فهرست عناوین

نویسنده : مسعود ربیعى آستانه

دنیاى غرب با جهان اسلام مواجهه دیرینه اى داشته است, این رویارویى زمانى برپایه نزاع و تعارض فیزیکى بوده است, مانند: دوران جنگهاى صلیبى و فتح اندلس توسط مسلمین و دوران سلطان سلیم, و زمانى هم بر اساس مشاجرات قلمى استمرار یافته است و پس از آن را باید عصر تساهل نام نهاد; زیرا استیلاى علمى و صنعتى و اقتصادى غرب سبب شد تا مباحث عقیدتى کم رنگ شود و اولویت خود را در نگاه غربیان از دست بدهد.

با این حال در طول تمامى ادوار یادشده, مواجهه فکرى و اعتقادى میان اسلام و غرب همواره وجود داشته است.

یکى از زمینه هایى که مستشرقان از دیرباز تا کنون در آن به تحقیق و تفحص پرداخته اند قرآن کریم و مجموعه علوم قرآنى است, تا آنجا که مى توان اذعان کرد که مراکز و بنیادهاى مهمى در غـرب بـه این مهم اختصـاص یـافتــه است, از آن جمله, شهر بال1 (بازل لند) که دومین شهر بزرگ کشور کوچک سوئیس است, مرکز چاپ و نشر ترجمه هاى معروف قرآن به زبانهاى گوناگون اروپایى است, و همچنین شهر ادینبورگ2 (ادینبوره) مرکز اسکاتلند نیز در ترجمه, چاپ و نشر قرآن کریم سابقه اى دیرینه دارد. تحقیقات وپژوهشهاى قرآنى در غرب بویژه در کشور آلمان بسیار چشمگیر است, تا حدى که برخى از محققان معتقدند که مشهورترین قرآن شناسان جهان آلمانى تبارند! براى اطلاع بیشتر خوانندگان فهرست مختصرى از جمع پژوهشگران غربى آورده مى شود تا سیر گرایشهاى تحقیقات مربوط به علوم قرآنى درآن دیار به گونه اى مستند نمودار گردد.

دوراک, زیگموند فرانکل, ژوزف هالوى (دانشمند فرانسوى و مؤلف سامریها در قرآن), هرتسفلد هیرشفلد, ایگناتس گولدزیهر (مستشرق یهودى مجار و صاحب کتاب مذاهب التفسیر الاسلامى), بارتولمه, برگشتراسر, اتوپریتزل, یوهانس تئودورنولدکه, والتر برونوهنینگ, تور آندره آ, آندرتاس, ژول لابوم (دانشمند معروف فرانسوى و مؤلف تفصیل الآیات), تورى, ژوزف هوروویتس (مؤلف کتاب بررسى هاى قرآنى), لوى, ولّلرس, یولیوس ولهاوزن, کارل بروکلمان (مؤلف تاریخ ادبیات عرب), گیدى, گایگر, گریم, لاگارد, مولّلر, هافمن, آلویس اشپرنگر, زیمرن, آریانت یانت, ونسینگ (مؤلف کتاب المعجم المفهرس لألفاظ أحادیث النبوى), امیل درمنگهام, صدیقى, لیدزبارسکى, لیزنسکى, کازیمرسکى, مارگلیوث (مؤلف کتاب محمد(ص)), هنرى لامنس (صاحب مقالات بسیار در دائرة المعارف اسلام), سرویلیام مویر, آلفرد گیرم, لوث, فرانتس بوهل, دکتر ریچارد بل, ویلیام مونتگمرى وات (مؤلف دو کتاب معروف محمد(ص) در مکه و محمد(ص) در مدینه), چارلز لایال (صاحب کتاب معروف شعر قدیم عربستان), جان آرتور آربرى (دانشمند فقید انگلیسى و مؤلف کتاب معروف عقل و وحى در اسلام), بارون کارا دوو (صاحب کتاب 5 جلدى متفکران اسلام), واشنگتن اروینگ (محقق آمریکایى و مؤلف کتاب معروف محمد(ص) و جانشینانش), بارتلمى, سنت هیلر (دانشمند معروف فرانسوى و صاحب کتاب محمد(ص) و قرآن), پروفسور لوئى ماسینیون, توشیهیکو ایزوتسو, پیکتال, سرآرثور جفرى و…

1

پژوهشگران و دانشمندان یادشده به نحوى تحقیقات شان با قرآن و علوم قرآنى ارتباط مى یابد, که بعضى از اینان ملیتى اروپایى دارند و برخى غیراروپایى اند, چنان که پاره اى از این اندیشمندان مغرضانه و با پیش داورى هاى منفى به مطالب قرآن نگریسته اند و پاره اى دیگر هیچ نگاه بغض آلود و یا بدخواهانه را در مورد قرآن به کار نگرفته اند و به قرآن تنها به عنوان یک منبع تحقیقى و پس از آن به عنوان یک متن ارزشى نگاه کرده اند.

