توریسم یکی از صنایع دنیاست که همواره از بدو ورود خود به چرخه اقتصاد، از رشد فزاینده و چشمگیری برخوردار بوده و به عنوان بزرگترین منبع درآمد ارزی و اشتغالزایی در کنار صنایعی مانند نفت و پتروشیمی خود را مطرح کرده است.از دیدگاه برخی کارشناسان، به همان حال که این صنعت می تواند دستاوردهای اقتصادی - اجتماعی مثبتی در بر داشته باشد، گاه به دلیل عدم کنترل صحیح و مدیریت عالی، می تواند به عنوان یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار، در بافت های منفی فرهنگی نیز مطرح شود.طبق ارزیابی های سازمان تجارت جهانی (WTO)، درآمد حاصله از این صنعت در سالهای اخیر به حجم مبادله ای بالغ بر 700 میلیارد دلار در سال رسیده است، در حالی که ایران به رغم برخورداری از پتانسیل های بالای میراث فرهنگی، طبیعی و جاذبه های اکوتوریستی، در میان 150 کشور عضو سازمان جهانی جهانگردی، رتبه 75 و حتی در بهترین شرایط زمانی، 68 را به خود اختصاص داده و از این رقم 700 میلیارد دلاری نیز در خوشبینانه ترین حالت، رقمی پایین تر از یک میلیارد دلار درآمد دارد.

با پدیدار شدن نقش صنعت گردشگری در توسعه پایدار و ثبات امنیت و اعتلای اقتصادی در نظام جدید مبادلات اقتصادی - فرهنگی ، بیشتر کشورهای جهان بر آن شده اند تا با سرمایه گذاری های قابل توجه در این صنعت در هر سه حوزه نامبرده شده، تصویر جدیدی را در حوزه های ارتباطی و اطلاع رسانی خود ترسیم کنند. به عنوان نمونه مسئولان گردشگری تایوان تخمین زده اند که درسال جاری شمار بازدیدکنندگان خارجی از کشورشان به 2/20 میلیون نفر خواهد رسید و این آماری است که به مراتب کمتر از حد انتظار مقامات دولتی این کشور محسوب می شود.
اسپانیا، ایتالیا، انگلیس و مصر نیز از جمله کشورهایی هستند که برنامه های کلانی را در این زمینه تدارک دیده اند. به واقع آنچه این کشورها را ترغیب به سرمایه گذاری های قابل توجه در گردشگری می کند، افزون بر مبادلات ارزی و اقتصادی، ترسیم کشوری پیشرفته در امور فرهنگی و اجتماعی است.
ارزیابی های به عمل آمده، حاکی از آن است که اقتصاد تک محصولی و اتکای بیش از حد ایران به منابع نفتی، تا حد زیادی در عدم اولویت بخشی به مباحث مهمی مانند گردشگری و میراث فرهنگی نقش داشته است. این در حالی است که پادوکا عبدالغدیر ، وزیر فرهنگ و گردشگری مالزی پس از دیدار از تخت جمشید چنان به وجد آمد که خواستار تولید فیلم پرسپولیس از سوی ایران و ارائه آن در سطح جهان شد. او همچنین با ابراز تاسف از ویرانی این بناها به نمایندگی از سوی جهانیان، خواستار ترمیم این بنا شد.
تاثیربخشی، ابهت و شکوه دستاوردهای تمدن ایران، تنها در یک وزیر مالزیایی خلاصه نمی شود. چندی پیش رئیس جمهور چین نیز در دیدار از پرسپولیس، سهم تمدن فارس را در تمدن جهانی، موثر و ماندگار توصیف کرد.
به جرات می توان مدعی بود که شاید رئیس جمهوری نیز با اتکا به همین مظاهر فرهنگی بود که ایده گفت وگوی تمدن ها را تئوریزه کرد؛ نظریه ای که در حقیقت در قطب مخالف برخورد تمدن ها، طرح ریزی شده از سوی ساموئل هانتینگتون بود.
