فهرست عناوین

نویسنده : سید محمود دشتى

اخلاص از سور مکى است که پس از سوره ناس و پیش از سوره نجم نازل شده و در رتبه بیست و یکم نزول قرار گرفته است.[1] به‌دلیل برخى روایاتِ اسباب نزول، احتمال نزول آن در مدینه نیز داده شده[2]، یا حتى از سوره‌هاى مدنى شمرده شده است.[3] بنا بر روایتى از ابن‌مسعود و ابىّ‌بن‌کعب و ابن‌عباس، این سوره در پاسخ گروهى از مشرکان مکه نازل شد که از رسول‌خدا(صلى الله علیه وآله)خواستند تا نَسَب پروردگارش را بیان‌کند.[4] اما طبق روایاتى دیگر، نزول این سوره در پاسخ برخى از دانشمندان یهود دانسته شده، که از رسول خدا(صلى الله علیه وآله)چنین درخواستى داشتند.[5] در روایتى از امام صادق(علیه السلام)نیز، نظر اخیر تأیید شده است.[6] در این دسته دوم از روایاتِ سبب نزول، بیان نشده که پرسش یهود از پیامبر در مدینه صورت گرفته، بلکه حتى در پاره‌اى از آن‌ها آمده که شمارى از عالمان یهود به مکه آمده، و در آن‌جا از رسول‌خدا(صلى الله علیه وآله)درباره نسب خدا سؤال کرده‌اند;[7] اما همین روایات سبب شده است که برخى مفسران نزول سوره اخلاص را در مدینه بدانند.[8] گروهى دیگر نیز بدون استناد به دلیلى معتبر، براى جمع این دو دسته از روایات، به نزول مکرّر سوره اخلاص در مدینه نظر داده‌اند.[9]

این سوره 4 آیه دارد; اما قاریان مکه و شام شمار آیات آن را 5 آیه دانسته‌اند; به این صورت که هریک از «لَم یَلِد و «لَم یُولَد را آیه‌اى جدا به‌شمار آورده‌اند[10]; هم‌چنین این سوره داراى 17‌کلمه و 47 حرف است و در روایات و منابع قدیمى‌تر از آن به سوره «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد یاد‌شده است;[11] با این حال مجموعاً 20 نام که اکثر آن‌ها اوصافى بر گرفته از مضمون سوره یا روایاتِ آثار و فضایل است، براى آن یاد‌شده: توحید (زیرا مضمون سوره فقط مشتمل بر معارف توحید است[12])، اخلاص (چون معتقد به این سوره مؤمن مخلص است، یا آن که خداى تعالى قارى آن را از دوزخ خلاصى مى‌بخشد، یا براى آن که این سوره بر صفات سلبیه خدامشتمل است; ازاین‌رو خدا را از صفات نقص خالص مى‌گرداند)[13]، نسبة‌الرب (برگرفته از روایاتى چند منقول از رسول‌خدا(صلى الله علیه وآله)، ائمه معصومین و نیز صحابه که این سوره را نسب و صفت پروردگار معرفى کرده‌اند) بنا به روایتى از امام صادق(علیه السلام)، خداوند در معراجِ پیامبر خطاب کرده است: «اقراء قل هو اللّه أحد کما أنزلت فإنّها نَسَبى و‌...»[14]، مُقَشْقَشَه (با‌سوره کافرون مُقَشْقَشان نامیده شده‌اند; از آن رو که این دو سوره قارى را از شرک و نفاق دور مى‌کنند[15])، مُحضَرَه (زیرا هنگام قرائت، فرشتگان براى استماع آن حاضر مى‌شوند)، مُنفِّره (چون قرائت آن، شیطان را دور مى‌کند)، نور (برگرفته از روایتِ «إِن لکل شىء نوراً و نور القرآن قل هو الله أَحد»)، اساس (براى آن که بر توحید، یعنى اساس دین مشتمل است،[16]یا برگرفته از حدیثى از رسول‌خدا(صلى الله علیه وآله)که آسمان‌هاو زمین‌هاى هفت‌گانه را بر «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد استوار مى‌داند)، امان (زیرا اعتماد به آن، امان از عذاب الهى است)، برائت (براى آن که رسول خدا(صلى الله علیه وآله)شخصى را که این سوره را قرائت کرده بود، از شرک مبرا دانست)، مانعه (بر گرفته از روایتى از ابن‌عباس که این سوره مانع از عذاب قبر و شعله‌هاى آتش است)، جمال (در حدیث آمده: «إِنّ الله جمیل‌و یحبّ الجمال»، و رسول خدا(صلى الله علیه وآله)در تفسیر جمیل، صفات ذکر شده در این سوره را بیان کرده است)، ولایت (قارى آن عارف به خداوند با صفات ذکر شده در این سوره و از اولیاى الهى مى‌شود)، معرفه (برگرفته از حدیث رسول خدا(صلى الله علیه وآله) که درباره تلاوت‌کننده این سوره فرمود: این بنده پروردگارش را شناخت)، نجات (چون موجب نجات از اعتقاد به تشبیه و کفر، در دنیا و نجات از آتش، در آخرت مى‌شود)، مُعوّذه (در پاره‌اى روایات این سوره با دو سوره فلق و ناس «معوذات» خوانده شده‌اند و نقل شده که رسول‌خدا(صلى الله علیه وآله) با قرائت این سه سوره، شمارى از اصحاب خود را تعویذ کرده است)، مُذکِّره (براى آن که قرائت آن توحید خالص را به یاد مى‌آورد)، شافیه، تجرید، تفرید و صمد.[17]

