فهرست عناوین

نویسنده : محمد علی جعفری / میرزا ملا احمد

تاجیک‏ها، حاملان اصلی فرهنگ و ادب فارسی آسیای مرکزی هستند. گذشته تاریخ آنان این نکته را به خوبی روشن می‏سازد.

رسم الخط مردم تاجیک تا سال 1930 م (1309 ش) عربی بود و از آن پس رسم الخط لاتینی جانشین آن شد. در سال 1940 م (1319 ش) نیز خط کریلی به جای خط لاتینی مورد استفاده قرار گرفت. در طول سال‏های پس از 1940 م تمام مطبوعات تاجیکستان در حالی که دارای زبان تاجیکی (فارسی) بودند به رسم الخط کریلی چاپ می‏شدند. این واقعیت ناگوار موجب گردید که عموم مردم با آن که به زبان تاجیکی گفت و گو می‏کردند، قادر به خواندن و نوشتن الفبا و خط فارسی نباشند.

خوشبختانه در سال گذشته برای اولین بار ترجمه فارسی قرآن، با حروف کریلی در تیراژ پنج هزار نسخه، از سوی انتشارات سروش برای مسلمانان کشور تاجیکستان به چاپ رسید که مورد استقبال آنان قرار گرفت. برگردان حروف فارسی این ترجمه به حروف کریلی توسط آقای میرزا ملا احمد، ادیب و ایران‏شناس که از اساتید دانشگاه در کشور اسلامی تاجیکستان است انجام گرفته است.

رایزن محترم فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، جناب آقای جعفری، گفت و گویی را با ایشان ترتیب داده و برای مجله ارسال داشته‏اند که برای اطلاع خوانندگان عزیز درج می‏شود.

1

لطفا مختصری از شرح حال و تحصیلات خود را بیان کنید.

این جانب میرزا ملا احمد در تاریخ 20/2/1948م در روستای دَردَر، ناحیه کوهستانی فلغر که در ساحل رودخانه زرافشان تاجیکستان واقع شده و تقریبا صد و بیست کیلومتر با زادگاه آدم الشعراء رودکی فاصله دارد، به دنیا آمدم. پدر و مادرم به کشاورزی اشتغال داشتند. من سال 1969م دوره دانشکده زبان و ادبیات دانشگاه ملی تاجیکستان را به پایان رساندم و وارد آکادمی علوم تاجیکستان شدم و تا امروز در این جا کار می‏کنم. فعالیت علمی را در پژوهشگاه شرق‏شناسی آکادمی مذکور شروع نمودم و سال‏ها سرپرست شعبه ادبیات ایران و افغانستان بودم. سپس سرپرستی شعبه ایران‏شناسی و هندشناسی و معاونت علمی ریاست پژوهشگاه مزبور را به عهده گرفتم. از سال 1993 که به علل نامعلومی پژوهشگاه مذکور منحل شد، در پژوهشگاه زبان و ادبیات رودکی آکادمی علوم تاجیکستان انجام وظیفه نمودم و در حال حاضر مدیر شعبه تاریخ و ادبیات هستم و بیش از پانزده سال است که به عنوان استاد دانشگاه تاریخ ادبیات فارسی و تاجیک و ادبیات شرق به تدریس نیز اشتغال دارم.

از دوران دانشجویی به تاریخ ادبیات ایران علاقه فراوانی داشتم و پایان‏نامه دانشگاهی خود را درباره مقطعات شاعر معروف و خلاق المعانی، کمال الدین اسماعیل اصفهانی نوشتم. رساله دکتری (به اصطلاح ما نامزد علم) را در موضوع «آثار فرخی سیستانی» دفاع نمودم. رساله فوق دکتری (پروفسوری) من به موضوع «نهضت عصر قاجار برای بازگشت ادبیات به ایران» اختصاص داشت. در رابطه با مسائل مختلف ادبیات و فرهنگ ایران و تاجیکستان پنج رساله علمی، 15 کتاب و مجموعه و بیش از 250 مقاله تألیف کرده‏ام که در نشریات و مجله‏ها و روزنامه‏های تاجیکستان و ایران و کشورهای دیگر چاپ شده‏اند. نیز درباره فرخی سیستانی، نشاط، مجمر اصفهانی، ادیب الممالک امیری فراهانی، فروغی بسطامی و قاآنی شیرازی یک سلسله تحقیقات علمی را به چاپ رسانده‏ام و رباعیات عمر خیام، قابوسنامه عنصر المعالی کیکاوس، برگزیده آثار شهریار، داستان‏های کوتاه نویسندگان معاصر ایران، غزلیات فروغی بسطامی، روزنامه سفر اسکندر کول و در نهایت، سال گذشته قرآن مجید را با حروف کریلی انتشار داده‏ام.