از جمله مستشرقانى که نگاهى محققانه و بى طرفانه به قرآن داشته, (رژیس بلاشر) است که در ایران به غلط با عنوان رژى بلاشر اشتهار یافته, و اینک به تحلیل دیدگاه هایش خواهیم پرداخت:

2

رژیس بلاشر REGIS BLACHER

تولد او در سال 1900 میلادى در حوالى شهر پاریس و درگذشت او هفتم اوت 1973 در شهر پاریس بوده است.

بلاشر در آغاز قرن بیستم در خانواده کوچک و متوسطى به دنیا آمد. در پانزده سالگى به همراه خانواده خود به مراکش که در آن زمان جزء مستعمرات کشور فرانسه به شمار مى آمد مهاجرت کرد. پس از پایان تحصیلات متوسطه اش, به رغم میل باطنى خود در کازابلانکا داوطلب مترجمى شد. در همین اوان در مدرسه مولاى یوسف شهر رباط, به تحصیلات عالیه ادامه داد و در سال 1922 موفق به اخذ درجه لیسانس گردید. در 1924 به الجزیره رفت و در بازگشت به رباط در همان مدرسه یادشده به تدریس اشتغال یافت.

بلاشر تا سال 1935 مدیریت مؤسسه مطالعات عالى مراکش را که در 1929 تأسیس یافته بود, عهده دار گردید.

او رساله دکتراى خود را در دو مرحله در دانشگاه سوربن پاریس گذراند: (سال 1935 در مرحله اول درباره ابوالطیب متنبّى شاعر معروف عرب (متوفاى 354 هـ / 965م) به دفاع از پایان نامه خود پرداخت.

در همان سال مرحله دوم پایان نامه دکترایش را که به ترجمه کتاب طبقات الامم سعید اندلسى (قرن چهارم هـ / قرن یازدهم م اختصاص یافته بود به پایان برد.

بلاشر پس ازاین مرحله پروفسور رسمى مدرسه معروف پاریس (مدرسه ملى زبانهاى شرقى) شد که تا سال 1950 نیز بدان کار مهم ادامه داد. از سال 1956 تا 1965 مدیر (مؤسسه مطالعات اسلامى آکادمى پاریس) و همچنین عضو برجسته آکادمى (فرهنگستان هاى) قاهره و دمشق بود. در 1972 به عضویت انستیتو فرانس برگزیده شد.

3

فهرست مقالات بلاشر

مقالاتى که در ذیل مى آید در چاپ اول از دائرة المعارف اسلام3 آمده است:

1. عباس ابن احنف

2. ابوصخر هذلى

3. اخطل

4. عمروبن کلثوم

5. عنترة

6. ذوالرّمه

7. بشاربن برد

8. فرزدق

مقالاتى نیز از او با عناوینى چون ابونواس, شوقى, معرّى و… در دائرة المعارف بزرگ فرانسه به چاپ رسیده است.

کار اساسى و عمده بلاشر (تاریخ ادبیات عرب از آغاز تا پایان قرن 15 هجرى) است که در جاى جاى آن تبحّر و تسلط او را به وضوح مى توان دید.

بلاشر در بین دوستان و همکاران خود نیز به پرکارى معروف بوده است و به علت همین پرکارى و مطالعات پیگیر چهل ساله خود در اواخر عمر, بینایى خویش را کاملاً از دست داد4 و با چشمانى به ظاهربسته و قلبى روشن به ادامه پژوهشهاى قرآنى خویش پرداخت.

4

فهرست کتابهاى بلاشر

1. مسأله محمد(ص). این کتاب را به سال 1952 در زمینه اسلام شناسى نوشت که به عنوان کتابى پرمایه و تا اندازه اى بى طرف شناخته شد.

2. در آستانه قرآن. این کتاب در زبان فارسى از سوى شادروان دکتر محمود رامیار در 326 صفحه ترجمه شده است. پاره اى از عناوین کتاب از قرار زیر است:

1. گردآورى قرآن مجید.

2. توصیف مصحف کنونى.

3. انتقاداتى که پیش آمد.

4. علوم قرآنى.

5. ترجمه هاى قرآن به زبانهاى اروپایى.