1

«صمد» پس از دو نام «اخلاص» و «توحید» و نیز «نسبة الرب»، مشهورترین نام سوره است که از یک سو این نام تنها در همین سوره از قرآن آمده[18] و از سوى دیگر مهم‌ترین واژه این سوره است که توجه مفسران به آن جلب شده‌است.

این سوره یکى از 5 سوره‌اى است که با فعل امرِ «قل» شروع شده، اما از نظر حجم با سه سوره کافرون فلق و ناس ارتباط بیشترى دارد. این سوره از یک سو با سوره کافرون پیوند دارد; زیرا هر دو سوره در جهت تحکیم پایه‌هاى توحید معرفى شده‌اند و از سوى دیگر با دو سوره فلق و ناس پیوند دارد و با عنوان معوّذات به قرائت آن سفارش شده و براى آن‌ها خاصیت تعویذ در مقابلِ بعضى بیمارى‌ها و خطرها و اساساً در امان خدا قرار گرفتن بیان شده است.

2

محتواى سوره:

سوره اخلاص خداوند را به یکتایى در ذات وصف کرده: «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد و خدا را تنها مرجع رفع همه نیازهاى مخلوقات معرفى کرده است: «اَللّهُ الصَّمَد و هرگونه صفت نقصى، مانند ترکیب و داشتن اجزا وبه وجود آمدن از شیئى دیگر را از او نفى مى‌کند: «لَم یَلِد وَ لَم یُولَد و او را از هرگونه شریک داشتن مُبرّا مى‌داند: «و‌لَم یَکُن لَهُ کُفُواً اَحَد». مهم‌ترین وصف خدا در این سوره پس از بیان یگانگى در ذات، صَمَد بودن است که روایات متعددى از معصومین(علیهم السلام)در تفسیر آن نقل شده و مجموع آن‌ها یگانگى خدا در افعال (توحید افعالى) را ثابت و هرگونه نقص و صفات سلبى را از خداوند نفى مى‌کند.[19] (‌>‌صمد)

3

احکام فقهى سوره:

به قرائت این سوره در نمازهاى واجب روزانه سفارش ویژه‌اى شده است. با این‌که سفارش شده در یک نماز واجب، پس از حمد، قرائت یک سوره از قرآن در هر دو رکعت آن تکرار نشود، این امر در مورد سوره اخلاص استثنا شده است[20]. روایت شده کسى که در هیچ یک از نمازهاى واجب روزانه‌اش سوره «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد را نخواند، به او خطاب مى‌شود: تو از نماز گزاران نبودى;[21] یعنى نماز تو کامل نبوده است. نیز به قرائت این سوره بعد از نماز جمعه[22] و در نماز طواف و نماز وتر و تعقیب نماز واجب[23] سفارش شده است. برخلاف دیگر سوره‌هاى قرآن که نمازگزار مى‌تواند پیش از رسیدن به نصف، از آن عدول کرده به قرائت سوره دیگر بپردازد، در مورد سوره اخلاص و کافرون این اجازه استثنا شده و نمازگزار باید که با شروع به قرائت این دو سوره، آن را به پایان برساند.[24]