پیش از آن که در باره برگردان قرآن مجید گفت و گو کنیم راجع به خط کریلی تاجیکی توضیحی بدهید.

ما مردم تاجیکستان با ایرانیان در طول هزار سال دارای تاریخ، ادبیات، فرهنگ، زبان و خط مشترک بودیم. با تسلط اعراب و گسترش اسلام، خط مردم ما نیز بر اساس خط عربی شکل گرفت و این خط تا سال 1930م یعنی سال تأسیس جمهوری تاجیکستان باقی بود، سپس به خط لاتینی تبدیل شد و از سال 1940م به خط روسی یا کریلی تغییر یافت.

2

حقیقت این است که هیچ خط و الفبایی نمی‏تواند تمام ویژگی‏های صوتی زبان تاجیکی را منعکس کند. الفبای روسی نیز برای انعکاس خصوصیات زبان فارسی تاجیکی ناتوان است؛ به همین جهت حرف‏های q?(ج)، W?(ق) U(غ)، m?(ح)، m?(ه)، iô(او)، Sô(ی) به آن اضافه شد و تعداد حروف به 39 حرف رسید. با این همه الفبای روسی نه تنها نتوانست تمام ویژگی‏های صوتی زبان تاجیکی را منعکس کند بلکه در بعضی موارد مشکلاتی نیز به وجود آورد. به عنوان مثال حروف o، y، u،

را که در زبان تاجیکی مرادف نداشتند به حکم ضرورت وارد این زبان کردند. از جمله حرف u چندین سال بعد، یعنی در سال 1954 فقط به خاطر نام منشی اول حزب کمونیست شوروی خروشچف به الفبای تاجیکی وارد گردید. همچنین حرف

که در خط روسی نشانه نرمی تلفظ حرف پیش از آن است با زبان تاجیکی سازگار نبود، زیرا در زبان تاجیکی تلفظ نرم یا سخت حروف صامت در معنای واژه تأثیری ندارد. حروف مذکور در طول مدتی بیش از پنجاه سال در نوشته‏های تاجیکی مورد استفاده بودند، ولی درست تلفظ نمی‏شدند. به همین جهت در سال‏های اخیر مردم از به کار بردن آنها دست کشیدند، ولی هنوز هم آن حرف‏ها به طور رسمی از الفبای تاجیکی حذف نشده‏اند. در طرح جدید دستور املای تاجیکی برخی از این گونه اشتباهات برطرف شده‏اند، ولی هنوز هم این طرح از کاستی‏ها پیراسته نشده است.

علت برگردان قرآن مجید به خط کنونی تاجیکی چیست؟ آیا امکان ترجمه تاجیکی آن هست؟

قرآن کریم برای همه مسلمانان، از جمله مردم مسلمان تاجیک، مقدس‏ترین و والاترین کتاب است که بر تمامی ابعاد فرهنگ، تمدن، حیات و اندیشه آنان تأثیری عمیق گذاشته است. البته در این زمینه ساعت‏ها می‏توان به گفت و گو نشست، اما من در این جا فقط به ذکر این نکته اکتفا می‏کنم که درک ادبیات کلاسیک فارسی و تاجیک بدون آگاهی از تعلیمات قرآنی امکان پذیر نیست، و بی‏جهت نیست که حافظ، آن شاعر بزرگ، می‏گوید:

• هر چه کردم همه از دولت قرآن کردم صبح خیزی و سلامت‏طلبی چون حافظ

قرآن یک غذای معنوی است که مردم ما در طول بیش از هزار سال از آن نیرو گرفته‏اند و همچون خورشیدی است که مردم در پرتو آن راه درست زندگی را پیدا کرده‏اند. به همین سبب است که با وجود مشکلات فراوان، در قرن دهم میلادی در عهد سامانیان قرآن مجید به زبان پارسی دری ترجمه و تفسیر شد تا مردم از تعلیمات پر ارزش آن استفاده کنند. در قرون بعد نیز ده‏ها ترجمه و تفسیر دیگر به وجود آمد. ولی در قرن بیستم میلادی بر اثر بروز حوادث سیاسی، مردم تاجیک نه تنها از شیوه و سنت هزار ساله خود، بلکه از شناخت قرآن مجید نیز دور ماندند. بیشتر مردم تاجیک آیات فراوانی را از این کتاب مقدس از حفظ دارند که غالبا آنها را از اجداد خود فرا گرفته‏اند، اما متأسفانه به علت ندانستن زبان عربی معانی آنها را نمی‏فهمند و از نکته‏های مهم و پر ارزش اخلاقی آنها بی‏بهره‏اند، حتی اهل علم و ادب نیز در سال‏های اخیر از ترجمه‏های روسی قرآن استفاده می‏کردند. خلاصه سخن این که مردم تاجیک تشنه تعلیمات و رهنمودهای اخلاقی و تربیتی قرآن شریف بوده و هستند.

