حسین آملی، شامل 196 صفحه، به ابعاد 28×18 سانتیمتر که به سال1117 بر روی کاغذ فرنگی تحریر شده
است.
10- قرآن مجید،به خط نسخ سیدسلیمان در 300 صفحه به ابعاد 16×13 سانتیمتر که روی کاغذفرنگی نوشته شده و تاریخ تحریرش
مشخص نیست.
11- قرآن، به‌خط نسخ، مورخ به سال 1215 قمری که نام کاتبش مشخص نیست و روی کاغذفرنگی نگارش یافته است.
12-... وبالاخره یک نسخه قرآن مجید بسیار فرسوده و ناقص، به ابعاد 29×17 سانتیمترکه روی کاغذ فرنگی نوشته شده و فقط 187
صفحه از آن موجود است و تاریخ‌تحریرش دقیقاً مشخص نیست.
ادامه دارد
11
Golestan Quran Weekly, Serial 144, N 100
هفته نامه گلستان قرآن سالچهارم شماره پیاپی 144 دوره جدید شماره 100 دوشنبه 26 آذرماه 1380
نظر شما