ادوارد سعید روز ٢٤ سپتامبر ٢٠٠٣ به دنبال بیماری سرطان خون که از ١٠ سال پیش با شهامت با آن مبارزه می کرد، جان سپرد. او از همکاران لوموند دیپلماتیک بود . بیو گرافی زیر در لو موند دیپلماتیک ماه مه ٢٠٠٢ ، به مناسبت انتشار کتاب ادوارد سعید ، " Out of place"، در فرانسه، به چاپ رسید.

اودر سال ١٩٣٥ در بیت المقدس چشم به جهان گشود. اورا ادوارد نام نهادند، چرا که در آنسال پرنس ویلز میان بانوان بسیار محبوبیت داشت. نام خانوادگی: سعید. هیچ کدام از اجدادش اما چنین نامیده نمی شدند و بالاخره هم کسی نتوانست به او بگوید که این نام از کجا آمده است. ملیت؟ آمریکایی، چرا که پدرش که او نیز در بیت المقدس به دنیا آمده بود، در سال ١٩١١ به ایالات متحده مهاجرت کرده، در سال ١٩١٧ خدمت سربازی اش را انجام داده و سپس با یک گذر نامه ی آمریکایی به فلسطین باز گشته بود.
برای افزودن به این تصویر نا همگون باید گفت که خانواده او از دیر بازپروتستان بوده است. آنان نخست در قاهره سکنی می گزینند و پدر ، که در کسب و تجارت نابغه ایست، در آنجا ثروت هنگفتی بهم میزند، تا جایی که ادوارد جوان ( که به حد مرگ از نام خود بیزار است) ، ملبس به روپوش دانش آموز انگلیسی، در بطن مؤ سسات انگلیسی و زیر دست آموزگارانی پرورش می یابد که در جو حزن انگیز دوران زوال امپراطوری، بچه های بورژوازی بین المللی قاهره را، که خود نیز مطلقآ وجه مشترکی با توده ی بومی ندارند، تحت تعالیم تحقیر کننده خود قرار می دهند.
ادوارد سعید، در ١٧ سالگی ، پس از آنکه با روحیات سرکش خود، آینده ی تحصیلی خود را به خطر می اندازد، راهی ایالات متحده می شود و در آنجا مدارج درخشان دانشگاهی را در پرینستون و هاروارد طی می کند و سرانجام برای همیشه در این کشور مستقر می شود. او پس از چهل سال زندگی در نیویورک، می نویسد: " من همچنان خودرا دور از خانه ی خویش حس می کنم." بدین معنا که وی هرگز هیچ کجا را موطن خود ندانسته است. ادوارد سعید، بیگانه ی مطلق.
او یکی از بزرگترین متفکرین زمان ماست. استاد ادبیات تطبیقی در دانشگاه کلمبیا، موسیقی شناسی برجسته، نویسنده ای پویا که اندیشه ها و مواضعش همواره یا شور برانگیخته اند ویا جار و جنجال. هرگز این تصور به مغز کسی خطور نمی کرد، که این روشنفکر برجسته روزی مارا با خاطرات خاله ی بزرگش ملیا ویا مادر بزرگش منیرا شیفته نماید. باعث این امر ، شاید افشاء نا به هنگام بیماری او ، سرطانی لا علاج، در سال ١٩٩١، در پنجاه و شش سالگ ی اش باشد.
گریز در خاطرات ویا بازگشت به خویشتن خویش برای مقابله با درد؟ سعید در پی آنست تا، بدون ذره ای نوستالژی، با شور و اشتیاق یک باستان شناس هوشیار در کشف و باز خوانی گذشته، کودکی و نوجوانی خودرا از زیر خاک بیرون بکشد. عنوان فرانسه ی کتاب ( که البته بسیار خوب ترجمه شده است) (١)، " A contre-voie " (در جهت خلاف ) قدری از مفهوم عنوان اصلی آن، " Out of place " دور است. این کتاب حکایت موجودیست که همیشه و همه جا، خود را نسبت به محیط قدری پس و پیش، نا بهنجار و متفاوت، حس کرده است. چگونه می توان با خواندن این کتاب ، و به رغم تفاوتهای آشکار میان نظریه پرداز و مرد عمل، به هانری کوریل، آن دیگر اهل قاهره، که او نیز تا دم مرگ انسانی متفاوت باقی ماند، نیاندیشید؟
این کتاب غیر منتظره که در عین حال شور انگیز و تأثر آوراست، کاملآ در چهارچوب سنت کلاسیک " رمان آموزشی" جای می گیرد، که تحت تأثیر دو گانه ی رابطه ی دشوار با پدری خشن که اصلآ در نهاد خود آدم بدی نبود، و رابطه ای عاشقانه با مادری پر مهر اما دسیسه باز قرار دارد که نویسنده در باره ی او می نویسد: " او بی تردید، نزدیکترین دوست ومحرم ٢٥ سال نخست زندگی ام بود."
برای سعید زمانی درازی لازم بود تا خودر از چهارچوب قالبی که نخست والدینش و سپس استادانش برای او پی ریخته بودند، و او نام منفور خود را نشانی از این سرنوشت می دانست، رها سازد . این کتاب که با طنزی کاملآ بریتانیایی نوشته شده است (مرسی ادوارد!)، آگاهانه از سیاست فاصله می گیرد چرا که سعید جوان به آن علا قه ای نداشت. اما او در این کتاب بطور ضمنی به سیاست نیز می پردازد.
بطور مثال، درام فلسطین که والدین سعید، با بی تفاوتی شگفت انگیزی از کنار آن می گذرند، از طریق شخصیت منحصر بفرد و خارق العاده ی خاله ی او ناهیرا در این کتاب منعکس می شود، او که مانند باقی فامیل در قاهره زندگی می کرد، پس از سال ١٩٤٨ تلاشی فوق بشری برای کمک به پناهندگان فلسطینی که در فقری سیاه بسر می برند، از خود نشان میدهد. بدینسان نقل تراژدی از زاویه ی احساسات کودکی معصوم و نا آگاه از علل و عواقب آن، به آن جان ونیروی تازه ای می بخشد. ریشه های جغرافیایی و احساسی ادوارد سعید چنان کلاف سر در گمی را تشکیل مید هند که وی در جستجوی هویت خویش در پی یک یگانگی کاذب نیست . با نگاهی به تنها بخشی از زندگی او، می توان دریافت که چرا اندیشه ی او تا این حد مرتدانه تلقی شده است. برای برخی هوش عبارتست از ساده کردن واقعیتی بغرنج و دشوار. برای ادوارد سعید هوش همانااحاطه ی هرچه بیشتر بر پیچیدگی هاست. به همین ترتیب در این کتاب، شخصیت چند بعدی او به ما کمک می کند تا دید درست تری از شرق پر ابهام داشته باشیم.

(1) Edward Said, A contre-voie, Le Serpent à plumes, Paris, 2002, 500 pages, 21 euros.

منبع: / ماهنامه / لوموند دیپلماتیک / 2003 / اکتبر
نویسنده : گیلس پرالت
مترجم : میترا شعبانی