منابع کارشناسی اذعان دارند که ایران در بخش هایی چون میراث فرهنگی، بعد اکوتوریسمی و جاذبه های مذهبی، توانمندی های زیادی دارد، اما اینکه چرا آمار گردشگران خارجی در ایران، در پایان هر سال و در تابلو زیر یک میلیون نفر ثابت می ماند، نکته ای است که باید دلایل آن را در بحث های زیرساختاری گردشگری جست وجو کرد.
شاید اگر طرح جامع گردشگری بعد از سالها سرانجام بهتری پیداکند بتواند تا حدودی به معضلات اصلی گردشگری کشور پرداخته و بانی حل مسائل نهفته و آشکار آن شود
برای پی بردن به چالش واقعی گردشگری ایران، کافی است که نگاهی به جهانگردی کشورمان در سال 57 بیندازیم.
طبق مدارک موجود در سال 57 رقمی بالغ بر 235 میلیون دلار ارز محل صنعت گردشگری به پیکره اقتصاد ایران تزریق شده است، این در حالی است که این رقم در مقایسه با درآمد کشورهایی مانند قبرس و تونس قابل مقایسه نیست، شاید از همین روی باشد که دکتر محمدتقی رهنمایی، استاد دانشگاه تهران از بیلان منفی 800 میلیون دلاری گردشگری در ایران خبر می دهد.
وی با تاکید بر جایگاه صنعتی گردشگری برای اصلاح ساختار اقتصادی کشور، می گوید: تردیدی نیست که توسعه گردشگری می تواند در زمینه های مختلف از جمله نظام اقتصادی کشور، نقش سازنده ای ایفا کند که البته تنها یکی از تبعات توسعه گردشگری است.
او معتقد است: وقتی پدیده ای به صورت زنجیره وار به هم وابسته است، خود به خود مکانیزم های خود را می طلبد، در حقیقت با وجود این توجیه که جریان توریسم در ایران می تواند سالیانه پنج میلیارد دلار درآمد ارزی ایجاد کند، تا زمانی که شرایط و بستر تحقق آن فراهم نشود، کسب درآمد پنج میلیاردی یک حرف و شعار است.
مشکلات کلان گردشگری را باید در سه محور خدمات، تسهیلات و تبلیغات جهانگردی بررسی کرد. از آنجا که شتاب چرخ های محرکه گردشگری و رونق فعالیت های ایرانگردی بیش از سرمایه گذاری مادی نیازمند سرمایه گذاری فرهنگی است، باید سه محور فوق را به عنوان سه شاخص تاثیرگذار در فرآیند توسعه گردشگری محسوب کرد که در یک مجموعه کلی هریک از بخش ها جزئی از بخش دیگر را می پوشاند. از این رو در تعیین استراتژی بخش گردشگری به منظور دستیابی به اهداف کمی و سیاست های کلی، عوامل فرهنگی یاد شده به نحو چشمگیری خود را در نظام کلی صنعت توریسم نشان می دهند.
در حال حاضر 213 هتل یک ستاره، 190 هتل دو ستاره، 56 هتل سه ستاره، 26 هتل چهار ستاره و 9 هتل پنج ستاره در کشور مشغول فعالیت هستند.
در این هتل ها کماکان از پذیرش کارت های اعتباری جهانی خودداری می شود که اعتراضات زیادی را از سوی جهانگردان خارجی در پی داشته و دارد.
از این گذشته، نوع پراکندگی این هتل ها نیز در وضعیت چندان مناسبی قرار ندارد. خراسان و تهران در این نظام پراکنش در رده نخست جدول و زنجان در رده آخر قرار دارد. این در حالی است که این امر با پراکنش آثار تاریخی، چندان در تعامل نیست، خاصه آنکه عمده گردشگران وارد شده به ایران طبق آمارهای تفکیکی به منظور بازدید از آثار تاریخی سفر کرده اند.
شاید اگر طرح جامع گردشگری بعد از سالها سرانجام بهتری پیدا کند، بتواند تا حدودی به معضلات اصلی گردشگری کشور پرداخته و بانی حل مسائل نهفته و آشکار آن شود.