سوره اخلاص بر اثر معارف بلند توحیدى آن، در میان سایر سوره‌هاى قرآن جایگاهى ممتاز دارد. روایتى منقول از امام سجاد(علیه السلام)بیان‌گر عمق معارف این سوره است; کسى از آن حضرت درباره توحید پرسید و آن حضرت در پاسخ گفت: خداوند مى‌دانست در آخرالزمان گروه‌هایى ژرف اندیش خواهند آمد; ازاین‌رو سوره «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد و 5 آیه آغازین سوره حدید را نازل کرد.

در روایتى از امام‌رضا(علیه السلام)آمده است که هر کس این سوره را قرائت کند، توحید را شناخته است. در این روایت سفارش شده که پس از اتمام قرائت سوره، قارى سه بار بگوید: «کذلک الله ربى».[25]

4

فضائل و آثار:

این سوره از معدود سوره‌هاى قرآن است که براى آن فضایل و آثارى ویژه و فوق‌العاده بیان شده است.

درباره فضیلت قرائت این سوره از طریق فریقین روایات فراوانى نقل شده است. مهم‌ترین و مشهورترین فضیلت سوره اخلاص برابرى ثواب قرائت آن با ثواب قرائت ثلث قرآن است; روایاتى پیامبر(صلى الله علیه وآله)،[26] پیشوایان معصوم(علیهم السلام)[27] و نیز صحابه بر این فضیلت دلالت دارد. تنها در یک روایت از رسول خدا(صلى الله علیه وآله)، به نقل اَنَس، ثواب آن برابر ربع قرآن دانسته شده است.[28] نیز به قرائت آن همراه با دو سوره فلق و ناس در هر شب پیش از خوابیدن توصیه و صد بار قرائت آن، کفاره گناهان شمرده شده است همچنین گفته شده: قرائت آن پس از نمازهاى واجب، خیر دنیا و آخرت و مغفرت الهى را براى قارى و پدر و مادرش جلب مى‌کند.[29] در روایات، خواندن آن را سبب ایمنى از شر حاکم ستمگر و مردم نیز بر شمرده‌اند. مفضل‌بن‌عمر از امام صادق(علیه السلام) نقل کرده است: با‌قرائت «بِسمِ‌اللّهِ الرَّحمـنِ الرَّحیم و «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد میان خود و مردم، حایل ایجاد کن و آن را در طرف راست، چپ، پیش‌رو، پشت سر، بالا و پایین خودت بخوان.[30] نیز رسول خدا(صلى الله علیه وآله)به یکى از اصحابش توصیه کرده است که براى رفع فقر و تنگدستى، این سوره را پس از ورود به خانه، قرائت کند[31] و نقل شده که رسول خدا(صلى الله علیه وآله)در وقتى که او را عقربى گزیده بود با قرائت این سوره و معوّذتین، خود را تعویذ کرده است.[32] در حدیثى آمده است که هرگاه رسول خدا(صلى الله علیه وآله) بیمار مى‌شد، سوره «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد را بر خود مى‌خواند.[33]

سفارش‌هاى رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و ائمه اطهار(علیهم السلام)به قرائت این سوره (با توجه به مضمون آن) مى‌تواند تلاشى براى هدایت مردم به‌سوى اعتقاد صحیح به خداى تعالى به‌شمار آید; به‌ویژه براى مردمى که به بت‌پرستى خو گرفته بودند; ازاین‌رو هرگاه یکى از صحابه به قرائت این سوره مداومت‌مى‌کرد به شدت مورد تشویق و محبت رسول‌خدا(صلى الله علیه وآله) قرار مى‌گرفت.[34]

