تغییر موضع رهبران آنکارا در خصوص دولت سوریه به دنبال اوج گرفتن ناآرامی های برخی شهرهای این کشور موجب شد تا آنکارا در صف نخست حامیان تغییر دولت در دمشق قرار گیرد و اعمال تحریم های جدید نشانه جدی بودن عزم ترکیه برای جامه عمل پوشاندن به این هدف بوده است.
به دنبال فشارهای اخیر اتحادیه عرب و ترکیه برای امضای پروتکل حضور ناظران خارجی در بحران سوریه و نیز پذیرش شروط اتحادیه مذکور و آنکارا از سوی دمشق، پاسخ منفی مقامات سوری به این درخواست ها موجب شد تا آنکارا به موازات تصمیم اعضای اتحادیه عرب برای مجازات دمشق به صورت جداگانه ای اعمال تحریم هایی را علیه دولت سوریه اعلان نماید.
'احمد داود اوغلو' وزیر امور خارجه ترکیه در نهم آذرماه جاری با این اظهار نظر که مقامات سوری آخرین فرصت ها برای اجرای اصلاحات در کشور را از دست داده اند، اعلان داشت ترکیه نیز در کنار اعضای اتحادیه عرب به نوبه خود تحریم هایی را علیه سوریه به اجرا می گذارد که مهمترین آن ها تعلیق روابط با دولت کنونی سوریه است.
به گزارش خبرگزاری 'آناتولی' تحریم های اخیر آنکارا علیه سوریه شامل 9 ماده است که مهمترین آن ها عبارتند از : تعلیق روابط و همکاری های راهبردی دو کشور تا زمان روی کار آمدن یک دولت مردمی در دمشق، ممنوعیت سفر مقامات سوری به ترکیه و ضبط دارایی های این مقامات در ترکیه، توقف روابط مالی و پولی با بانک های سوری به ویژه بانک مرکزی و جلوگیری از ورود هرگونه تسلیحات نظامی به سوریه.

** ترکیه و مواضع اخیر این کشور در قبال ناآرامی های سوریه
هرچند ترکیه در اوج جبهه گیری خود علیه سوریه تلاش برای جلوگیری از بین المللی شدن بحران این کشور را علت اصلی رویکردهای اخیر خود اعلان و هدف خود را تنها حمایت از ملت معترض این کشور قلمداد کرده است، اما شماری از ناظران اقدامات اخیر آنکارا را به تصمیم هایی شبه جنگی تشبیه کرده اند که می تواند در عمل زمینه را برای ورود بازیگران فرامنطقه ای در تحولات سوریه فراهم سازد.
رهبران آنکارا با تاکید بر تلاش برای پیش گیری از بروز یک جنگ مذهبی، قومی و نژادی از تمامی ابزار های دیپلماتیک برای پی گیری یک بازی سلبی و از طریق زیر فشار قرار دادن مقامات سوری استفاده کرده اند. رهبران ترکیه در عالی ترین سطوح از یک سو بارها تاکید کرده اند که به هیچ وجه به دنبال دخالت در امور داخلی سوریه نبوده و از سوی دیگر به صورت مستقیم به دولت سوریه گوشزد کرده اند که به هیچ وجه در برابر اقدامات دولت در سرکوب مخالفان سکوت نخواهند کرد.
به عنوان مثال اردوغان نخست وزیر ترکیه در چارچوب توصیه های خود به بشار اسد اظهار داشت که اجازه نخواهد داد حادثه ای چون رویدادهای 'حماه' در سوریه به وقوع بپیوندد. حوادث حماه در سال 1361 در حالی رقم خورد که دولت سوریه در زمان زمامداری 'حافظ اسد' سعی کرد با کاربرد قدرت نظامی بر معارضان مسلح وابسته به گروه 'اخوان المسلمین' کنترل اوضاع را در منطقه حماه در دست گیرد که این مساله منجر به کشته شدن شماری از نیروهای دولتی و اعضای اخوان المسلمین شد.
سوریه ادعا دارد که آنکارا با حمایت از مخالفان از جمله وابستگان به گروه اخوان المسلمین سعی دارد تا از این برگ برنده در نقش آفرینی موثر در صحنه تحولات این کشور بهره جویی کند در حالی که ترک ها به شدت این اتهامات را رد کرده اند.
