موضوع : پژوهش | مقاله

قرآن آموختن پیامبر(ص) و آموزش قرآن توسط ایشان

پاورقیها:	4
منبع : نشریه گلستان قرآن شماره 161	5

صاحب اثر : مهدی غفاری

آموزش قرآن، از مهم مسائل حوزه استفاده از قرآن و ارتباط با سخن خداست. در این باره یکی از شیوه‏های مهم در تحقیق و پژوهش پیرامون روش‏شناسی آموزش قرآن، مطالعه قرآن کریم و روایات اسلامی در راستای استخراج و استنباط شیوه‏ها و روش‏های آموزش و ترویج قرآن است.

از این میان، شناخت و تحلیل شیوه انتقال قرآن به پیامبر - که خود نوعی آموزش به شمار می‏آید - از یک سو، و شناخت و تحلیل شیوه آموزش قرآن توسط پیامبر اکرم(ص) به یاران خود از سوی دیگر، بسیار مهم به نظر می‏رسد.

در این مقاله کوشیده‏ایم چگونگی آموختن قرآن توسط خود پیامبر اکرم(ص) و چگونگی آموزش قرآن به وسیله ایشان را به یاران خود و مسلمانان صدر اسلام طرح و شرح نماییم. آنچه در این مقاله بیشتر توجه ما را به خود جلب کرده است، نظام آموزش شنیداری (سمعی) قرآن است که به عنوان روش آموزش قرآن - و با نام اقراء - در سیره پیامبر اکرم(ص) جای داشته و همواره بر آن تاکید می‏شده است

چگونگی تعلّم و تلقّی قرآن از سوی پیامبر اکرم (ص)

قرآن آموختن پیامبر اکرم(ص) با نزول قرآن کریم آغاز شد. این که نزول قرآن چگونه بوده است و وحی الهی چیست، امری است که چه بسا نتوان آن را تصور کرد و ماهیت و چگونگی آن را فهمید، ولی از آنجا که وحی الهی و نزول قرآن عاملی در انتقال قرآن کریم از لوح محفوظ بر قلب پیامبر اکرم(ص) بوده است، نوعی آموزش شمرده می‏شود. زیرا آیاتی از قرآن کریم که به مسأله نزول قرآن کریم پرداخته‏اند، تصویری از آموزش قرآن ارائه می‏دهند که برای ملموس نمودن پدیده وحی، این صحنه آموزشی، بسیار شبیه صحنه‏های آموزشی بشری ارائه شده است. این آیات که به مسأله نزول قرآن پرداخته‏اند، شیوه آموزش سخن خدا را توسط اولین معلم آن که خدای رحمان است، بر اوّلین آموزنده آن، بیان کرده‏اند. از جمله: سنقرئک فلا تنسی1؛ لا تحرک به لسانک لتعجل به، ان علینا جمعه و قرآنه. فاذا قراناه فاتبع قرآنه، ثم ان علینا بیانه2؛ ورتلناه ترتیلا3؛ انا نحن نزلنا علیک القرآن تنزیلا4.

وحی الهی به هر کیفیت که بر قلب پیامبر اکرم(ص) نازل شده است، امری است خاص و ویژه، ولی نکته مهم این است که آموزش قرآن در مرتبه بعد از نزول قرآن اگر بخواهد "دنباله‏رو وحی" باشد و از الگوهای وحیانی تبعیّت کند، حتی المقدور باید به شیوه دریافت وحی، توسط پیامبر اکرم(ص) نزدیک باشد. و اساساً یکی از علت‏های بیان آیاتی مانند آیات مذکور در قرآن کریم، این است که در مقام آموزش و ترویج قرآن از این آیات، استفاده روش‏شناختی نموده، و با تدبر در آیات مذکور بتوان شیوه‏ها و روشهای آموزش، ترویج، تلاوت، انس و استفاده از قرآن را استنباط و استخراج کرد.