شواهد حاکی است که گردشگری در تلاش است تا به مرور به صنعت نخست دنیا تبدیل شود و افزایش سرمایه گذاری در زمینه صنعت گردشگری تاثیر بسیار مثبتی در میزان ایجاد اشتغال دارد
در هر صورت آمار واقعی ورودی جهانگردان خارجی، مسئله ای است که همواره طی سالیان گذشته محل مناقشه مدیران بخش گردشگری و کارشناسان بوده است. در حالی که مسئولان از آمار بالای یک میلیون نفری ورودی جهانگردان خارجی به ایران سخن می گویند، برخی کارشناسان و آگاهان امر مانند دکتر ورجاوند به صراحت، آمار واقعی جهانگردان خارجی را حداقل صد هزار و حداکثر 250 هزار نفر تخمین می زنند!
براستی میزان ورودی گردشگران به ایران چه تعداد استبرخی آمارها از گمرک جمهوری اسلامی ایران حاکی است که از یک میلیون و 411 هزار و 500 نفر ورودی به کشور در طول چهار ماه اول سال گذشته، تنها 431 هزار و 500 نفر خارجی بوده و حدود یک میلیون نفر بقیه نیز شهروندان ایرانی بوده اند.
عمده مسافران ورودی به کشور نیز از گمرک مهرآباد (22 درصد)، بازرگان (21 درصد) و مرز جلفا و سرو (12درصد) وارد کشور شده اند. آمار اعلام شده هرچند نسبت به سالهای گذشته از رشد خوبی برخوردار است، اما به هیچ وجه قابل قیاس با آمارهای جهانی - حتی در سطح خاورمیانه- نیست چون با وجود بحران های مالی موجود در خاورمیانه طی سال گذشته میلادی، میزان جهانگردان خارجی ورودی به خاورمیانه در شش ماه نخست سال گذشته میلادی، بیش از 12 درصد افزایش داشته است، در حالی که این وضعیت برای کشور ما در مجموع اتباع ایرانی و خارجی ورودی به ایران بیشتر از 23/3 درصد نبوده است.
در همین حال، سازمان جهانی جهانگردی (WTO) با ارائه گزارشی مبنی بر وجود ناامنی در خاورمیانه و تهدیدات گروه تروریستی القاعده در این منطقه اعلام کرد: خاورمیانه توانسته است با رشدی بسیار سریع، خود را به کشورهای صاحب قدرت در این صنعت نزدیک تر کند و کشورهای این منطقه به سرعت در حال گسترش روابط توریستی خود با کشورهایی نظیر آلمان، ایتالیا، مصر، کره جنوبی، چین و ... هستند.از آغاز سال 2005 میلادی تاکنون، بیش از 15 میلیون و 348 هزار توریست وارد خاورمیانه شده اند که این آمار رکوردی جدید محسوب می شود.
خبری دیگر از سازمان جهانی جهانگردی حاکی است که همزمان با توسعه گردشگری در خاورمیانه، تعداد مراکز اقامتی و رستوران ها نیز در کشورهای این منطقه افزایش یافته و افزایش مسافران ورودی به خاورمیانه سبب افزایش سرمایه گذاری ها در ساخت و ساز مراکز اقامتی و رستوران ها شده است.
همچنین در مدت یک ماه، تعداد 24 میلیون نفر توریست چینی به شرق آسیا سفر کردند که مهمترین مقصد این جهانگردان، بانکوک، هنگ کنگ، سنگاپور و سئول بوده است.
بررسی این آمار بالغ بر 75 درصد رشد را نسبت به مدت مشابه سال گذشته نشان می دهد و مسئولان گردشگری این چهار مقصد، امیدواری زیادی دارند که با بهبود کامل اقتصادی در شرق آسیا، این آمار تا پایان سال جاری میلادی به 75 میلیون جهانگرد چینی افزایش یابد.
متعاقبا سازمان گردشگری ماکائو نیز اعلام کرد: این کشور توانسته با رشدی بی سابقه، 7 میلیون توریست را از ابتدای سال 2005 جذب کند و این آمار نشان دهنده رشد 51 درصدی نسبت به مدت مشابه سال گذشته است.