3

با فروپاشی دولت شوروی که نه تنها از انتشار کتب دینی جلوگیری می‏کرد بلکه بر ضد ادیان نیز مبارزه می‏نمود، و با پدید آمدن استقلال ملی در تاجیکستان، امکان ترجمه و برگردان قرآن به زبان فارسی تاجیکی به وجود آمد و در مجلات و روزنامه‏های این جمهوری بعضی از سوره‏های قرآن مجید همراه با ترجمه انتشار یافت ولی برای چاپ ترجمه کامل قرآن امکانات مادی گسترده‏ای برای ناشران وجود نداشت.

خوشبختانه هنگامی که من همراه با هیأت دانشمندان تاجیکستان در جشن بزرگداشت شیخ کمال الدین خجندی در شهرهای تهران و تبریز شرکت نموده بودم، ضمن یکی از گفت و گوها آقای دکتر علی اصغر شعر دوست طرح آماده سازی و چاپ ترجمه قرآن مجید به خط کریلی را پیشنهاد نمودند و من که سال‏ها آرزوی این کار خیر را در دل می‏پروراندم، با خوشنودی تمام آن را پذیرفتم، بدان امید که بتوانم برای رهایی مردم کشور از بحران‏ها و فسادهای اخلاقی سهمی داشته باشم و علاوه بر این مردم تاجیک را با محتوای غنی این کتاب مقدس آشنا سازم.

البته امروز در تاجیکستان امکان ترجمه قرآن از زبان عربی به زبان کنونی تاجیکی فراهم است. در میان فارغ التحصیلان بخش عربی دانشکده زبان‏های شرقی دانشگاه ملی تاجیکستان جوانانی هستند که قدرت انجام این کار را دارند، ولی این کار فرصت و امکانات گسترده‏ای رامی‏طلبد، و من اطمینان دارم که به زودی در سال‏های آینده امکانات فراهم خواهم شد و این کار خیر انجام خواهد یافت. در حال حاضر ترجمه‏های فارسی هم می‏توانند مشکلات ما را حل کنند، زیرا زبان تاجیکی و فارسی از یک ریشه‏اند و دارای خصوصیات مشترک فراوانی هستند، و بی‏جهت نیست که بسیاری از دانشمندان این دو را یک زبان به شمار می‏آورند و ترجمه مترجم ایرانی آقای عبدالمحمد آیتی بدون هیچ گونه تغییر، برای مردم تاجیک قابل فهم است.

4

در ترجمه قرآن چه مشکلاتی برای شما پیش آمد؟

قرآن مجید کتابی است مقدس و آسمانی که در نهایت ایجاز و اعجاز و فصاحت و بلاغت قرار دارد و این همه را به زبان دیگر انتقال دادن بسی دشوار و گاه ناممکن است. از این روست که تا کنون ده‏ها ترجمه از این کتاب آسمانی به زبان فارسی نگارش یافته و در آینده نیز ترجمه‏های دیگری نگارش خواهد یافت. به نظر من ترجمه آقای عبدالمحمد آیتی یکی از بهترین ترجمه‏های موجود است که مفاهیم قرآن را با زبان ساده و شیوا به خواننده فارسی زبان ارائه می‏دهد. البته در برگردان آن به خط کریلی مشکلاتی برای ما پیش آمد، ولی ما با استفاده از فرهنگ‏ها، ترجمه‏ها و تفسیرهای گوناگون که توسط رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در دوشنبه و کتابخانه رودکی در اختیارمان قرار گرفت، توانستیم آن مشکلات را حل کنیم.

مشکل اول این بود که بعضی از صداهای کوتاه در خط عربی و فارسی نوشته نمی‏شوند، ولی در خط کریلی آن مصوت‏ها باید نوشته شوند. مشکل دیگر نیامدن علایمی از قبیل نقطه، ویرگول، دو نقطه، و گیومه در متن ترجمه است که در خط کریلی بدون آنها درک مطلب خیلی دشوار است. مثلاً برای جدا کردن گفتار اشخاص گوناگون در ضمن گفت و گو، آوردن این علامات خیلی ضروری است.

دیگر این که بعضی از واژه‏های متداول در زبان فارسی ایرانی را مردم تاجیک به کار نمی‏برند. از این رو ما تصمیم گرفتیم که واژه‏های نا آشنا برای مردم تاجیک را در قلاب [] توضیح دهیم. به عنوان مثال واژه‏های عربی را که در زبان تاجیکی به کار نمی‏روند این گونه توضیح داده‏ایم: مصلحان [نیکوکاران]، تفحص [جستجو]، منزّه [پاک]، معاد [آخرت]، مخاصمت [دشمنی]، جُنُب [آلوده]...