این مسأله با بررسی عملکرد پیامبر(ص) در آموزش قرآن بسیار واضح می‏شود، زیرا آن حضرت در مقام آموزش قرآن، قدم به قدم از الگوهای وحیانی آموزش کلام‏اللّه بهره جسته‏اند و قرآن نازل شده، بر خودشان را، نزولی دوباره داده و با همان شیوه‏های نزول قرآن، مبادرت به آموزش آن نموده‏اند. بنابراین شیوه‏ها و روش‏های آموزش و ترویج قرآن در مکتب پیامبراکرم(ص) خود، نزول دیگری بود که توسط پیامبر اسلام در مورد آموزش قرآن اجرا می‏شد و محصول آن، شباهت بسیار آموزش قرآن، به وحی الهی بود.

پیامبر اکرم(ص) که با دقت بسیار از این شیوه‏ها بهره می‏جستند و به آموزش قرآن می‏پرداختند، به محصولات این آموزش بسیار امیدوار بودند و می‏فرمودند: کسی که حامل قرآن شود، گویی پیامبری را در دل خود جای داده است و تفاوت آن با پیامبر در این است که به او وحی نمی‏شود و بس5، و این یعنی، شباهت بسیار آموزش قرآن با وحی الهی.

برای درک بهتر مطابقت آموزش وحیانی و نبوی قرآن، کافی است، اشاره کنیم که خدای تعالی به پیامبر اکرم(ص) می‏فرماید: سنُقرنک فلا تنسی یعنی، در مقام انتقال قرآن، ما بر تو اقراء می‏کنیم به گونه‏ای که دیگر فراموش نمی‏کنی، دقیقاً، بازتاب این مطلب در سیره نبی اکرم(ص) چنین است که آن حضرت نیز برای آموزش قرآن، شیوه اقراء آیات را برمی‏گزینند: یتلوا علیهم آیاته و اصرار داشتند که همگان در آموزش قرآن و از همان شیوه اقراء آیات، استفاده کنند و بارها می‏فرمودند: بهترین شما کسی است که قرآن را بیاموزد و به دیگران یاد بدهد6. در کنار آن و در توضیح شیوه آموختن و آموزش دادن قرآن می‏فرمودند: «خیرکم من قرأالقرآن و اقرأه»7! یعنی بهترین شما کسی است که قرآن بخواند و آیات را بر دیگری اقراء کند.

از سوی دیگر، اگر خداوند چگونگی نزول و قرآن را ورتلناه ترتیلا8 بیان نموده است، پیامبر اکرم(ص) را نیز امر می‏نماید که: ورتل القرآن ترتیلا9 که بازتاب آن در رفتار پیامبر، تلاوت ویژه ایشان است؛8 از سوی دیگر، در برابر آیه ونزلناه تنزیلا10 - که اشاره به نزول تدریجی قرآن دارد - آیه و قرآنا فرقناه لتقرأه علی الناس علی مکث11 - و قرآن را بخش بخش فرستادیم تا تو آن را به آرامی برای مردم بخوانی - قرار دارد که ناظر به توصیه و سفارش به آموزش و ترویج تدریجی قرآن است و بازتاب آن در سیره، آموزش پنج آیه پنج آیه و سوره به سوره و تقسیم سوره‏های طولانی به رکوعات است.

بنابراین، نکته کلیدی آموزش قرآن این است که در آن، از الگوها و روش‏های وحیانی، که توسط پیامبر اکرم(ص) تنزیل یافته و بشری شده است و تا حد زیادی شبیه همان الگوها و شیوه‏هاست باید بهره برده و از آیاتی که به این مهم پرداخته‏اند با تدبر شایسته، روش و شیوه ارتباط با قرآن را استنباط نماییم.12

به همین منظور، در تفاسیر و کتاب‏های علوم قرآنی به اشاره‏ها و تفسیرهایی برمی‏خوریم که بسیار جالب است؛ مرحوم مولی محسن فیض در تفسیر سنُقرنک فلا تنسی، معنای نقرئک را نعلّمک بیان نموده است،13 و بدین وسیله "اقراء" را همان تعلیم و شیوه آموزش دانسته‏اند. به تعبیر درست‏تر روش آموزش قرآن را مساوی با اقراء آیات الهی، و اقراء آیات الهی را مساوی با روش آموزش قرآن بیان نموده‏اند.

