قرآن آخرین کتاب الهى و معجزه جاویدان آخرین پیامبر آسمانى و کامل ترین منشور و دستور هدایت و سعادت انسانها گرچه تنها کتاب هدایت بوده و مقصد آن رهنمونى بشریت تا واپسین روزگار حیات است و آموختن دانشهاى بشرى و تجربى وجهه همت آن نبوده است, اما اشارات گاه گاه قرآنى در زمینه هاى گوناگون دانش, خردمندان و دانشمندان را به شگفتى واداشته از ساییدن جبهه تسلیم و خضوع و اعتراف بر پیشگاه مبدأ نزول آن ناگزیرشان مى سازد. تعبیرات دقیق و عمیق قرآن را در مقوله هایى چون کیهان شناسى, ستاره شناسى, زیست شناسى, روان شناسى و… دانشمندان پس از قرنها تلاش و تحقیق و اکتشاف, اندک اندک دریافته و درمى یابند, و بدین سان معرفت و خشیت ایشان نسبت به حضرت پروردگار افزونى مى یابد: (انّما یخشى الله من عباده العلماء)

بى گمان دانشى که خشیت پروردگار را در پى دارد تنها دانشها و معرفتهاى عقلى و دینى نخواهد بود.

نوشتار زیر از سوى یکى از متخصصان دانش پزشکى که علم ادیان و ابدان را با هم جمع کرده در هر دو زمینه تألیفاتى دارند در نقد مقاله اى که در شماره پیشین این فصلنامه در باره چگونگى تولید و تکوّن شیر درج شده بود به نگارش درآمده است, و بیش از هرچیز دلیل بر آن است که باید دانشمندان رشته هاى مختلف از زاویه هاى گوناگون در آیات قرآن بیندیشند و گوهرهاى ناب اندیشه و معرفت و دانش را از آن اقیانوس بیکران فراچنگ آورند. پژوهشهاى قرآنى

مقـاله (نشـانه اى از اعجـاز علمى قرآن) نوشته آقـاى رضا هوشیار که در شمـاره 23ـ 24 مجله پژوهشهاى قرآنى درج شده است, اینجانب را برآن داشت تا درباره مبناى تولید و ترشح شیر مطالبى را هرچند کوتاه عرضه کنم تا به خواست خدا مشمول (خیرالکلام قلّ و دلّ) گردد.

تولید و ترشح شیر را از نظر فیزیوبیولوژیکى مى توان درست و دقیق, همان دانست که خداوند به ایجازى اعجازآمیز در یک عبارت (من بین فرث و دم) بیان فرموده است: (و إنّ لکم فى الأنعام لعبرة نسقیکم ممّا فى بطونه من بین فرث و دم لبناً خالصاً سائغاً للشاربین) نحل 66

به این معنى که مى دانیم ترکیب شیر از مواد غذایى هضم شده در روده یا (کیموس) که همان (فرث) یا تفاله هاى مواد هضمى باشد به وسیله عروق مویینه منتشر در پرزهاى ریز و درشت مخاط روده گرفته و برداشت مى شود. سپس از طریق جریان خون عمومى بدن, عروق پستانى, این مواد غذایى را دریافت کرده به غدد تولید کننده شیر که به شکل خوشه هایى متعدد در دو پستان قرار گرفته است مى رساند. پس از آن, این غدد, مواد لازم ترکیب کننده شیر را از عروق پستانى انتخاب کرده براى تولید شیر در اختیار سلولهاى مخصوص خود قرار مى دهد تا به عنوان مواد سازمان دهنده شیر مورد استفاده واقع شود.

اما کار تولید و ترشح شیر, تنها به وجود و دریافت مواد ترکیب کننده شیر محدود نخواهد شد, چون عامل دیگرى که در این فرآیند, مهم و کارساز مى باشد ترشحات هورمونى و امواج عصبى خاصى است که فقط از طریق (خون) جریان و تأثیر آن مى تواند زمینه سازى و فراهم گردد.

1

به این معنى که تحریک نوک پستان به وسیله مکیده شدن یا هر نوع محرک لمسى و یا فشارنده, موجب انگیزش امواج عصبى از پستان به (هیپوتالاموس) شده, در آنجا فرمان شروع کار به وسیله ترشح هورمون مخصوصى به نام هورمون آزاد کننده شیر (R.H.) با هدف تحریکى غده (هیپوفیز) از طریق خون صادر مى شود.

سپس با تحریک هیپوفى,ز دو هورمون مستقل, یکى به نام هورمون (پرولاکتین) از قسمت قدامى و هورمون دیگرى به نام (اُکسى تولین) از بخش خلفى آن ترشح شده پیام یا دستور تولید و جریان شیر را توسط خون به پستان مى رساند.

