فهرست عناوین

‌ نویسنده : مرتضی کریمی‏ نیا

‌ آدرس اینترنتی: http://www.tebyan.net/index.aspx‌pid‌19667&BookID‌29917&Language‌1 ‌

‌

نخستین مجلد از دایرة‏المعارف قرآن از سوی انتشارات بریل در لیدن (هلند) در سال 2001 میلادی منتشر شد. این اثر که تقریبا با دو سال تأخیر انتشار می‏یابد، دارای 5 جلد و 1000 مدخل است و جلد نخست آن حاوی مقالات حرف A تا D است. سرویراستار این دایرة‏المعارف خانم جیْن دَمِن مک‏اولیف، استاد دانشگاه جُرج تاوْن (آمریکا) است که چهارتن از معروف‏ترین قرآن پژوهان و اسلام شناسان غربی وی را در این راه یاری می‏کنند.

این چهارتن عبارتند از: کلود ژیلیو، از دانشگاه اِکس-آن-پروانْس (فرانسه)؛ ویلیام گراهام از دانشگاه هاروارد (آمریکا)؛ وَداد قاضی از دانشگاه شیکاگو (آمریکا)؛ اَندرو ریپین از دانشگاه ویکتوریا (کانادا). همچنین هیأت مشاوران ارشد در این دایرة‏المعارف عبارتند از: نصر حامد ابوزید از دانشگاه لیدن (هلند)؛ محمد ارکون از دانشگاه سوربن (فرانسه)؛ گرهارد بورینگ از دانشگاه ییل (آمریکا)؛ جرالد هاوْتینگ از دانشگاه لندن (انگلستان)؛ فِرِد لیمهاوس از دانشگاه گرونینگن (هلند)؛ آنگلیکا نویْوِرت از دانشگاه برلین (آلمان).

هریک از مقالات کوتاه یا بلند این دایرة‏المعارف، نوشته یکی از محققان مسلمان یا غیرمسلمان است که در دانشگاه‏های اروپا، کانادا، آمریکا و نیز برخی کشورهای اسلامی به تدریس و تحقیق در زمینه مطالعات قرآنی اشتغال دارند. در این جلد نخست از دایرة‏المعارف، مؤلفان مسلمانی چون نصر ابوزید (مصری)، محمدعلی امیرمعزّی (ایرانی)، محمد ارکون (الجزایری)، وائِل حَلاّق (فلسطینی)، مستنصر میر (پاکستانی)، عبدالعزیز ساشادنیا (تانزانیایی) و محسن ذاکری (ایرانی) به تألیف مقاله پرداخته‏اند. همچنین شماری از قرآن پژوهان معروف غربی مانند هربرت بِرگ، جان برتُن، هریبرت بوسه، فردریک دنی، هریبرت آیزنشتاین، ریچارد مارتین، هارالد موتسکی، اَندرو ریپین، اُری رُبین، مایکل سِلْز و آلفورد ولچ، تألیف بخشی از مقالات جلد نخست این دایرة‏المعارف را برعهده داشته‏اند.

طرح تدوین و انتشار دایرة‏المعارف قرآن نخستین بار در سال 1993 در ملاقات میان خانم مک‏اولیف و آقای پری بیرمان از مسؤولان انتشارات بریل مطرح شده و بلافاصله پس از تأیید و قبول آن از سوی این انتشاراتی مهم، چهار تن از محققان قرآن‏پژوه غربی به نام‏های وَداد قاضی، کلود ژیلیو، ویلیام گراهام و اَندرو ریپین شورای ویراستاری این دایرة‏المعارف را تشکیل داده‏اند. اینان با دعوت از معروف‏ترین نویسندگان و محققان قرآنی در دانشگاه‏های سراسر جهان کوشیده‏اند کتابی مرجع در مطالعات قرآنی امروزی فراهم آورند که در این حوزه تخصصی، جدیدترین اطلاعات و پژوهش‏ها را به خوانندگان و علاقه‏مندان مباحث قرآنی ارائه دهد. این طرح مشابه با طرح انتشار دایرة‏المعارف اسلام توسط همین ناشر در لیدن (هلند) است که به گونه‏ای بسیار وسیع‏تر به تمامی مباحث و مطالعات اسلامی می‏پردازد. با این همه، نباید از یاد برد که مقالات دایرة‏المعارف قرآن همگی صرفا از منظری قرآنی و یا مرتبط با قرآن تألیف می‏شوند، اما در دایرة المعارف اسلام، نگاه مؤلفان وسیع‏تر و کلی‏تر است و به همین جهت بسیاری از مدخل‏های دایرة‏المعارف قرآن در دایرة‏المعارف اسلام وجود ندارند.