در حالی که به گزارش رسانه های سوریه 'محمد ریاض شقفه' دبیر سیاسی جنبش اخوان المسلمین از استانبول مخالفان سوری را به ادامه تظاهرات و حتی اقدامات خشونت بار علیه نظام حاکم بر دمشق دعوت می کند، ترک ها از هرگونه تقابل رسانه ای و نیز فعالیت ایستگاه های رادیویی ضد دولت سوریه در خاک خود اظهار بی اطلاعی می کنند.
یکی از نقاط عطف در بحرانی شدن روابط دو کشور زمانی به ثبت رسید که سوریه تقاضای ترکیه را برای مذاکره با اخوانی ها نپذیرفت. دمشق مذاکره با اخوانی ها را خط قرمزی برای خود می داند و اعلام داشته که وضعیت این گروه معارض به مثابه شرایط و ویژگی های گروه هایی همچون حزب کارگران کردستان ترکیه است.
در برابراین ادعا برخی رسانه ها و مقامات ترک ابراز داشته اند که نمی توان مخالفانی چون اخوان المسلمین سوریه را با این حزب قیاس کرد زیرا اخوان حزبی سیاسی است که نخبگان آن به صورت مسالمت آمیز با گردهمایی های آشکار به دنبال راهکارهای سیاسی برای خروج سوریه از بحران هستند در حالی که حزب کارگران ترکیه جریانی مسلح بوده که از سوی بسیاری از کشورها و مجامع جهانی در فهرست گروه های تروریستی قرار گرفته اند.
در آستانه اعلان تحریم های ترکیه، روزنامه روسی 'کراسنایا زویوزدا' اعلام کرد که 'عبدالکریم بلحاج' یکی از مطرح ترین فرماندهان نظامی گروه های مسلح لیبی با نام رمز ' سلیم العلوانی' در مرزهای مشترک ترکیه و سوریه به سر می برد و به احتمال زیاد مترصد نخستین حمله نظامی علیه نظامیان سوری خواهد بود.
بروز چنین اخبار و اطلاعاتی در کنار اذعان مقامات ترک به لزوم ایجاد منطقه حایل در مرزهای دو کشور فضای روابط سوریه و ترکیه را پر تنش ساخته، مضاف بر این که پذیرش و اسکان بیش از هفت هزار تن از پناهجویان سوری در شش ناحیه از مناطق مرزی خاک ترکیه به دلیل حضور برخی مخالفان مسلح در میان این پناه جویان موجب بی اعتمادی بیشتر رهبران سوریه از نیات و مقاصد همسایه شمالی این کشور شده است.

** روابط ترکیه و سوریه از تئوری تنش صفر با همسایگان تا تنش های بی پایان
از جمله سیاست های اعلانی ترکیه که در ابتدای هدایت سکان سیاست خارجی این کشور توسط داود اوغلو درمورد آن تبلیغات وسیعی صورت گرفت، راهبرد 'تنش صفر با همسایگان' بود و با توجه به زوایای پیدا و پنهان این سیاست، سوریه نیز در شمول چنین راهبرد اعلانی قرار می گرفت. تا پیش از وقوع ناآرامی های اخیر، روابط سوریه و ترکیه به سمت همکاری های راهبردی و همگرایی چند وجهی پیش می رفت و اردوغان در عرصه تعارفات دیپلماتیک و حسن همجواری، رییس جمهور سوریه را آشکارا برادر و دوست نزدیک خود خطاب می کرد. در عمل نیز ادعاها و موضع گیری های موجود پیرامون مناطق مرزی مورد اختلاف به ویژه در استان 'اسکندرون' ترکیه که سال ها به مانند استخوانی در زخم هر از چند گاهی روابط دو جانبه را تنش آلود می کرد به کمترین میزان ممکن طی چند سال گذشته تقلیل یافته بود. علاوه بر این کمتر سخنی از ادعاهای دو طرف در زمینه حمایت دولت مقابل از مخالفانی چون گروه های کرد مسلح به میان می آمد.
ارتقای روابط سوریه و ترکیه حتی موجب شد تا مقامات دو کشور چشم اندازی چون تاسیس یک 'کنفدراسیون' یا اتحادیه مشترک را در دست بررسی قرار دهند که پیمان گمرگی و مرزی 'شامگن' با ابتکار آنکارا را در این چارچوب می توان مورد تحلیل قرار داد. به دنبال گرم شدن فضای روابط دو جانبه مرزهای ترکیه و سوریه به روی اتباع و تجار دو طرف گشوده شد و الزام روادید برای شهروندان ترک و سوری لغو شد.