سازمان آمار و اطلاعات دولت مالزی نیز در گزارشی اعلام کرد: تعداد بازدیدکنندگان از این کشور در ماه آوریل سال جاری در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، دو برابر افزایش یافته که بیشتر آنان از کشورهای همسایه از جمله سنگاپور و تایلند بوده اند.
در اروپا و در انگلستان نیز طی ماه های مارس و مه سال جاری میلادی، بیش از 6 میلیون و 500 هزار توریست خارجی از این کشور دیدن کرده اند که این آمار نشان دهنده رشد 30 درصدی صنعت گردشگری بریتانیا در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته است و این تعداد ورود جهانگرد به این کشور، معرف بالاترین ورود توریست به این کشور بوده و در واقع رکوردی جدید به شمار می رود. در این میان بیشترین آمار جهانگردان خارجی در انگلیس را اتباع اروپای غربی و کمترین آنها را نیز شهروندان آمریکای شمالی تشکیل می دهند.
با عنایت به داشتن تمدن و پیشینه تاریخی غنی، ایران یکی از 10 کشور برتر دنیا به لحاظ فرهنگ و تاریخ محسوب می شود. ایران این موقعیت را مدیون بناهای تاریخی است که نه تنها آسیب ندیده اند، بلکه در وضعیت خوبی هستند
نتایج یک تحقیق در کشورمان نیز حاکی است که ایران سالیانه حدود یک میلیارد دلار بابت مسافرت های اتباع خود پرداخت کرده و به تعبیری هر خانواده ایرانی که به طور متوسط پنج عضو دارد، سالانه 85 دلار از سهم تولید ملی خود را بابت رونق این بخش به بازاربرده است.
طبق پیش بینی WTO تا سال 2020 میلادی، تعداد جهانگردان به رقمی بالغ بر 1/6 میلیارد نفر خواهد رسید. بر اساس آمار ارائه شده از همین سازمان، بیش از 50 درصد معضل اشتغال در کشورهای در حال توسعه از طریق توسعه این صنعت قابل حل است، به گونه ای که طبق مطالعات شورای جهانی مسافرت و توریسم (WLTL) تعداد مشاغل مستقیم و غیر مستقیم حاصله از توریسم در سال 1996 برابر با 290 میلیون شغل و درآمد حاصله از آن نیز برابر با 3/4 تریلیون دلار بوده است و پیش بینی می شود تا سال 2005 تعداد مشاغل این بخش به 338 میلیون شغل برسد.
همچنین طبق بررسی های سازمان جهانی جهانگردی، در سال 1995 حدود 567 میلیون مسافر در جهان جابه جا شدند و ارزیابی های موجود حاکی از آن است که در سال 2010 این تعداد به یک میلیارد نفر برسد و این در حالی است که هنوز طبق اعلام برخی مقامات گردشگری، سهم ایران از بازار گردشگری حدود پنج صدم درصد است!
برپایه همین تحقیقات، برخلاف ارقام توریسم جهانی، متناظر این ارقام در ایران چندان رضایتبخش و مطلوب نیست، به گونه ای که طبق برآوردهای WTO در سال 2000، ایران از لحاظ تعداد جهانگردان با یک میلیون و 8 هزار نفر در رتبه 68 و از نظر درآمد ارزی حاصل از آن نیز با 477 میلیون دلار در مرتبه 77 در سطح جهان قرار داشته است.سهم کشورمان از درآمدهای گردشگری به تناسب سالهای مختلف در قبل از انقلاب اسلامی نیز بین سه تا چهار درصد و بعد از آن نیز بین پنج تا هفت درصد نوسان داشته و در سالهای اخیر به حدود 10 درصد افزایش یافته است که باتوجه به این وضعیت و ثابت بودن سایر شرایط در سال 1384 سهم ایران از تعداد جهانگردان بین المللی، در حدود دو میلیون نفر و با پیش فرض کسب درآمد سرانه 50 دلار از محل ورود هر جهانگرد، درآمدی به اندازه یک میلیارد دلار برآورد شده که این رقم در قیاس با چرخه 700 میلیاردی اقتصاد جهانی جهانگردی، رقم قابل توجهی به شمار نمی آید.