همچنین بعضی از واژه‏های فارسی ایرانی که در گویش تاجیکی معنای دیگری دارند توضیح داده شده‏اند، مثلاً واژه «پاره» در زبان تاجیکی فقط در مورد اشیاء بی‏جان به کار می‏رود، بنا بر این ما در توضیح آن واژه عربی [بعضی] را به کار برده‏ایم. واژه‏های دیگر نیز به همین ترتیب توضیح داده شده‏اند، مانند: کتمان [پنهان]، سنگین [وزنین]، کف [کفک]، جَوّ [فضا]، مرکّب [رنگ]، صورت [روی]...

چنان که گفتم، ترجمه آقای عبدالمحمد آیتی یکی از بهترین ترجمه‏های کنونی قرآن مجید است که به زبان فارسی معیار انجام شده و برای همه فارسی زبانان قابل فهم است. بنا بر این ما در برگردان آن از هر گونه ویرایش خودداری نمودیم؛ حتی در مورد زیر که به نظر ما ترجمه ایشان نادرست است، در متن ترجمه دخالت نکردیم: «پس به بریدن [مسح] ساقها و گردنشان آغاز کرد». (سوره ص، آیه 33، صفحه 456). در جمله مذکور واژه عربی «مسح» به بریدن ترجمه شده است که درست نیست. به همین جهت ما اصل واژه را در کروشه آوردیم که در زبان تاجیکی به ندرت به معنای مالش دادن به کار می‏رود. ضمنا باید گفت که جمله مزبور را آقای بهاء الدین خرمشاهی به شکل زیر ترجمه کرده است که نسبتا صحیح‏تر به نظر می‏رسد: «آنگاه به دست کشیدن بر ساقها و گردنهای آنها پرداخت» (صفحه 455). ولی به نظر ما به جای «دست کشیدن» استفاده کردن از «مالش دادن» صحیح‏تر است، زیرا تعبیر «دست کشیدن» بیشتر به معنای رها کردن و تعطیل کردن است (نگ: حبیب اللّه‏ آموزگار، فرهنگ فارسی دانش، ص 400).

5

دیگر این که سوره 76 با دو نام معروف است که در ترجمه آقای آیتی «سورة الدهر» آمده است، ولی ما با توجه به متن اصلی عنوان «انسان» را انتخاب نمودیم.

انعکاس این ترجمه در تاجیکستان چگونه بوده است؟

انتشار ترجمه فارسی قرآن مجید با حروف کریلی تاجیکی در تاجیکستان با استقبال مردم رو به روشد. مردم با اشتیاق فراوان آن را مورد مطالعه و آموزش قرار می‏دهند. رئیس جمهور تاجیکستان، آقای امام علی رحمان‏اف، در چند سخنرانی خود انتشار قرآن با حروف تاجیکی را کار خیری دانست و آن را پدیده مهمی در حیات معنوی کشور به شمار آورد و مردم را به آموزش آن دعوت نمود. روحانیان و علما نیز رضایت و مسرت خود را در این زمینه توسط صدا و سیمای جمهوری ابراز نمودند. در محافل علمی و ادبی و همایش‏های مردمی از ارزش و اهمیت این کار و تأثیر آن در تربیت جامعه و رویکرد آنان به خصلت‏های پسندیده سخن به میان می‏آید، و با وجود این که وضع مالی مردم چندان خوب نیست، این ترجمه را تهیه و مطالعه می‏کنند.

در این زمینه در آینده چه کارهایی می‏توان انجام داد؟

انتشار ترجمه قرآن مجید آغاز کار است. وقت آن رسیده است که تحقیق و آموزش این کتاب مقدس نیز در تاجیکستان رواج پیدا کند و ارزش‏های والای آن برای مردم آشکار شود. جای تأسف است که ما تا کنون ترجمه‏ای از قرآن به زبان تاجیکی نداریم؛ در صورتی که از آمار اجمالی قرآن‏های مترجم به زبان‏های خارجی موجود در مرکز ترجمه قرآن مجید، که در شماره دوم مجله ترجمان وحی درج یافته است بر می‏آید که کتاب آسمانی مسلمانان به زبان‏های اردو 98 بار، انگلیسی 74 بار، ترکی 58 بار و حتی به زبان‏های جمهوری شوروی سابق از جمله قزاقی 4 بار، آذری 6 بار، ازبکی 2 بار، ارمنی 2 بار ترجمه و چاپ شده و به طور گسترده‏ای مورد استفاده قرار گرفته است. من اطمینان دارم که در آینده‏ای نه چندان دور در تاجیکستان نیز مرکزی علمی تأسیس خواهد شد که به تحقیق همه جانبه درباره قرآن و اشاعه فرهنگ والای آن در میان مردم تاجیک خواهد پرداخت.