در زمینه اقتصادی، ترکیه به یکی از مهمترین شرکای تجاری سوریه در ورای مرزهای شمالی این کشور تبدیل شد و در عرصه سیاسی- امنیتی نیز نزدیکی های قابل توجهی در برخی موضوعات ایجاد شد.
با وجود شکل گیری بسترها و زمینه های مساعد برای همگرایی و نیز گرمی فضای تعاملات دو جانبه این سوال به ذهن متبادر می شود که چرا ترکیه به این سرعت در صف مقدم مخالفان دولت بشار اسد قرار گرفت و چرا به رغم بی تفاوتی نسبی ترکیه نسبت به تحولات کشورهایی چون یمن و بحرین، ناآرامی های سوریه تا این حد در نظر رهبران آنکارا اولویت و اهمیت یافته تا جایی که روابط دمشق- آنکارا را به تیره ترین وضعیت ممکن طی چند سال اخیر رسانده است.

** اهداف و مقاصد ترکیه از بازی فعال در عرصه بحران سوریه
در نگاهی اجمالی به نوع بازی ترکیه در عرصه تحولات سوریه چنین به نظر می رسد که رهبران آنکارا به نوعی نسبت به سقوط دولت اسد به یک جمع بندی کلی رسیده اند. برخی از ناظران معتقدند ترکیه با افزایش ریسک سیاست گذاری در فرایند انقلاب های عربی خواهان جلوگیری از تکرار تجربه هایی مانند بازی اولیه ترکیه در لیبی هستند.
به گمان این ناظران آنکارا برای دوری جستن از پیامدهای پی گیری یک رویکرد انفعالی در مراحل نخستین انقلاب مردم لیبی به سیاستی معکوس در قبال حوادث سوریه روی آورده است. به گفته برخی مقامات ترکیه بخش هایی از افکار عمومی داخلی و منطقه ای و نیز جریانات رسانه ای همچون 'الجزیره' از مواضع آنکارا در قبال لیبی انتقاد کرده و ضرب آهنگ کند کنشگری ترکیه در قبال رویدادهای لیبی موجب شد تا ترکیه به عنوان یکی از قطب های مطرح در موضوعات منطقه ای نتواند در صحنه تحولات لیبی به شکل بهینه به بهره جویی بپردازد.
علاوه بر این، مساله رقابت های راهبردی ترکیه با دیگر قطب های منطقه ای می تواند زوایای دیگری از این بازی جدید آنکارا را نمایان سازد. آنکارا در دوران پس از به قدرت رسیدن نخبگان عملگرای عدالت و توسعه با فاصله گرفتن از رویکرد های پیشین سیاست خارجی در زمینه گرایش تک بعدی به سمت غرب سعی کرد تا به شکل جدی در تحولات منطقه خاورمیانه مشارکت جسته و بخش مهمی از توان دیپلماتیک و سیاسی خود را به نقش آفرینی موثر در حیطه پیرامونی اختصاص دهد.
به گمان بسیاری از تحلیل گران رهبران کنونی آنکارا با درک رخدادها و روندهای حاضر در جهان اسلام بیش از پیش به جایگاه کلیدی مساله فلسطین واقف گشته و در سال های اخیر سعی کرده اند تا به بهترین وجه با کارت مساله فلسطین بازی کنند. تاختن به اشغالگران صهیونیست در جریان رخدادهایی چون جنگ غزه و حمله به کاروان دریایی آزادی و انتقاد شدید از رفتارهای صهیونیست ها توسط رهبران آنکارا یکی از مهمترین تاکتیک های نخبگان عملگرای ترک برای نمایاندن پتانسیل ترکیه برای بر عهده گرفتن رهبری کشورهای منطقه و حتی جهان اسلام بوده است.
در برابر الگوی کنترل شده و چارچوب مند آنکارا برای برخورد با مساله فلسطین، الگوی جبهه مقاومت با پیشگامی تهران به نوعی نشان از افتراق مرزهای دو قطب مطرح منطقه ای دارد. در حالی است که تهران و آنکارا در سال های گذشته در زمینه های مختلف به سمت همگرایی در حرکت بوده و روابط سازنده و کم تنشی را تجربه کرده اند، توان بالقوه و جایگاه ویژه این دو کشور به موازات رویکردهای کلان متفاوت و حتی متناقض دو کشور نسبت به نظام منطقه ای و جهانی رقابت های آشکار و پنهان تهران و آنکارا را ناگزیر ساخته است.