بنابراین، اساس و اسلوب آموزش وحیانی قرآن «اقراء» بوده است. در تبیین معنای اقراء و بیان کیفیت و شیوه آن اقراء، آیه دیگری در سوره قیامت وجود دارد که عبارت است از: فاذا قراناه فاتبع قرآنه، (یعنی پس هرگاه بر تو خواندیم از خواندن ما پیروی کن). "قرائت بر کسی" یا "تلاوت بر کسی" دقیقاً به معنای اقراء است، یعنی، اگر آیات الهی بر کسی خوانده شود به قصد اینکه او نیز آنها را بشنود و تکرار کند، این عمل «اقراء» نامیده می‏شود، که همان تبعیت از قرائت مقری است، و در این آیه به همین نکته اشاره شده است.

در تفسیر آیه ان علینا جمعه و قرآنه - یعنی بر ماست جمع قرآن [در قلب تو] و خواندن آن [برای تو [- که خود محصول اجرای آیه فاذا قراناه فاتبع قرآنه است، از ابن عباس نقل شده است که سنقرئک فلا تنسی یعنی جمع قرآن به وسیله خواندن آیات قرآن برای قرآن‏آموز (اقراء) باعث عدم فراموشی (لاتنسی) می‏شود14.

بنابراین، شیوه قرآن آموختن پیامبراکرم(ص) چنین بوده است که آیات الهی را می‏شنیده و تکرار می‏نموده‏اند، تا در سینه مبارکشان جمع و حفظ گردد. در همین رابطه مولی محسن فیض در تفسیر آیه فاذا قرآناه فاتبع قرآنه می‏گویند: یعنی، هنگامی که قرآن را بر تو قرائت می‏کنیم، به وسیله تکرار، از قرائت ما دقیقاً تبعیت کن تا آیات الهی در ذهن و قلبت جای گیرد و مستقر شود.15 در تفسیر شبّر نیز در این زمینه می‏خوانیم که فاذا قرآناه فاتبع قرآنه یعنی، هنگامی که ما به واسطه جبرئیل بر تو قرآن را تلاوت می‏کنیم، پس از شنیدن آن قرائت، دقیقاً تبعیت نما و آنرا تکرار کن.16 علامه طباطبایی(ره) نیز در بیان معنای این آیه، فرآیند اقراء را با زیبایی بیان می‏نمایند و می‏فرمایند «فاذا قراناه فاتبع قرآنه» یعنی، هنگامی که به وسیله وحی، قرائت آیات الهی انجام شد و به پایان رسید از این قرائت، تبعیت نما و پس از اتمام قرائت ما، بخوان و تکرار کن.17

ملاحظه می‏شود که علمای اسلامی، همه جا اسلوب قرآن‏آموختن توسط شخص پیامبراکرم(ص) را به صورت اقرائی (سمعی) بیان نموده‏اند که البته، این فرآیند در عالمی به دور از حس و ماده صورت می‏پذیرفته، ولی همین فرآیند توسط آن حضرت به صورت «تنزیلی و تنزلی» در پیش گرفته شده، و آموزش اقرائی و سمعی تشکیل شده است.

چگونگی آموزش قرآن توسط پیامبراکرم(ص) به مسلمانان:

چنانچه پیش از این نیز گفتیم، پیامبر اکرم(ص) برای آموزش قرآن کریم، نظام سمعی (اقراء) را برگزیدند و کوشش نمودند که این روش آموزش، به عنوان "تنها راه آموزش قرآن" جا بیفتد و رایج گردد.

از جمله قرائن متعدد این مسأله، روایت جالبی است که در تفسیر نورالثقلین آمده است که در آن حضرت علی(ع) به روش قرآن آموختن خود نزد پیامبراکرم(ص) اشاره کرده و بیان می‏کند: «هیچ آیه‏ای نازل نمی‏شد مگر آنکه حضرت رسول(ص) آنرا بر من اقراء می‏فرمود و می‏خواند و من می‏شنیدم و تکرار می‏کردم و پس از آن، همان آیه یا آیات را بر من املاء می‏فرمودند و من با خط خود آنها را می‏نوشتم...»18

