فهرست عناوین

علی شریفی

آرتور جفری در سال 1892 میلادی در استرالیا به دنیا آمد. بعد از گذراندن مراحل ابتدایی تحصیل به دانشگاه ملبورن رفت و در سال 1918 در مقطع کارشناسی و در سال 1920 در مقطع کارشناسی ارشد از همان دانشگاه فارغ‏التحصیل شد. علاقه خاص جفری به مسیحیت، وی را به مطالعه در این حوزه کشاند و در سال 1926 موفق به اخذ لیسانس الهیات شد. علاقه جفری به مسیحیت از سال‏های جوانی آغاز شده بود که در همان زمان نیز به کلیسای متدیست پیوست.

با آغاز جنگ جهانی اول (1918 - 1914) جفری به هند رفت و در کالج مسیحی مدرس به انجام برخی خدمات غیرنظامی مشغول شد. در این هنگام، جفری به مطالعات زبان‏شناسی و زبان‏های شرقی روی آورد. در پی تغییرات در دانشگاه آمریکایی قاهره، مرکز مطالعه زبان وابسته به هیأت تبشیری آمریکا به مدرسه مطالعات شرقی تغییر نام داد و به بخشی تازه‏تأسیس در دانشگاه آمریکایی تبدیل شد.

جفری مدرک دکتری را در سال 1929 از دانشگاه ادینبورگ دریافت کرد و از همان دانشگاه در سال 1938، دکتری ادبیات را نیز اخذ نمود. وی بعد از این سال قاهره را ترک کرد و به تدریس در دانشگاه کلمبیا پرداخت. جفری در سال 1959 میلادی در گذشت.

آرتور جفری، تصحیحات و تألیفات متعددی داشته است که از جمله تألیفات مهم وی می‏توان از "واژه‏های دخیل در قرآن" و "قرآن به مثابه کتابی مقدس" یاد کرد که کتاب اول توسط دکتر فریدون بدره‏ای به فارسی ترجمه شده است.

وی در این کتاب، 275 واژه غیرعربی قرآن را برشمرده است. از جمله مقالات جفری می‏توان از مقاله "تحقیقی در باب کتاب مختصرالشواذ القرآن ابن خالویه" و نیز "القرآن" درباره نصوص قرآنی یاد کرد که به ترتیب در نشریه مجله الدراسات‏الاسلامیه و الشرق‏الاوسط چاپ شده است.

از جمله تصحیحات جفری می‏توان به تصحیح کتاب "مقدمتان فی علوم القرآن" ابن‏عطیه اشاره کرد. هم‏چنین تصحیح و تحقیق کتاب المصاحف ابن ابی‏داوود با عنوان "مطالبی درباره تاریخ قرآن" نیز یکی از مهم‏ترین کارهای جفری به شمار می‏رود که در این مجال به بررسی و نقد این کتاب خواهیم پرداخت.

کتاب از دو قسمت عمده تشکیل شده است. قسمت اول مقدمه‏ای است که توسط خود وی نوشته شده و قسمت دوم کتاب نیز تصحیح کتاب المصاحف ابن ابی‏داوود است.

مقدمه جفری، خود از یک مقدمه و سه فصل تشکیل شده است. وی در فصل اول، به بررسی مصاحف قدیمی پرداخته و پس از تقسیم‏بندی مصاحف به سه بخش، در بخش اول به بررسی مصاحف صحابه از جمله ابن‏مسعود، ابی‏بن‏کعب، ابن‏عباس و... پرداخته است.

در بخش دوم، مصاحف تابعین از جمله سعیدبن جبیر، طلحه، عکرمه و... و در بخش سوم مصاحف بی‏نام را بررسی کرده است. فصل دوم، "ضمیمه" و فصل سوم "غلط‏نامه" نام گرفته است.

آنچه که مشخصاً توسط جفری نگاشته شده، حمود 400 صفحه شامل جمع‏آوری قرائات مختلف از مصاحف منتسب به صحابه و تابعین است. جفری اطلاعات خود را از 50 مصحف منتسب به صحافه و 30 مصحف منتسب به تابعین جمع‏آوری کرده و به زعم خود تمام قرائاتی را که با مصحف کنونی ناسازگار بوده‏اند یک‏جا گردآورده است؛ اگرچه درواقع اکثر این قرائات اختلافی با قرائت مصحف کنونی ندارند.

1

او کار خود را براساس مصاحف دسته‏بندی کرده و زیر هر مصحف، آیاتی را که دارای قرائات متفاوت بوده‏اند آورده است. اطلاعات مورد استفاده از بیش از 30 کتاب اسلامی شامل تفسیر، قرائات و نیز معاجم که بعضاً نیز معتبر نبوده‏اند، جمع‏آوری شده است.

یکی از نقاط‏ضعف کار وی، اشاره‏نکردن به منابع قرائاتی است که مورد استناد قرار داده است. اگر بخواهیم روش کار جفری را بیان کنیم، بهترین نمونه، کار مقایسه‏ای وی از مصحف ابن‏مسعود و نشان‏دادن اختلافات موجود آن با مصحف عثمانی است. وی یادآور می‏شود که ابن‏مسعود "ملک" را "مالک" و "اهدنا الصراط المستقیم" را "ارشدنا الصراط‏المستقیم" خوانده است.