دکتر محمود رامیار در کتاب دیگرى از خود با نام (در آستانه سالزاد پیامبر) بسیارى از نظریات رژیس بلاشر را جرح و تعدیل کرد و همچنین در کتاب (در آستانه قرآن) با حواشى سودمندى موارد انتقادپذیر دیدگاه هاى رژیس بلاشر را متعادل کرده است.

3. ترجمه قرآن به زبان فرانسه. جدى ترین و محققانه ترین کار بلاشر بوده که به واسطه آن به معروفیت چشمگیرى نیز نائل آمد, یکى از ویژگیهاى این ترجمه رعایت در امانت واژگان از عربى به فرانسه است که با توجه به سنگینى کار, نهایت تلاش را مى طلبید. چون در این ترجمه حد اعلاى تلاش و دقت و ظرافت صورت گرفته این اثر از بهترین تراجم قرآنى موجود به زبانهاى اروپایى است.

ترجمه بلاشر داراى مقدمه اى بود که در سال 1945 براى اولین بار منتشر گردید و سخت مورد علاقه خوانندگان قرار گرفت. از مقدمه بلاشر بر این ترجمه به خوبى مى توان تسلط کامل او به زبان و ادبیات عرب و حتى لهجه هاى بدوى مکى و مدنى را دریافت.5 این مقدمه پس از تجدید نظر و بررسى دوباره در سپتامبر 1958 در پاریس تجدید چاپ شد.

بلاشر در کار ترجمه قرآن خود در واقع استفاده کننده و مکمّل نظریات تئودور نولدکه (1931 ـ 1836م) Theodor Noldeke مستشرق آلمانى و مؤلف کتاب معروف تاریخ قرآن , فردریک شوالى schwally, گریم Grimme, ریچارد بل Bell, فرانتس بوهل Buhll, بر گشتراسر و دیگران است.

او در کار ترجمه, قرآن را بر مبناى مباحث لغوى و تاریخى و تنظیم مجدد آیات به ترتیب نزول وهمچنین مکى و مدنى بودن آیات, تدوین و ترجمه کرده است. همچنین در مقدمه کتاب, مسأله تقریبى بودن و نسبى بودن ترتیب کنونى و انطباق نداشتن کامل آن را با مراحل وحى به خوبى توضیح داده است.6

5

بلاشر چهار نوع سوره و چهار دوران براى نزول قرآن قائل شد و سوره هاى هم نوع و همانند [و یا به تعبیرى همزاد] را به ترتیبى که از روى قرائن تاریخى و تناسب مطلب یا دگردیسى اصطلاحات مربوطه حدس مى زده در داخل گروه هاى چهارگانه ردیف کرده است و سه دوران را در 13 سال مکه و یک دوران را در 10 سال مدینه قرار داده است.7

بحث تخصصى مربوط به جدولهاى مکى و یا مدنى بودن سور و آیات قرآنى بر مبناى طرح بلاشر را به فرصتى دیگر واگذار مى کنیم, هدف ازاین نوشتار تنها آشنایى با بزرگان قرآن شناس در جوامع غربى در حد امکان بوده است تا این گونه افراد را با هر اسم و رسم که هستند بتوانیم طبقه بندى معرفتى کنیم, بلاشر به رغم اشتباهاتى که ممکن است براى هر محققى پیش آید, از مسیر عدالت و انصاف تا آنجا که توان داشته خارج نشده است; مثلاً مباحثى که پیرامون تحریف قرآن دارد, به هیچ وجه تندروى هاى خاورشناسان و افراد وابسته به آن فرهنگ مانند (رودویل کازانوا) مؤلف کتاب محمد و پایان جهان, گلدزیهر که همه جا طعنه او تیز است, (نولدکه) و (هنرى لانس) در بیانها و استدلالهاى او دیده نمى شود. براى اطلاع بیشتر از احوال, آثار و همچنین ویژگیها و روش پژوهشى بلاشر, خوانندگان را به چند اثر زیر ارجاع مى دهیم:

1. تاریخ قرآن, دکتر محمودرامیار.

2. پژوهشى پیرامون تاریخ قرآن, دکتر محمدباقر حجتى.

3. ترجمه قرآن, اثر رژیس بلاشر.

4. در آستانه سالزاد پیامبر, دکتر محمود رامیار.

5. در آستانه قرآن, رژیس بلاشر, ترجمه دکتر رامیار.

6. سیر نزول قرآن, مهندس مهدى بازرگان.

در پایان جدول ترتیب نزول سوره هاى قرآن بر اساس طرح بلاشر درج مى شود.