در کتاب‏هایی مانند: جمال القراء و کمال‏الاقراء، المرشد الوجیز، مناهل القرآنیة، القراءات القرآنیة و... می‏توان به قرائن بسیاری، مبنی بر اینکه روش آموزش قرآن در سیره پیامبر اکرم(ص)، «اقراء آیات الهی» و «آموزش سمعی» بوده است، دست یافت. از جمله آنها، روایتی از عبدالله بن مسعود است که می‏گوید: «هفتاد سوره از قرآن کریم را که خود از دهان پیامبر اکرم(ص) شنیده و یاد گرفته بودم بر آن حضرت عرضه کردم و دوباره خواندم»19، و یا اینکه ابی شامه مقدسی می‏گوید: «اصحاب رسول الله به همان قرائتی که پیامبر اکرم(ص) آیات را بر آنها اقراء نموده بودند، آیات را تلاوت می‏کردند».20

سخاوی در بیان گوشه‏ای از فرهنگ آموزش قرآن در عهد نزول می‏گوید: معلمین قرآن در صدر اسلام، با اقتدا به شخص پیامبر اکرم(ص)، آیات قرآن را بر متعلمین می‏خواندند [تا بشنوند و تکرار کنند، و بدین شیوه قرآن را بیاموزند[ چنان که شخص پیامبر اکرم(ص) نیز کتاب خدای عزّوجلّ را همان گونه که امر شده بود بر مردم تلاوت می‏فرمودند، و دقیقاً به این شکل بود که جبرئیل، قرآن را به آن حضرت عرضه می‏کرد، چنان که خدای تعالی فرموده است: «فاذا قراناه فاتبع قرآنه»، و معلمین قرآن در زمان رسول خدا(ص) به کسی که قصد یادگیری قرآن را داشت آیات را به صورت پنج آیه پنج آیه آموزش می‏دادند و می‏گفتند که جبرئیل نیز به همین شکل آیات را به پیامبراکرم(ص) تلقین و تعلیم نموده است.21

در مناهل العرفان نیز آمده است پیامبر اکرم(ص) برای آموزش قرآن به کسانی که از جامعه مسلمین دور بوده‏اند، کسانی را می‏فرستاد تا برای ایشان قرآن را اقراء کنند و با بهره‏گیری از نظام سمعی، قرآن را آموزش دهند، چنان که مصعب بن عمیر و ابن ام مکتوم را، قبل از هجرت به مدینه فرستادند، و معاذبن جبل را نیز پس از هجرت برای اقراء آیات به مکه فرستادند.22

در همان کتاب از عبادة بن صامت نقل شده است که هنگامی که فردی به مدینه مهاجرت می‏نمود و به جمع مسلمانان وارد می‏شد، پیامبر اکرم(ص) او را به یکی از ما می‏سپرد تا به وی قرآن را آموزش دهیم.23 در جمال‏القراء روایت دیگری آمده است که حاکی از رشد و گسترش فرهنگ آموزش سمعی و اقرائی در بین صحابه و تشویق نبوی از آن، می‏باشد. ابو عبید از سهل بن سعد انصاری نقل می‏کند که روزی رسول خدا بر ما وارد شدند در حالی که ما مشغول اقراء و آموزش آیات به یکدیگر بودیم و سوره‏هایی را که یاد گرفته بودیم اقراء می‏کردیم، در این لحظه رسول خدا فرمودند: «الحمدلله، کتاب الله عزّوجل واحد فیه الاحمر و الاسود اقروءاالقرآن، اقروالقرآن قبل ان یجی‏ء اقوام یقیمونه کما یقام القدح...».24 الحمدالله! کتاب خدای عزوجل برای سرخ و سیاه یکی است. قرآن بخوانید. قرآن بخوانید پیش از آن که گروهی بیایند که قرآن را مانند کوله‏پشتی به پشت خود بیندازند.

پاورقیها:

18 - تفسیر نورالثقلین، ج 1، ص 318

17 - المیزان، ج 2، ص 195

19 - بحارالانوار، ج 89، ص 49

1 - سوره اعلی، آیه 6

12 - ن ک. جمال‏القراء و کمال الاقراء، ج 2، صص 215-213

14 - علوم القرآن عندالمفسرین، ج 1، ص 22

15 - تفسیر صافی، ج 2، ص 766

16 - تفسیر شبر. ص 541

13 - تفسیر صافی، ج 2، ص 809

10 - سوره اسراء، آیه 106

11 - همان