5

منابع

الاتقان فى علوم‌القرآن; الاحادیث والآثار الواردة فى فضائل سور القرآن الکریم; البرهان فى تفسیرالقرآن; البرهان فى علوم القرآن; بصائر ذوى التمییز فى لطائف الکتاب العزیز; بیان السعاده فى مقامات العباده; التفسیر‌الکبیر; تفسیر القرآن العظیم، ابن‌کثیر; تفسیر‌نورالثقلین; جامع‌البیان عن تأویل آى القرآن; الجامع لأحکام القرآن، قرطبى; خواص القرآن و فوائده; الدرالمنثور فى التفسیر بالمأثور; روح‌المعانى فى تفسیر القرآن العظیم; سنن الدارمى; سنن النسائى; صحیح البخارى; فضائل سورة الاخلاص; الکافى; مجمع‌البیان فى تفسیر القرآن; مستمسک العروة الوثقى; المیزان فى تفسیر القرآن; نظم الدرر فى تناسب الآیات و‌السور، بقاعى.

پاورقی

[1]. البرهان فى علوم القرآن، ج‌1، ص‌280; الاتقان، ج‌1، ص‌19.

[2]. المیزان، ج‌20، ص‌387.

[3]. الاتقان، ج‌1، ص‌27.

[4]. مجمع‌البیان، ج10، ص859; تفسیرابن کثیر، ج4، ص‌604‌ـ‌605; الدرالمنثور، ج‌8، ص‌670.

[5] مجمع‌البیان، ج‌10، ص‌859.

[6] مجمع‌البیان، ج‌10، ص‌859.

[7] مجمع‌البیان، ج‌10، ص‌859.

[8]. الاتقان، ج‌1، ص‌26.

[9]. الاتقان، ج‌1، ص‌26.

[10]. مجمع‌البیان، ج‌10، ص‌854; بصائر ذوى التمییز، ج‌1، ص‌553.

[11]. صحیح البخارى، ج‌6، ص‌115; سنن الدارمى، ج‌2، ص‌459‌ـ‌461; روح المعانى، مج‌16، ج‌30، ص‌476.

[12]. بیان السعاده، ج‌4، ص‌281.

[13]. الکافى، ج1، ص91; نورالثقلین، ج‌5، ص707.

[14]. الکافى، ج1، ص91; نورالثقلین، ج‌5، ص707.

[15]. مجمع‌البیان، ج‌10، ص‌854.

[16]. الاتقان، ج‌1، ص‌122.

[17]. التفسیر الکبیر، ج‌32، ص‌175‌ـ‌176; تفسیر بقاعى، ج‌8، ص‌575; روح المعانى، مج‌16، ص‌477.

[18]. تفسیر قرطبى، ج‌20، ص‌169.

[19]. المیزان، ج‌20، ص‌388‌ـ‌391.

[20]. مستمسک العروه، ج‌6، ص‌285.

[21]. البرهان، ج‌5، ص‌793; الکافى، ج‌2، ص‌622.

[22]. الاحادیث والآثار، ص‌424.

[23]. سنن نسائى، ج‌3، ص‌68; فضائل سورة الاخلاص، ص‌153; الاحادیث و الاثار، ص‌284 و 391.

[24]. الکافى، ج‌3، ص‌317.

[25]. نور الثقلین، ج‌5، ص‌700.

[26]. تفسیر ابن‌کثیر، ج‌4، ص‌606‌ـ‌607; الدرالمنثور، ج‌8، ص‌678‌ـ‌680.

[27]. نورالثقلین، ج‌5، ص‌702; خواص القرآن، ص‌204‌ـ‌205.

[28]. نورالثقلین، ج‌5، ص‌699.

[29]. مجمع‌البیان، ج10، ص855; تفسیرابن‌کثیر، ج4، ص605 و 609.

[30]. نورالثقلین، ج‌5، ص‌703.

[31]. نورالثقلین، ج‌5، ص‌705; تفسیرابن کثیر، ج‌4، ص‌608.

[32]. نورالثقلین، ج‌5، ص‌704.

[33]. الاحادیث والآثار، ص‌419.

[34]. نورالثقلین، ج‌5، ص‌701; تفسیر ابن‌کثیر، ج‌4، ص‌605.

منبع: دائره المعارف قرآن کریم (جلد 2) - مرکز فرهنگ و معارف قرآن