1

از آن‏جا که قصد سرویراستار و هیأت ویراستاری این دایرة‏المعارف، تهیه دانشنامه‏ای جامع و مرجع در حوزه مطالعات قرآنی بوده است، اعتنای ایشان به مباحث قدیم و موضوعات جدید به‏یکسان است. بر این اساس، مدخل‏های این دایرة‏المعارف بر دو گونه‏اند: گونه نخست که اکثریت مقالات را تشکیل می‏دهند، به معرفی شخصیت‏های مهم، مفاهیم، مکان‏ها، ارزش‏ها و حوادث مهمی می‏پردازند که مستقیما در خود قرآن به آنها اشاره شده است و یا اموری هستند که اهمیت و ارتباط نزدیکی با متن قرآن دارند. نمونه آنها مقالات ابراهیم، هارون، علی بن ابی‏طالب، کهف، ارتداد، تابوت عهد، عرفات، تدفین، بَدر، بسمله، نسخ و جز آن است. دسته دوم از مقالات این دایرة‏المعارف به مباحث و موضوعات مهم در حوزه مطالعات قرآنی می‏پردازند. چند نمونه از این دست مدخل‏ها عبارتند از: پژوهش‏های قرآنی معاصر، قرآن و کامپیوتر، تقویم و قرآن، هنر و معماری، کنترل موالید، باستان‏شناسی و قرآن، و زبان و خط عربی. در این هر دو دسته مقالات، هم اطلاعات و منابع کهن اسلامی، و هم تحقیقات، نظریات و متون جدید قرآنی مدّ نظر بوده است.

در انتخاب و نام‏گذاری مدخل‏های این دایرة‏المعارف شیوه‏ای رعایت شده است که در دایرة‏المعارف اسلام سابقه ندارد. ویراستاران و هیأت علمی این دایرة‏المعارف در نام‏گذاری مدخل‏ها، بنا را بر انگلیسی بودن واژه گذاشته‏اند و معروف‏ترین اصطلاحات و اسامی اسلامی را بر مبنای تلفظ عربی‏شان آوانگاری نکرده‏اند، بلکه همواره کوشیده‏اند تا حد امکان از معادل‏های انگلیسی و لاتین متداول در متون و ادبیات غربی استفاده کنند. مثلاً به جای نسخ (Naskh)، از Abrogation و به جای تشبیه (Tashbih) از Anthropomorphism و به جای جاهلیت (Jahiliyya) از ترکیب Age ofIgnorance استفاده کرده‏اند. ایشان حتی اسامی خاص و اعلامی چون آدم، ابراهیم، هارون، هابیل، قابیل، یأجوج و مأجوج، داوود و مانند آن را همانند دایرة‏المعارف اسلام بر اساس تلفظ عربی آوانگاری نمی‏کنند، بلکه بر مبنای ادبیات کتاب مقدس، معادل‏هایی انگلیسی چون ,David Aaron, Abraham و ... را به کار می‏برند. تنها یک استثنا موجود است و آن در مواردی است که یک اصطلاح یا اسم خاص مانند "ذوالکفل" معادلی در فرهنگ انگلیسی نداشته باشد که در اینجا Dhul-Kiflرا با آوانگاری عربی مدخل قرار داده‏اند. این روش هر چند برای غربیان مفهوم‏تر و مقبول‏تر است، این ایراد را دارد که از سیستم جامعی جهت ارجاع مدخل‏های هم‏معنا، بی‏بهره است.

کوتاهی و بلندی مقالات و به‏طور کلی، انتخاب برخی مدخل‏های این دایرة‏المعارف، گاه مایه شگفتی ما مسلمانان در کشورهای اسلامی می‏شود. این از آن روست که معیار گزینش مدخل‏ها و کوتاهی و بلندی مقالات در این دانشنامه، فضای خاص مطالعات قرآنی در دانشگاه‏های غربی و علاقه و سلیقه ایشان است. فی‏المثل مقالات بسیار کوتاهی به ابوبکر، تابوت عهد، ابولهب اختصاص داده شده است و در عوض مدخل هایی مانند رنگ‏ها (Colors)، حیات حیوانات (Animal Life)، نان (Bread)، و آناتومی در قرآن (Anatomy) با تفصیل فراوانی تألیف شده‏اند. از همین منظر مدخل‏هایی در این دایرة‏المعارف می‏یابیم که به هیچ وجه قرآنی نیستند، اما به دلیل اهمیت مذهبی و اجتماعی‏شان مورد توجه دست اندرکاران کتاب قرار گرفته‏اند. مثلاً فرقه‏های جدیدالتاسیسی چون بهائیّه در ایران و احمدیّه (قادیانیه) در هند از آن جهت که اعتقادات خاصی درباره متن قرآن دارند، هریک دارای مقاله‏ای در این دایرة‏المعارف هستند. افزون بر این "آمریکایی‏های آفریقایی" (‌ مسلمانان سیاه آمریکا که نژاد آفریقایی دارند) با عنوان African Americans مدخل قرار گرفته‏اند و مقاله‏ای درباره آنها و قرآن مخصوصشان (the Holy Koran of the Moorish Science Temole of America)تألیف شده است، چراکه این گروه در میان فرقه‏های اسلامی موجود در کشورهای غیراسلامی، اعتقادات خاصی درباره اسلام و همچنین قرآنی مخصوص به خود دارند. بنابراین می‏توان حدس زد که هرچند غربیان و پژوهش‏گران غیر مسلمان شاید بتوانند از همه مقالات کوتاه و بلند و غث و سمین در این دایرة‏المعارف بهره اطلاعاتی کسب کنند، اما برای ما مسلمانان در کشورهای اسلامی تنها آن دسته از این مقالات مفید و بااهمیت است که یا موضوع و مسأله‏ای تازه را معرفی می‏کنند و یا مسائل قدیمی قرآنی را همراه با نظریات و تحقیقات جدید تحلیل و بررسی می‏کنند.