شواهد حاکی است که گردشگری در تلاش است تا به مرور به صنعت نخست دنیا تبدیل شود و افزایش سرمایه گذاری در زمینه صنعت گردشگری، تاثیر بسیار مثبتی در میزان ایجاد اشتغال دارد.
فرانچسکو فرانیالی با بیان جمله بالا با اشاره به ترکیه اعلام کرد که هم اکنون بیش از یک میلیون نفر در صنعت گردشگری این کشور مشغول به فعالیت هستند، با این حال این امکان وجود دارد که طی پنج تا شش سال آینده این رقم به سه میلیون نفر افزایش یابد. این رقم شاید در نوع خود زیاد به نظر می آید، اما باتوجه به رخدادهای بین المللی در حوزه توریسم، چندان اغراق آمیز نیست چون طبق آمارهای موجود در سال گذشته حدود 700 میلیون نفر جهانگردی کرده اند که پیش بینی می شود این رقم تا سال 2020 به 5/1 میلیارد نفر برسد.
در همین حال، مقامات گردشگری کشورمان اعلام کرده اند که در افق 20 ساله، دولت تلاش دارد تا دودرصد از گردشگران بین المللی را به ایران جذب کرده و در طول این 20 سال به درآمدی بالغ بر 25 میلیارد دلار دست یابد. بر همین اساس چهار برنامه توسعه پنج ساله را در پیش داریم که در این برنامه ها، رشدی برابر با 30، 20، 15 و 10 درصد برای گردشگری پیش بینی شده است.
البته رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشورمان رسیدن به چنین جایگاهی را در گرو 30 میلیارد سرمایه گذاری دانسته و به دبیر کل WTO گفته است که از این رقم، پنج میلیارد دلار سرمایه گذاری دولتی و بقیه مربوط به سرمایه گذاری های بخش خصوصی خواهد بود که در این میان سرمایه هایی نیز جذب شده است.
فرانیالی نیز در سفر به ایران گفت: در این واقعیت که ایران می تواند و خواهد توانست یکی از مقاصد مهم گردشگری در منطقه یا جهان باشد، تردیدی نیست و این امر به دلیل پتانسیل های فراوان موجود در زمینه گردشگری در ایران است.دبیر کل WTO افزود: با عنایت به داشتن تمدن و پیشینه تاریخی غنی، ایران یکی از 10 کشور برتر دنیا به لحاظ فرهنگ و تاریخ محسوب می شود. ایران این موقعیت را مدیون بناهای تاریخی است که نه تنها آسیب ندیده اند، بلکه در وضعیت خوبی هستند و فراتر از همه اینها، میهمان نوازی و پذیرایی گرم ایرانیان، این کشور را به مکانی ایده آل برای توسعه و ایجاد یکی از قوی ترین صنایع گردشگری دنیا تبدیل کرده است.
اما با این وجود شواهد امر حاکی از آن هستند که بسترهای لازم توسعه این صنعت هنوز در کشور ما فراهم نشده است، به گونه ای که در ایام سال نو که از آمار 40 میلیون سفر در کشور خبر داده شد، بلافاصله از سوی برخی مدیران اعلام شد که درصد بسیار کمی از مسافران در هتل ها و مراکز اقامتی کشور سکنی گزیده اند و به قول دکتر علی رحیم پور حدود 12 میلیون مسافر، شب ها را در خیابان ها به سر بردند و این چیزی است که در تعاریف رایج حوزه گردشگری نمی گنجد. به عبارت دیگر جذب گردشگران داخلی مستلزم استاندارد کردن تمامی خدمات و مباحث گردشگری از جمله مراکز اقامتی، تاسیسات جهانگردی، به روز کردن موزه ها، ناوگان حمل و نقل ریلی، هوایی و دریایی و ... است.