هورمون (پرولاکتین) دستور ترشح شیر را به غدد شیرى پستان ابلاغ کرده و آنها را براى تولید شیر آماده و تحریک مى کند; در حالى که هورمون (اُکسى تولین) پیام یا دستور خروج شیر را به عضلات صاحب جدار مجارى شیرى رسانده و با انقباض این عضلات, شیر تولید شده به سینوس هاى شیرى واقع در (آرئول) یا هاله پستان که کمى بالاتر از نوک پستان قرار داشته و به شکل قسمت سیاهرنگى به نام ماهک معروف است منتقل مى شود, و به این ترتیب تولید و جریان شیر با بهره گیرى از دو سیستم گوارشى و خونى با استفاده از عوامل غذایى و هورمونى موجود در این دو سیستم صورت مى گیرد.

از این رو مى بینیم که اگر هر یک از دو سیستم به نحوى دچار مشکل یا اختلال عمل گردد تولید جریان شیر دستخوش آسیب و وقفه خواهد شد. چون بسیارى از حیوانات یا انسانها هستند که هر چند تغذیه مناسب دارند و غذاى هضم شده فراوان از روده آنها جذب مى شود و از راه عروق به غدد شیرى آنها مى رسد, ولى چون جریان عصبى هورمونى آنها که به وسیله خون باید اداره شود و ترشحات هورمونى لازم را به سیستم تولید و ترشح پستانى برساند, به نحو مطلوب صورت نمى گیرد, لذا غدد شیرى فقط از محتویات هضمى روده (فرث) بهره گیرى کرده و سهم مؤثرى از مواد هورمونى خون (دم) دریافت نمى کنند, و بنابراین توانایى شیردهى را نخواهند داشت.

و یا با همین مکانیسم مى بینیم مادرانى که دچار اضطراب, خستگى, کم خوابى یا عوارض خفیف عصبى دیگر بوده و یا مبتلا مى شوند تولید و ترشح شیر آنها نقصان یافته یا قطع مى گردد و با بهبود حالات هیجانى و تنشهاى عصبى جریان شیرشان نیز دوباره عادى مى شود; و در طب درمانى هم غالباً به منظور افزایش شیر مادران داروهاى آرام کننده محور هیپوتالامو هیپوفیزى را تجویز مى کنند, تا تولید و جریان شیر را افزایش دهند.

و هم چنین یکى از راهکارهاى ترویج تغذیه با شیر مادر, تشویق مادر به داشتن اعتماد به نفس و توصیه به تصمیم گیرى اش براى شیردهى به فرزند خود مى باشد, چون تا سیستم عصبى مادر آمادگى و تمایل به شیردهى نداشته باشد و محور هیپوتالامو هیپوفیزى رضامندى نداشته و در آرامش نباشد, ترشح هورمونهاى مخصوص تولید و ترشح شیر به راحتى صورت نگرفته و شیردهى میسر نمى شود.

هم چنین مطالعات مختلف در دامدارى ها نشان داده است که بین دو دسته دام با رعایت همه شرایط یک مطالعه علمى, دامهایى که محل نگهدارى آنها از نظر بهداشتى مناسب تر بوده و از شنیدن آهنگهاى ملایم موسیقى نیز برخوردارى داشته اند میزان و مدت شیردهى آنها زیادتر بوده است.

2

بدین ترتیب مى بینیم که موارد فوق مى تواند به روشنى بیانگر نقش مؤثر ترشحات غدد درون ریز و محصولات آنها باشد که با سرعت زیاد جریان موج خونى, اعضاى بدن را به تأثیر و تأثّر واداشته تولید وجریان شیر را موجب مى شود و عظمت اعجازآمیز کلام الهى را متجلى مى کند.

بدیهى است این مختصر فقط به عنوان ذکر مطالب کلى و سرفصل هایى از موضوع مکانیسم تولید و ترشح شیر است که متناسب با سطح غیرتخصصى آن نشریه دراین زمینه مى باشد, وگرنه مسائل تخصصى و تحقیقات وسیع این موضوع را در صدها مجله و کتاب موجود که پیوسته بر دامنه پژوهش و تعداد مقالات منتشر شده آنها افزوده مى شود مى توان مطالعه کرد.

مأخذهاى کلى:

فیزیولوژى گایتون , بخش غدد سیسیل, بخش غدد اندروکرین نلسون, بخش غدد درون ریز هاریسون. بخش 5 کتاب Saefation تألیف مارگارت نول و ماریان نیفرت.

کتاب تغذیه در قرآن تألیف دکتر سیدمحمدرضا نورى; کتاب بهداشت خانواده همان نویسنده.