به‏طور مشخص، آنچه که جفری می‏خواهد ثابت کند این است که قرائات متفاوتی از قرآن وجود داشته‏اند که اکنون در دسترس نیستند. او می‏نویسد: «کاملاً واضح است متنی که عثمان آن را به‏عنوان متن اصلی انتخاب کرد، فقط یکی از متون موجود بوده است». جفری در جای دیگر هدف کار خود را چنین بیان می‏کند: «تحقیق و بررسی درباره مصاحفی که قبل از مصحف عثمانی وجود داشته‏اند». تصور او بر این است که ساختار متن اصلی قرآن توسط صحابه به هم ریخته است.

2

نقد و بررسی

کار آرتور جفری را از سه نظر می‏توان تحلیل و بررسی کرد:

1 - بر فرض که نظر جفری، مبنی بر این‏که عثمان قرآن را از میان مصاحف مختلف صحابه دست‏چین کرده است صحیح باشد (براساس دیدگاه مختار علمای شیعه، قرآن، در زمان رسول الله(ص) نوشته شده بود و عثمان فقط آن را جمع‏آوری کرده و مابین الدفتین قرار داد) و حتی اگر بپذیریم که تمام قرائاتی که وی جمع‏آوری کرده، معتبر است اما واقعیت این است که هیچ کدام از این قرائات با یکدیگر تناقض معنایی ندارند. هیچ آیه‏ای اضافه نشده است و هیچ قانون الهی نقض نشده است. بنابراین باید پرسید که جمع‏آوری این قرائات مختلف توسط جفری چه پیام جانبی می‏تواند داشته باشد و او می‏خواهد چه چیزی را اثبات کند؟ بر فرض صحت ادعاهای جفری باید بپذیریم که مصحف کنونی تنها یکی از متون معتبر به شمار خواهد رفت، اما این تئوری از ادعاهایی حاصل می‏شود که پایه و اساسی ندارد و این ادعا، بررسی و بطلان آن ثابت خواهد شد.

2 - بزرگ‏ترین اشتباه جفری به عدم توجه به اعتبار قرائاتی است که در کتاب خود آورده است. اعتبار این قرائات از نظر روایی باید اثابت شود. در برخی از موارد نیز شک جدی وجود دارد که برخی از قرائات توسط نحویون به افراد مختلف منسوب شده است. "اسناد" یکی از راه‏های تشخیص اعتبار روایات است که جفری آن را کم‏ارزش تلقی کرده و بر این اساس قرائات خود را مستند نکرده است؛ گرچه او خود، دیدگاه‏های متناقضی در این باره دارد. اگر او اعتقادی به صحت کارکرد اسناد ندارد، این سوءال پیش می‏آید که از کجا و بر چه مبنایی، تمام این قرائات را در کتاب خود جمع و به آنها اعتماد کرده است؟ با بررسی بیشتر درمی‏یابیم که وی اصولاً روش دوگانه‏ای را در پیش گرفته است و آنچه بیشتر مایه تعجب است این است که می‏نویسد: «به هر حال می‏توان احساس اطمینان کرد که تمام این قرائات منتسب به افراد مختلف، از قبل دارای اعتباری تأییدشده هستند».

البته این استانداردهای دوگانه - یعنی رد اسناد در جایی و پذیرش آن در جای دیگر - باید در راستای راهبرد مألوف برخی از مستشرقان ارزیابی کرد که در بررسی خود هر جا مطلبی را به نفع خود می‏بینند آن را قبول و در غیر این صورت رد می‏کنند.

3 - یکی از مسائل مهمی که جفری از آن غافل مانده، این است که در زمان خود پیامبر(ص) نیز برخی اصحاب قرآن را با قرائات متفاوت می‏خوانده‏اند و حضرت رسول اکرم(ص) متعرض آنان نشده و آن قرائات را به‏طور ضمنی تأیید کرده‏اند که به‏عنوان نمونه قرائت "ملک" و "مالک" در سوره فاتحه است. عدم‏توجه جفری به تقسیم‏بندی صحیح، ضعیف و شاذ از قرائات که از زنان صحابه میان مسلمانان موردتوجه بوده است نیز نقطه‏ضعفی برای وی تلقی می‏شود زیرا نمی‏توان قرائات ضعیف و شاذ را جزو قرائات معتبر از یک آیه تلقی نمود.

3

سخن آخر

با اندکی تسامح می‏توان گفت کار جفری، تنها از این نظر که زحمت جمع‏آوری قرائات مختلف آیات قرآن را بر خود هموار کرده، قابل‏توجه است گرچه وی توجهی به استناد و صحت قرائات نکرده است. از سویی دیگر روش جفری ما را بر این نکته واقف می‏سازد که نباید چشم و گوش‏بسته در برابر نظریات برخی از شرق‏شناسان تسلیم محض شویم و چه‏بسا بطلان چنین نظریاتی با اندکی ژرف‏کاوی روشن شود.

ناقد و توصیف کننده:شریفی، علی نشریه:گلستان قرآن صفحه: 50-52 زبان: فارسی پیاپی:171

منابع

1 - Review taken From Abu Ammar Yasir Qadhis book, An introduction to the science of the Quran, (Al - Hidayyah Publishing and distribution).

2 - Acatalogue of Burke Library, Union The Logical seminary, new york

3 - دانش‏نامه قرآن و قرآن‏پژوهی، بهاءالدین خرمشاهی، تهران: نشر شرق، 1372 هـ.ش.

4 - رویکرد خاورشناسان به قرآن، تقی صادقی، تهران: فرهنگ گستر، 1379 هـ.ش.

1 - MATERIALS For the history of the text of the Quran. Leidon E.J.BriLL. 1937

4