مکی

مدنی

دوران I

دوران ii

دوران III

دوران IV

شماره ترتیب عنوان سوره شماره ترتیب عنوان سوره شماره ترتیب عنوان سوره شماره ترتیب عنوان سوره شماره ترتیب عنوان سوره

1 علق 26 نبا 48 ذاریات 69 فصلت 91 بقره

2 مدثر 27 قیامه 49 قمر 70 سجده 92 بینه

3 قریش 28 رحمن 50 قلم 71 جاثیه 93 تغابن

6

4 ضحی 29 قدر 51 صافات 72 اسراء 94 جمعه

5 انشراح 30 نجم 52 نوح 73 نحل 95 انفال

6 عصر 31 تکاثر 53 دخان 74 روم 96 محمد

7 شمس 32 علق 54 ق 75 هود 97 آل عمران

8 ماعون 33 معارج 55 طه 76 ابراهیم 98 صف

9 طارق 34 مزمل 56 شعراء 77 یوسف 99 حدید

10 تین 35 دهر 57 حجر 78 مومن 100 نساء

11 زلزال 36 مطففین 58 مریم 79 قصص 101 طلاق

12 قارعه 37 مدثر 59 ص 80 زمر 102 حشر

13 عادیات 38 لهب 60 یس 81 عنکبوت 103 احزاب

14 فیل 39 کوثر 61 زخرف 82 لقمان 104 منافقون

15 انفطار 40 همزه 62 جن 83 شوری 105 نور

16 اعلی 41 بلد 63 ملک 84 یونس 106 مجادله

17 عبس 42 لیل 64 مومنون 85 سبا 107 حج

18 تکویر 43 فجر 65 انبیاء 86 فاطر 108 فتح

19 انشقاق 44 بروج 66 فرقان 87 اعراف 109 تحریم

20 نازعات 45 اخلاص 67 نمل 88 احقاف 110 ممتحنه

21 غاشیه 46 کافرون 68 کهف 89 انعام 111 نصر

22 طور 47 فاتحه 90 رعد 112 حجرات

23 واقعه 48 فلق 113 توبه

24 حاقه 49 ناس 114 مائده

25 مرسلات

( دورانهای متمایز و متوالی وحی و ترتیب تقریبی نزول سوره های قرآن بر اساس دیدگاه و طرح بلاشر )

7

پی نوشت‌ها:

1.شهربال Basle Land مرکز ایالت (کانتون) بال است که در 92 کیلومترى غرب زوریخ و در کنار رود راین قرار گرفته است. علاوه بر آن این شهر مرکز صنعت ابریشم بافى سوئیس نیز هست.

2. قرآن ترجمه شده به زبان انگلیسى به قلم روحانى معروف اسکاتلندى دکتر ریچارد بل و با مقدمه شاگرد معروف او ویلیام مونتگمرى وات در همین شهر به چاپ رسیده است.

3. دائرة المعارف اسلام در فاصله سالهاى (1938 ـ 1913) میلادى در پنج مجلد و به سه زبان فرانسه ـ آلمانى و انگلیسى در شهر لیدن هلند به چاپ رسید. پاره اى از مقالات مندرجه در آن دائرة المعارف به قرار ذیل است:

1. اسلام و مکارم اخلاق, اثر پروفسور سرهامیلتون الکساندر راسکین گیپ.

2. اذان و وحى دراسلام, اثر توینبول Tuynboll

3. اسرائیل ـ و مقاله (بحیرا), اثر پروفسور آریانت یانت ونسینگ.

4. باقلانى, اثر کارل بروکلمان.

5. بهائیگرى, اثر کمونیست و بعد بهائى معروف ایتالیایى, بوسانى.

6. تأویل, اثر پارت آلمانى.

7. تمیم الدارى, اثر لویى دلاّویدا (ایتالیایى).

8. جاهلیت, اثر پروفسور وایر.

9. جمعه, اثر ژوینبول.

10. حدیبیه, اثر هنرى لانس کشیش معروف بلژیکى.

11. استخاره, اثر ایگناتس گلدزیهر, مستشرق معروف مجارى.

12. حنیف, اثر ویلیام مونتگمرى وات.

13. حنیف, اثر فرانتس بوهل.

4. به نقل از دکتر محمود رامیار (در کتاب تاریخ قرآن).

5. براى مزید اطلاع بنگرید به کتاب در آستانه قرآن, صفحه 5.

6. بنگرید به کتاب پرارج سیر تحول قرآن, تصنیف مهندس مهدى بازرگان.

7. برگرفته از کتاب سیر تحول قرآن, صفحه 24.

منبع: فصلنامه پژوهشهای قرآنی