در پایان برخی از مقالات مهم و خواندنی از جلد نخست این دایرة‏المعارف را معرفی می‏کنیم:

2

1ـ جمع و تدوین قرآن (Collection of the Qur''an)

نوشته جان برتُن، استاد بازنشسته دانشگاه سنت اندروز (انگلستان). وی که کتابی با همین عنوان در سال 1977 تألیف کرده است، معتقد به جمع قرآن در زمان حیات خود پیامبر اکرم (ص) است. جان برتُن مقاله مهم دیگری با عنوان نسخ (Abrogation) در همین دایرة‏المعارف تألیف کرده است.

2- قرآن و پژوهش‏های انتقادی معاصر Contemporary Critical Practice and the Quran

نوشته محمد ارکون، استاد دانشگاه سوربن (فرانسه). ترجمه‏ای عربی از این مقاله با عنوان «القرآن و الممارسات النقدیة المعاصرة» در کتاب زیر چاپ شده است: محمد ارکون، الفکر الاصولی و استحالة التأصیل: نحو تاریخ آخر للفکر الاسلامی، ترجمه هاشم صالح، بیروت، دارالساقی، 1999، ص 17-77. این مقاله که به بررسی مهم‏ترین نگاشته‏ها و رهیافت‏های چند دهه اخیر در زمینه قرآن می‏پردازد، به دلیل توجه غالب مؤلف به منابع فرانسوی، از جامعیت تامّ و تمامی برخوردار نیست، اما در میان مقالات بسیار اندک از این دست، اطلاعات بیشتری به‏دست می‏دهد.

3

3ـ جهان‏شناسی قرآن (Cosmology)

نوشته خانم آنگلیکا نویْوِرت، استاد دانشگاه برلین (آلمان). این مقاله دیدگاه قرآن را درباره انسان، جهان، افلاک، آسمان‏ها و زمین، جن و انس و زمان و مکان معرفی می‏کند؛ اما بخش اعظم و پایانی مقاله به بررسی داستان خلقت آدم از منظر قرآن اختصاص دارد و مؤلف در این بخش، آیات 26-48 سوره حجر، 71-85 سوره ص، 61-65 سوره اسراء، 115-123 سوره طه، 10-34 سوره اعراف و 28-39 سوره بقره را با یکدیگر مقایسه می‏کند. این آیات همگی داستان خلقت آدم و حوا، وسوسه‏های شیطان و هبوط آدم وحوا از بهشت را به گونه‏های مختلف بازگو می‏کنند. این مقاله مباحث مشترک و مرتبطی با مقاله «خلقت» (Creation) دارد که به قلم دنیل کارل پترسون با تفصیل فراوان در 17 ستون تألیف شده است.

4

4ـ قرآن و تقویم زمانی (Chronology and the Quran)

نوشته گرهارد بورینگ، استاد دانشگاه ییل (آمریکا). این مقاله بلندِ 40 ستونی به تحلیل گزارش‏های قرآن از تقویم زمانی حوادث می‏پردازد، اما بیشتر به رویدادهای مربط به زمان حیات پیامبر توجه دارد و به دلیل پرداختن به اموری چون حروف مقطعه، مکی و مدنی، تشریع نماز و مانند آن بیشتر به تقویم خود قرآن نزدیک است. در بخشی از این مقاله مروری نستبا کامل بر پژوهش‏های تاریخی-انتقادی مستشرقان درباره این موضوع آمده است.

5ـ حیات حیوانات در قرآن (Animal Life)

، نوشته هریبرت آیزنشتاین، استاد دانشگاه وین (اتریش). شش سوره قرآن کریم به نام حیوانات است و در بیش از دویست جای قرآن اشارتی کوتاه و بلند به وجوه مختلف حیات حیوانات آمده است. این مقاله اهمیت موضوع حیوانات در قرآن، پاره‏ای از مسائل کلامی و فقهی مربوط به حیوانات، وجوه نمادین در ذکر نام برخی از حیوانات، و در آخر، عناصر اصلی حیوان‏شناسی از منظر قرآن را بررسی می‏کند.