سقوط دولت اسد به معنای تضعیف جبهه مقاومت و تثبیت الگوی ترکیه خواهد بود. در شرایطی که قدرت هایی چون عربستان به واسطه درگیری در تحولات کشورهای پیرامونی چون یمن و بحرین با انگیزه تلاش برای تثبیت وضعیت موجود به هر قیمت ممکن توان موثر ابتکار عمل منطقه ای را تا حد زیادی از دست داده و کشوری چون مصر در شرایط بی ثبات داخلی به سر می برد، سقوط دولت اسد برای رهبران ترکیه به گمان برخی کارشناسان به مفهوم پلکان قابل اتکایی برای رقابت با جمهوری اسلامی ایران خواهد بود.
گذشته از این مسائل همراهی آنکارا با اتحادیه عرب بدون توجه به ملاحظات اقتصادی- تجاری و سرمایه های عربی در نظام اقتصادی و مالی ترکیه نمی تواند در تفسیر چرایی رفتارهای متناقض ترکیه در قبال تحولات کشورهای محافظه کار عربی چون یمن، بحرین و حامی سنتی شان یعنی عربستان سعودی از یک سو رخداد های سوریه در سوی دیگر اعتراضات مردمی در کشورهای عربی موثر باشد.

** ترکیه و پیامدهای احتمالی تثبیت مواضع در بحران سوریه
حتی اگر بخواهیم نظر مخالف برخی گروه ها و احزاب سیاسی و بخشی از افکار عمومی نسبت به مواضع اخیر رهبران عدالت و توسعه در زمینه بحران سوریه را در چارچوب رقابت های سیاسی داخلی ترکیه تفسیر کنیم به شکل مشخص اجماع تام در مورد مواضع اخیر دولت در قبال سوریه وجود ندارد. پس از آنکه 'دولت باغچه لی' رهبر حزب حرکت ملی به عنوان سومین حزب پارلمان ترکیه سیاست اردوغان در قبال تحولات خاورمیانه را مورد انتقاد قرار داد، 'کمال قلیچ دار اوغلو' رهبر دیگر گروه اپوزسیون پارلمان یعنی حزب جمهوری خلق با تشبیه سیاست دولت به 'کاسه داغ تر از آش' از نخست وزیر دلیل لبریز شدن صبر دولت ترکیه در قبال رخدادهای سوریه را خواستار شده است.
ترکیه به عنوان کشور همجوار با داشتن نزدیک 800 کیلومتر مرز مشترک با سوریه و همچنین استقرار و اسکان شمار کثیری از کردها در نواحی مرزی در صورت بروز ناآرامی های غیر قابل کنترل و در هم شکستن ثبات در سوریه به احتمال زیاد از پیامدهای نامطلوب آن متاثر خواهد شد. این در حالی است که آنکارا به تازگی توانسته از شدت تهدیدهای ناشی از اقلیت های معترض قومی و نژادی بکاهد.
علاوه بر این دولت ترکیه این مساله را نادیده گرفته است که با وجود وجود مخالفان مسلح و حضور شماری از معترضان سوری در صحنه سیاسی این کشور، دولت اسد همچنان از حمایت گروه های چشمگیری از مردم سوریه بهره مند است و این موضوع بر خلاف نمونه لیبی، اوضاع سوریه و چگونگی تصمیم گیری و جبهه بندی قطعی در زمینه تحولات سوریه را بسیار پیچیده ساخته است. از این رو ترسیم وضعیت مشخص و قطعی در فردای روز سقوط دولت اسد برای بهره جویی آینده ترکیه با توجه به ویژگی های خاص سوریه و ورود احتمالی بازیگران فرامنطقه ای در صحنه تحولات این کشور بسیار دشوار خواهد بود.
در این پیوند بازی ترکیه در صحنه شطرنج سوریه را می توان به یک بازی نامطمئن تشبیه کرد که تنها دو یا سه حرکت به جلو قابل پیش بینی بوده و مشخص نیست منتهی به شکست یا کامیابی کدام بازیگر خواهد شد..

منبع: خبرگزاری ایرنا ۱۳۹۰/۹/۱۶