به قول دکتر شفیع زاده، بر اساس پیش بینی سازمان جهانی جهانگردی، پس از بهبود صنعت توریسم در اواسط سال 2020 میلادی، حتی پایین ترین کشور در فهرست 20 کشور توریست پذیر جهان در این سال، 50 میلیارد دلار درآمد از این صنعت نصیب خود خواهد کرد و حد متوسط درآمد کشورهای توریست پذیر در این سال 50 میلیارد دلار خواهد بود. به عبارت دیگر بر مبنای جغرافیای طبیعی، موقعیت تاریخی و جاذبه های فرهنگی باید از درآمد جهانگردی بین المللی در سال 2020 میلادی، سهم واقعی ایران بالغ بر 50 میلیارد دلار در سال باشد (!) اما پیش بینی این موضوع که تا آن سال چه حد از این درآمد تحقق خواهد یافت، عملا در واقعیت مقدور نیست. البته مطالب بالا مبین این موضوع نیست که بخواهیم همه چیز را سیاه و منفی نشان داده و تنها به اصطلاح آیه یأس بخوانیم.
در همین راستا، مدیر کل تدوین استانداردهای فنی و نظارت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، از پیشنهاد مشترک سازمان متبوع خود و سازمان توسعه تجارت ایران و مصوبه شورای عالی صادرات در راستای رفع موانع و محدودیت های موجود درخصوص ورود جهانگردان بین المللی به ایران و همچنین حمایت از دفاتر خدمات مسافرتی و جهانگردی فعال در تورهای ورودی خبرداد.
با اجرای این مصوبه در مقابل هر جهانگرد ورودی به کشورمان توسط دفاتر خدمات مسافرتی خصوصی، مبلغ 30 دلار و از سایر کشورها 10 دلار جایزه صادراتی پرداخت می شود.
سازمان میراث فرهنگی و گردشگری نیز در راستای بازاریابی و انجام تبلیغات گسترده جهت جذب جهانگردان خارجی، موظف است معادل 50 درصد هزینه های تبلیغاتی و بازاریابی دفاتر خدمات مسافرتی فعال در تورهای ورودی را پرداخت کند. وزارت امور خارجه نیز باید بدون دعوتنامه برای جهانگردان خارجی روادید گردشگری صادر کند.
همچنین سازمان میراث فرهنگی و گردشگری باید با همکاری جامعه تخصصی تورگردانان ایران، دوره های آموزشی لازم را جهت آموزش هتلداران، رستوران داران، راهنمایان تور و سایر موسسات مربوطه برگزار کند.
سازمان توسعه تجارت ایران هم موظف است که بخشی از هزینه های خرید و تجهیز غرفه دفاتر خدمات مسافرتی فعال در نمایشگاه های بین المللی گردشگری را پرداخت کند. به دفاتر خدمات مسافرتی فعال در امر تورهای ورودی، اجازه داده شده که حداکثر تا پایان سال 1384 نسبت به واردات 300 دستگاه اتومبیل توریستی با ظرفیت حداقل هفت نفر و حداکثر 20 نفر با نظارت سازمان مذکور و با معافیت از 50 درصد سود بازرگانی اقدام کند.
دکتر رحیم پور، درخواست دفاتر کنسولی و نمایندگی های سیاسی ایران از گردشگران جهت ارائه دعوتنامه از یکی از مسئولان و دفاتر خدمات مسافرتی وگردشگری ایرانی را از جمله موانع ورود جهانگردان به کشورمان و این موضوعات را باعث افزایش هزینه صدور روادید، طولانی شدن زمان روادید و عملا انصراف گردشگران از سفر به ایران می داند.
وی در پایان اظهار امیدواری کرد که با ارائه مشوق های ذکر شده، از مجموع 1500 دفتر خدمات مسافرتی که در بخش تورهای خروجی فعالیت می کنند، حداقل بیش از نیمی از آنها به سوی جذب گردشگر به ایران روی بیاورند و به جای معرفی کشورهای خارجی در ایران، اقدام به معرفی جاذبه های گردشگری اسلامی و ملی و طبیعت منحصر به فرد ایران در بازارهای بین المللی گردشگری کنند تا کشور ایران به سهم و جایگاه اصلی خود در بازار جهانی جهانگردی دست یابد.

منبع: / ماهنامه / ویژه نامه ماه همشهری ۱۳۸۴/۰۵/۰۵
نویسنده : مجتبی پارسا